کتابخانه ملی رشت، در نقطه مرکزی این شهر و در قدیمی ‏ترین میدان آن واقع شده است. وقتی در خیابان علم الهدی که هم اکنون به طرز زیبایی ساخته شده و عبور و مرور ماشین در آن ممنوع، بیش از همه یادآور شهر باران است قدم می زنی، کمی به اطراف توجه کنی، حتماً ساختمانی زیبا با کاشی‎های نیلی و پنجره ‏های مشبک می‏بینی، که بر روی طاق‏هایی قرار گرفته‎اند. بر روی کاشی نوشته شده، کتابخانه ملی رشت. این کتابخانه در سال 1306 ه.ش توسط جمعی از معاریف گیلان که بعداً «جمعیت نشر فرهنگ گیلان» نام گرفت، تأسیس شد.
گویی داستان این کتابخانه بسیار پرفراز و نشیب است، چنانچه روزگاری بالاجبار تلفن‏ خانه شهر شد، اما در سال1313ه.ش همزمان با برگزاری جشن هزاره فردوسی، مجدداً به صورت کتابخانه بازگشایی گردید. به هنگام اشغال رشت توسط روس‎ها، این کتابخانه به تصرف آنان درآمد ولی با خروج روس‎ها، مجدداً فعالیت خود را از سر گرفت. اگرچه این کتابخانه توسط بخش خصوصی تأسیس شد اما در طول فعالیت خود، همواره از کمک‎های عمومی و دولتی بهره‌مند بود، که علاوه بر تقویت کتابخانه، در واگذاری و خرید زمین هم کمک کردند، چنانچه بناهایی به آن اضافه شد. کتابخانه به هیچ اداره و نهاد دولتی وابسته نیست و مدیر آن را «جمعیت نشر فرهنگ گیلان» انتخاب می‏کند و در دو نوبت صبح و عصر فعالیت می‏کند، کسی حق خروج کتاب را نداشته و بخشی به عنوان امانت برای این کتابخانه تعریف نشده است.
کتابخانه ملی رشت، نشانگر عزم جدی اهالی فرهنگ این شهر است، در میان اعضای اولیه بنیانگذار کتابخانه، نام چهره‏ های مختلف از جمله دو تن از اعضای هیات اتحاد اسلام. وزیر دارایی نهضت جنگل، شهردار وقت و ابراهیم فخرایی نویسنده کتاب سردار جنگل به چشم می‏خورد. بر روی بخشی از دیوار داخل کتابخانه، عکس‎هایی از افرادی که به کتابخانه کمک کردند دیده می‎شود، همچنین اسامی افرادی که کتاب به کتابخانه اهدا کردند. بر روی لوح فلزی نوشته شده است.
شاخص‏ ترین فرد در میان موسسان کتابخانه محمدعلی تربیت(1256-1388 ه.ش) است، گویی زمانی ‏که وی ریاست اداره معارف گیلان را بر عهده داشت همت در تأسیس آن به خرج داد. تربیت از آزادی‎خواهان تبریز در عصر مشروطه بود، او بنیانگذار کتابخانه تربیت تبریز هم است. تربیت دارای آثار ارزشمندی است. کتابخانه ملی رشت با 1756 جلد کتاب خطی و چاپی شروع به کار نمود ولی هم اکنون هزاران جلد کتاب دارد.
این کتابخانه، بیش از همه، نشانگر عزم و اراده اهل فرهنگ گیلان است که خود دست به کار شدند و نهادی را شکل دادند که هم اینک در آستانه صدسالگی است. این کتابخانه در ارتقاء وضعیت فرهنگی گیلان به خصوص رشت، نقش مهم داشته و در کنار دیگر نهادهای فرهنگی، این شهر را شاخص در شهرهای شمال و حتی ایران نموده است.
کتابخانه ملی رشت در ردیف کتابخانه‏ های، ملک تهران، وزیری یزد و تربیت تبریز قرار دارد که می‏تواند، الگویی موفق برای همه ایرانیان اهل فرهنگ باشد.
رحمت الله رجائی /فروردین 1392