نسیم دانش شماره 8
 

دوستان گرامي در شماره قبل با پنج مهارت: 1- خودآگاهی   2- حل مسأله    3- تصمیم گیری   4- همدلی    5- تفکر خلاق، آشنا شدید. در این شماره، با مهارت‌های: روابط بین فردی، برقراری روابط مؤثر، مقابله با استرس، مقابله با هیجانات و تفکر انتقادی، آشنا می‌شوید. 
     
6 و 7 مهارت روابط بین فردی- مهارت برقراری روابط مؤثر
* مهارت روابط بین فردی : این مهارت به ایجاد روابط بین فردی مثبت و مؤثر فرد با دیگر افراد کمک می کند. رضا که تازه به دبیرستان آمد، با این که دوستانش در آنجا نبودند، اما خیلی راحت دوستانی برای خود انتخاب کرد و یا سعید روابط گرمی در بین اعضای خانواده خود دارد و همیشه از روابط اجتماعی ناسالم پرهیز می کند.
* مهارت برقراری رابطۀ مؤثر: با این مهارت فرد نظرها، عقاید، خواسته ها، هیجان های خود را ابراز و به هنگام نیاز، از دیگران درخواست کمک و راهنمایی می‌نماید. مهارت تقاضای کمک و راهنمایی از دیگران در مواقع ضروری از عوامل مهم یک رابطه سالم است. مثلاً حمید خیلی راحت عقیده و نظر و همچنین خواسته های خود را در امر ازدواج با خانواده خود مطرح می کند و از آنها در این امر خیر کمک و راهنمایی می خواهد.
آیا ارتباط لازم است؟ انسان چون اجتماعی آفریده شده، ارتباط نوعی رفتار ضروری برای تمام آدمیان است. ارتباط، شبیه جریان خون در بدن است که تأمین کننده حیات انسان است. دنیای امروز دنیای ارتباطات است. انسان حدود 85% اوقات خود را با دیگران سپری می‌کند، یا در اندیشه خود با آنان ارتباط داریم. موفقیت ما در زندگی به میزان قابل ملاحظه ای به مطلوب بودن ارتباط با دیگران بستگی دارد. افرادي كه داراي ارتباط نيستند، دچار مشكل روحي و رواني مي‌شوند.

* تعریف ارتباط
 ارتباط فرآیندی است که انتقال پیام از فرستنده به گیرنده به طوری که گیرنده، معنا و مفهوم موجود در پیام فرستنده را دریافت و عکس العمل نشان دهد. مثلاً احمد از دور دستش را برای دوستش بلند می کند، دوستش او را نمی بیند. در این صورت اگر چه فرستنده، پیام را فرستاد، اما گیرنده دریافت نکرده است و یا هنگامی که پلیس راهنمایی دستش را بلند می‌کند، اتومبیل‌ها می‌ایستند. این نشانه این است که فرستنده، پیام را فرستاد و گیرنده به خوبی پیام را دریافت کرده است.
* عناصر اساسی ارتباط
1- پیام  2 - پیام رسان (فرستنده)  3- گیرنده پیام  4 - واکنش پیام  

انواع ارتباط:
1- ارتباط با خویشتن:  ارتباط درونی که موجب خود شناسی می شود و خود شناسی باعث خداشناسی می شود. « من عرف نفسه فقد عرفه ربه»
2- ارتباط با خدا: ارتباط ماورایی است که در صورت ناتوانی در برقراری ارتباط، دچار آشفتگی و بحران می شود. «و من أعرض عن ذکری معیشتاً ضنکا» کسی که از خدای روي گردان شود، زندگی او سخت و تنگ می شود.
3-  ارتباط با دیگران: اعم از نزدیکان یا بیگانگان، در ارتباط با دیگران باید تلاش شود.
-  بر آگاهی ما بیفزاید.
- باعث از دست دادن حیثیت مادی (پول) و معنوی (حیثیت و شخصیت) ما نشود.
- نکات منفی را نیاموزیم و اجازه ندهیم که لغزش‌های احتمالي آنان ذهن ما را مشوش سازد  و با الگو قرار دادن افراد منفی، ماهیت خویش را فراموش کنیم و رفتار ناپسند آنان بر گفتار و کردار ما سایه اندازد و نکات مثبت ما را مقهور سازد.
4- ارتباط انسان با طبیعت

مهارت ارتباطی کلامی
- کلید اصلی تنظیم روابط اجتماعی انسان‌ها، ارتباط کلامی است.
- طبق تحقیقات انجام شده، هرچه ارتباط کلامی و عاطفی خانواده ها بیشتر و مناسب‌تر باشد، خانواده سالم تر و مستحکم تر است.
در ارتباط کلامی با دیگران باید به محورهای زیر توجه شود:
الف: کلمات محتوایی:
1- موضوعاتی که برای دیگران جالب است را بیابید.    2- از صحبت غیرضروری که برای دیگران خوشایند نیست، خودداری کنید.    
3- در کلمات از موضوعات تهدید آمیز خودداری شود.    4- در صحبت های خود فرهنگ و زمینه شخصیتی خود و خانواده را مد نظر بگیرید.
5- واضح و روشن آنچه را می خواهید، بگويید.

