بسم الله الرحمن الرحیم راه هاى شناخت حق و باطل بسيار است، مهم آن است كه انسان تصميم بر شناخت بگيرد و با شجاعت و دقت پيش برود. يكى از اين راه ها همان است كه مولا على(عليه السلام) در خطبه 147 نهج البلاغه به آن اشاره فرموده است و آن استفاده از مطالعه اضداد است. هنگامى كه انسان سرنوشت شوم گروهى را مى بيند كه در ميان انواع اشتباهات و خطاها و بدبختيها غوطه ورند به خوبى مى فهمد، كه راه صحيح از راه آنها جداست. و اگر مى خواهد در راه حق گام بگذارد بايد اصولى را كه آنها بر آن تكيه كرده اند رها كند، ادب را از بى ادبان بياموزد و عدالت را از ظالمان، و پاكى را از ناپاكان. گاه تصور مى شود كه اين خطبه، با آنچه در عبارت ديگرى از امام(عليه السلام) آمده است كه به «حارث همدانى» فرمود: «إنَّ دِينَ اللهِ لَا يُعْرَفُ بِالرِّجَالِ بَلْ بِآيَةِ الْحَقِّ فَاعْرِفِ الْحَقَّ تَعْرِفْ اَهْلَهُ»(1)؛ (دين خدا را به وسيله اشخاص نمى توان شناخت؛ بلكه به نشانه هاى روشن حق بايد شناخت بنابراين حق را بشناس تا اهل آن را بشناسى). ولى اين هر دو صحيح است اما هر كدام در جايى، در آن جا كه حق به روشنى شناخته مى شود شخصيت افراد را با معيار آن بايد شناخت، آنها كه با حق هماهنگ ترند درستكار، و آنها كه ناهماهنگ ترند بدكارانند، در اين جا اشخاص را با معيار حق مى شناسيم و آن جا كه افراد به خوبى شناخته شده اند و طريق حق مخفى و ناشناخته است بايد حق و باطل را به وسيله آنها از هم تشخيص دهيم، مثلاً هنگامى كه عمّار ياسر و ابو جهل را در مقابل هم مى بينيم به خوبى مى دانيم روش عمّار روش حق است و روش هاى ابو جهل ها روش هاى باطلى است. گاه، هم شناختن اشخاص مشكل مى شود و هم شناختن حق، در اين جا به دوستان و هواداران آن افراد نگاه مى كنيم اگر فرضاً در شخصيت معاويه شك كرديم و ديديم اطرافيان او جمعى منافق و دنياپرستانى همچون عمرو عاص و مطرودان عصر پيامبر(صلى الله عليه وآله) و بازماندگان دوران جاهليتند به خوبى مى توان او را شناخت.(2) راه دیگر شناخت حق و باطل گوش دادن به صدای باطن است ،باطن یا وجدان موضوعی نیست که بسادگی ازبین برود و یا نادیده گرفته شود. اخلاق عمومی و وجدان جمعی هم معیار دیگری است که کمتر دستخوش تغییرات می‌شود . آنجا که وجدان به چیزی حکم کند و یا وجدان جمعی بر درستی آن مهر تایید گزارد ،می توان بر صحت موضوع و یا مسئله ای حتی اشخاص و مواضع ،اخلاق و وعملکرد آنها گواهی داد. كوتاه سخن اين كه شناخت حق و باطل راه هاي مختلفى دارد كه در هر مورد بايد از طريق مناسبِ آن استفاده كرد. _____________________ (1). الأمالي، مفيد، محمد بن محمد، محقق / مصحح: استاد ولى، حسين و غفارى، على اكبر، كنگره شيخ مفيد، قم‏، 1413 قمری‏، چاپ: اول، ص 5. (2). پيام امام اميرالمؤمنين(عليه السلام)‏، مكارم شيرازى، ناصر، تهيه و تنظيم: جمعى از فضلاء، دار الكتب الاسلامية‏، تهران‏، 1386 شمسی‏، چاپ: اول‏، ج 5، ص 689.