کتاب ماه تاریخ و جغرافیا » شماره 46 (صفحه 52)

---

سورم‏سرا (نگاهی به بالا جاده‏ی کردکوی)

سورم‏سرا(نگاهی به بالا جاده‏ی کردکوی)

مولفین:کریم الله قائمی،جمشید قائمی

ناشر:فکرت،چاپ اول،1378

الهام ملک‏زاده

عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی

(به تصویر صفحه مراجعه شود) نگارش تاریخ محلی،برای شناسایی محل و ناحیه‏ای‏ مشخص،امری لازم و پسندیده و به همان اندازه نیز، مشکل است.چرا که در اکثر مواقع،پرداختن به مطالب‏ ربوط به ناحیه‏ای خاص،مستلزم استفاده از منابع و اسنادی است که مکتوب نیستند،و عمدتا باید به استناد منابع زنده یعنی،معمرین و شیوخ به جمع‏آوری و تهیهء مطالب پرداخت.اما دراین امر از یک سو به واسطهء کبرسن افراد،و از سوی دیگر،تاثیر نظرات شخصی و عقاید خصوصی گویندگان خاطرات،چنان‏که بایدوشاید به این نقل‏قول‏ها نمی‏توان تکیه کرد.بااین‏وجود در طول تاریخ گذشتهء ما،از تواریخ محلی زیادی می‏توانیم‏ یاد کنیم که یا با همین سیاق تهیه شده‏اند،و یا مولفانشان‏ دیده‏های خود را به رشته تحریر درآورده و صد البته امروزه‏ به جهت شناسایی و روشن نمودن اوضاع تاریخی‏ منطقه‏ای خاص،همچنین وضعیت سیاسی،واقعیات‏ اجتماعی و...آن روزگار از ارزش زیادی برخوردارند.از آن جمله‏اند:تاریخ طبرستان ابن اسفندیار؛تاریخ‏ طبرستان و رویان و مازندران میر ظهیر الدین مرعشی؛ تاریخ رویان اولیا الله آملی؛تاریخ خاندان مرعشی‏ مازندران میر تیمور مرعشی؛تاریخ بخارای ابو بکر نرشخی؛تاریخ‏ بیهق ابن فندق؛فارس‏نامهءابن بلخی و...امروزه ضرورت وجودی این منابع،به واسطهء دستیابی ما به اطلاعات مندرج در آن،بیش از پیش،احساس می‏شود.

ازاین‏گونه تواریخ محلی،که در تاریخ ناحیتی خاص نوشته شده است،می‏توان‏ از کتابی نام برد که به همت آقایان کریم الله و جمشید قائمی،در سال 1378 توسط انتشارات فکرت تحت عنوان سورم‏سرا(نگاهی به بالا جاده‏ی کردکوی)به چاپ‏ رسیده است.پیش از هرگونه توضیحی در مورد مطالب تهیه شده در این کتاب،بهتر است از لحاظ موقعیت محلی منطقه،اشارتی به«سورم‏سرا»و«کردکوی»بشود تا خوانندگان محترم نسبت به این خطه از کشورمان اطلاعاتی ضمنی داشته باشند.

براساس نوشتهء مؤلفان ارجمن این کتاب،اسناد و کتبی که مربوط به منطقه‏ «بالا جاده»وجود دارد تماما به دوره قاجار و پس از آن بازمی‏گردد،و تنها منبع پیش از این‏ عصر را باید در سنگ قبری جستجو کرد که به قرن هفتم قمری بازمی‏گردد.ضمن آن‏ که بقایای قلاع تخریب شده،تپه‏های تاریخی،سفالینه‏ها و آثار بازمانده از نشانه‏های‏ زیست انسان‏های قبلی را باید از مصادیق وجود پیشینه تاریخی این منطقه دانست.

آن‏چه که امروزه به نام«بالا جاده»،با جمعیتی بالغ بر 4000 نفر می‏شناسیم، همانم منطقه‏ای نیست که در گذشته با این نام،محل اسکان اقوام پیشین بوده است. بلکه در جای دیگری وجود داشته که به دلایل متعدد نامعلومی،از جمله جنگ‏ها و لشکرکشی‏ها و شیوع بیماری‏های مسری و...موجب نقل‏ مکان مردم به جای کنونی بوده است.پیشینهء نام‏گذاری‏ این منطقه به«بالا جاده»هم به زمان شاه عباس اول و احداث جادهء معروف به«راه شاه عباسی»برمی‏گردد که‏ از شمال این ناحیه عبور کرده،سراسر مازندران و گرگان‏ و دیگر نقاط ایران را به یکدیگر مرتبط می‏کرده است. باقی‏ماندهء علایم بالا جادهء پیشین را هم باید در اطراف‏ قبرستان‏های قدیمی محل کنونی،بقایای قلاع نظامی و قصر و معبد و...این ناحیه یافت.از آن جمله می‏توان به‏ قلعه مقدس(دین تپه)واقع در روستای چهارده از روستاهای منطقهء بالا جحاده اشاره کرد که با مطالعهء قبور نامنظم قبرستان این قلعه چنین برمی‏آید که مراسم‏ خاک‏سپاری مردگان با جهت حرکت خورشید ارتباط داشته‏ و به عبارتی زمان و ساعت تقریبی فوت مرده را می‏توان‏ حدس زد.این همه نیز به احترام ایزدمهر(خورشید) مربوط می‏شود که احتمال تعلق این قبور به موبدان و هیربدان که در مجاورت آتشکده‏های واقع در کوهستان‏های شرقی البرز دیده شده‏اند را تقویت می‏کند. همچنین در ضلع جنوبی این تپه وجود قلاع دیگری چون‏ انار تپه در بالا جاده این نظر را تایید می‏کند که این قلاع‏ به عنوان مرکز دیده‏بانی قلعه مقدس ایجاد شده بودند.

ازاین‏گونه موارد باید از خندق دورتادور بالا جاده نام برد و دو دروازه‏ای که قبلا وجود داشته که به واسطهء تهاجم سواران ترکمان،جهت دفاع از محل ایجاد شده‏ بودند.همچنین آثار بازمانده از قراول خانه‏های موجود بر ارتفاعات که امنیت راه‏ها را عهده‏دار بودند را می‏توان نام برد که در نهایت باعث تسهیل عبورومرور کاروان‏ها و مآلا توسعهء تجارت منطقه می‏شدند.پس از اسلام هم،از همین قلاع برای مقابله با لشکریان اسلام استفاده شد که به نام(پهلوان قلعه)مشهور شدند.

مطالعهء تاریخچه مندرج در کتاب سورم‏سرا،اطلاعات بیشتری در مورد این‏ نواحی و مشخصات مربوطه را به خواننده می‏دهد که اغلب براساس تحقیقات میدانی‏ و مصاحبه با معمرین صورت پذیرفته است.

کتاب سورم‏سرا(نگاهی به بالا جاده‏ی کردکوی)چنان‏که نگارندگانش یاد کرده‏اند،بیشتر شبیه یک مونوگرافی و چه بسا فراتر از یک مونوگرافی،به تمامی‏ جوانب زیستی،اجتماعی،اقتصادی،سیاسی،جغرافیایی و تاریخی منطقه از دیرباز تاکنون پرداخته است.دایرهء شمول مطالب آن‏چنان است که از اسناد گرفته تا نشان‏های‏ علمی و ورزشی نخبگان و قهرمانان و پهلوانان این خطه،در تهیه موضوعات کتاب‏ بهره گرفته شده است.ازاین‏رو،به منظور آشنایی اهل تحقیق با کار نوشتن تواریخ

کتاب ماه تاریخ و جغرافیا » شماره 46 (صفحه 53)

---

(به تصویر صفحه مراجعه شود) پیشینهء نام‏گذاری این منطقه به«بالا جاده»هم به زمان شاه عباس اول و احداث جاده معروف به«راه شاه عباسی»برمی‏گرد که از شمال این ناحیه عبور کرده،سراسر مازندران و گرگان ودیگر نقاط ایران را به یکدیگر مرتبط می‏کرده است

(به تصویر صفحه مراجعه شود) سنگ قبری به تاریخ 1236 هـ.ق.

محلی،همچنین آگاهی از فرهنگ و آداب و رسوم،تاریخ‏ و وضعیت اقتصادی و اجتماعی بخشی از کشورمان، فهرست کاملی از مندرجات کتاب در زیر عرضه می‏شود:

این کتاب از یک مقدمه،7 فصل و فهرستی از منابع‏ و مآخذ تشکیل شده است.در مقدمه ضمن اشاره‏ای گذرا به موقعیت جغرافیایی بالا جاده،نگارندگان از تلاش‏های‏ مستمر چندین ساله خود در تهیه این کتاب سخن گفته، به خصوصیات افراد محلی بالا جاده اشاره کرده‏اند.در خاتمهء مقدمه نیز مختصرا آوانویسی واژگان محلی جهت‏ تسهیل در خواندن مطالب نوشته شده به زبان بومی را افزوده‏اند.

فصل اول:موقعیت جغرافیایی و محیط زیست‏ طبیعی:در این فصل به‏طور جداگانه و مشروح،موقعیت‏ جغرافیایی و زیستی بالا جاده توصیف شده است.از پوشش گیاهی،شامل درختان و درختچه‏ها،همراه با نام‏ فارسی،محلی و علمی‏شان گرفته تا منابع آبی،شامل‏ رودها،چشمه‏ها،عوامل دگرگونی محیط زیست و حیات‏ وحش با ذکر گونه‏های مهم جانوری منطقه ذکر شده‏اند. همچنین در این قسمت نام جانوران مختلف به صور فارسی،ممحلی و علمی به تفکیک نوع حیوانات اعم از پستان‏داران و پرندگان و بی‏مهمرگان آمده است.

فصل دوم:تاریخچه محل و طوایف منطقه با توضیحاتی مفصل از پیشینهء تاریخی بالا جاده از دیرباز تا عصر حاضر؛ذکر فهرستی از سادات محل؛افراد مهاجر از نقاط دیگر؛اماکن تفریحی و تاریخی(شامل پل‏ها،تپه‏ها،قلعه‏ها،قبرستان‏ها،جاده‏ها و سنگ قبرها)در این فصل آمده است.

فصل سوم:وضعیت اقتصادی با ذکر پایهء زندگی اقتصادی مردم بر بنیان‏ کشاورزی و مشکلات موجود و عوامل رکود در بخش کشاورزی؛اسامی محلی‏ زمین‏های زراعی بالا جاده،تولیدات کشاورزی منطقه حتی نام مالکین و مشخصات‏ چاه‏های آب آن؛جداولی حاوی اطلاعاتی در مورد نوع کود و قیمت آن در مصارف‏ کشاورزی؛باغ‏داری؛دام‏داری به یوه‏های سنتی و صنعتی؛مرغ‏داری؛زنبورداری؛ استخر پرورش ماهی و اردک؛کارگاه‏ها و صنایع دستی؛آسیاب‏ها؛وسایل حمل‏ونقل؛ مغازه‏ها با ذکر نرخ اجناس‏شان از ابتدای سده جدید شمسی تاکنون،موضوعات‏ متنوع این فصل را تشکیل می‏دهند.

فصل چهارم:«امکانات و نهادها».شامل مطالبی‏ مثل نام و مشخصات و تاریخ ساخت مدرسه با استفاده از اسناد؛نام گروهی از معلمان؛آموزشگاه سالمندان؛اولین‏ کتاب‏خانه؛جنگل‏بانی؛کارخانه برق؛آب بهداشتی؛ درمانگاه؛مطب شخصی؛داروخانه؛شرکت تعاونی؛پاسگاه‏ ژاندارمری؛اداره آموزش فنی و حرفه‏ای دخترانه؛خانه‏ بهداشت؛انجمن ده؛خانه اصناف؛شورای اسلامی؛ مخابرات؛آسفالت جاده؛منبع جدید آب-گازرسانی و... براساس اسناد،از جمله مطالب مورد بحث این فصل‏ می‏باشند.

فصل پنجم:تحت عنوان«فرهنگ عامه»شامل‏ مباحثی چون واژه‏های محلی؛زبان‏زدها و کنایات؛باورها؛ متل‏ها؛چیستان‏ها؛نوروزخوانی؛ترانه‏ها؛لالایی‏ها؛ نفرین‏ها؛سوگندها؛نیایش‏ها؛زینت‏آلات؛ابزار آشپزخانه‏ها؛ دارو درمان‏ها؛اوزان و مقیاس‏ها؛فرهگ غذایی از طرز تهیه آنها گرفته تا فهرستی از اسامی غذاهای مختلف؛ بازی‏های محلی؛دوبیتی‏ها؛اماکن مذهبی؛سوگواری‏ها؛ شادمانی‏ها؛مراسم ازدواج؛زایمان؛ختنه سوران؛تحصیل‏ کرده‏ها با لیستی از اسامی دانشگاهیان منطقه با تفکیک‏ مقاطع تحصیلی و نام و نام‏خانوادگی و رشته تحصیلی‏شان.

فصل ششم:شامل نام‏آوران و نشان‏آوران بالا جاده در رشته‏های علمی و ورزشی. همچنین اهل قلم که در این بخش اخیر بیوگرافی عده‏ای از اهل قلم و پژوهش‏ بالا جاده،از جمله نگارندگان کتاب به همراه فهرستی از آثارشان(اعم از چاپ شده و زیر چاپ)در بخش‏هایی چون تاریخ-ادبیات و شعر و...آمده است.

فصل هفتم:اختصاص به«اسناد،نسب‏نامه‏ها و نگاره‏ها»دارد و مشتمل بر مطالبی‏ چون اسناد مربوط به ازدواج اهالی محل از دوره قاجار تاکنون،همچنین اسناد حکومتی‏ و وقف نامه‏های مختلف و سواد اسناد خانوادگی مولفان کتاب؛احکام قهرمانی مدال‏ آورندگان بالا جاده وشجره‏نامه‏های متعددی از خاندان‏های معتبر و طوایف مختلف. عکس‏هایی از افراد و اماکن و افتخارات بالا جاده نیز به عنوان ضمیمهء پایانی کتاب‏ اطلاعات خوبی نسبت به شناسایی خاندان مختلف می‏تواند خوانندگان را رهنمون باشد. فهرستی از منابع و مآخذ به‏علاوهء صورتی از افرادی که مولفان را در تهیه کتاب یاری‏ دادند تحت عنوان سپاس‏نامه بخش آخر کتاب را تشکیل می‏دهد.

پایان مقاله