حقوق زبان
- زبان خود را گرامی تر از آن بدانید که به گفتار نامناسب و نادرست آلوده شود.
- آن را به نیکویی عادت دهید.        
- به رعایت ادب (سکوت) وادارش کنیم.
- از زیاده گویی و پرحرفی بپرهیزیم. در موارد لزوم از گفتار استفاده کنیم.
- از سخنان بی‌فایده،  زننده، بی‌نتیجه و آنچه احتمال فساد و پشیمانی دارد، دوری کنیم.
نکات درس آموز پیامبر اکرم(ص) در ارتباط کلامی:
- خلاصه و پرمعنا سخن می گفت.
- سکوتش دائمی بود و جز در مواقع نیاز سخن نمی گفت.
- چهره اش خندان و خنده اش تبسم بود.
- نیکوترین سخن، سخنی است که از نظر ادبی منظم باشد و مقصود و معنا را خواص و عوام از او دریابند.
و یا فرمود: گوینده کمتر از شنونده خسته می شود. بنابراین هنگامی که سخن می گویید، آنان را خسته و ملول نکنید، آفت سخن طولانی بودن آن است.
- انسان و ماهیت او در زیر زبان پنهان است. بنابراین خردمندان زبان خویش را پشت زبان دل پنهان می کنند و ابلهان دل را پشت زبان نگه می دارند.
- مردی از رسول خدا درخواست نصیحت کرد. فرمود: «زبانت را نگاه دار.»  بار دوم فرمود: «زبانت را نگه دار.» بار سوم فرمود: «وای بر تو! آیا جز محصول زبان مردم، چیز دیگری آنان را به آتش می افکند.»
 حکما گفته اند بهترین و بدترین عضو انسان زبان است، چون زبان می تواند هم منشا خیر و سعادت انسان باشد و هم منشا شر و بدی برای انسان.
ب: تُن صدا:
ارتباط موثر و حسنه باید با آهنگ و تن صدای مناسب باشد. افرادی که یکنواخت صحبت می کنند، باعث خستگی و کسالت می شوند و افرادی که با صدای خیلی بلند صحبت می‌کنند، دیگران را آزار داده و احساس خطر و تهدید را در آنها ایجاد می‌کنند.
ج: ارتباط غیر کلامی:
امرسون - نقاش و شاعر غربی- معتقد بود چشم انسان به اندازه زبان او گویاست. (نگاه کردن نوعی سخن گفتن است).در صحبت کردن حتماً ارتباط چشمی برقرار کنید. چون راه نفوذ است.
با ارتباط چشمی 50% پیام منتقل می شود. در طول صحبت به طرف مقابل نگاه کنید و گاهی چشم را به اطراف به فاصله نیم متر از صورت او بگردانید و از خیره شدن به طرف مقابل خود بپرهیزید.

مهارت اجتماعی نگاه کردن (دیدن)
1- نگاه به چشم دیگران دوختن هنگام سلام و احوال‌پرسی.
2- لبخند زدن و نگاه محبت آمیز به والدین، معلمان و دوستان.
3- توجه و نگاه کردن به دیگران به هنگام گفتگو.
4- تقسیم نگاه خود در زمان صحبت کردن در جمع دوستان و یا در کلاس.
5- جلب توجه دیگران با نگاه مستقیم و مستمر به هنگام سخن گفتن.
6- پرهیز از نگاه تیز و خیره شدن به دیگران.
د: حالات چهره: چهره در برقراری ارتباط 55% مؤثر است. پس سعی نمایید با چهره ی بشاش و شاد با دیگران برخورد کنید. همچنین برخی از حرکات بدن  مثل گره زدن ابروها (علامت نارضایتي یا خشم)، بالا بردن ابرو (تعجب)، لبخندزدن (رضایت) پیامی دارد که باید به آن توجه کرد.
ﻫ : ژست‌ها: حرکات بدن معمولاً معنی خاصی دارد، مانندموارد زير:
1-  بالا انداختن شانه‌ها، نشانه مهم نبودن یا عدم علاقه مندی به موضوع است.     2- بالا بردن دست، نشانه خداحافظی است.
3- استفاده از حرکات دست و بدن در بهتر رساندن پیام و جذاب شدن ارتباط نقش مهمی دارد.
و: سبک نشستن: سبک نشستن، ایستادن، راه رفتن فرد و دیگر حالات انسان پیام های زیادی برای ما دارد. مثلاً کسی که سر پایین انداخته یا گردن خم کرده احتمال می دهیم که او غمگین است و یا لم دادن نزد دیگران نشانه بدی تربیت و ... مي‌باشد.

مهارت گوش دادن
یکی از نصیحت های پیامبر اکرم (ص) دقت نظر در گوش کردن به صحبت های دیگران بود.
توصیه هایی برای گوش دادن:
- سکوت و حفظ آرامش در هنگام گوش دادن امری مفید و مؤثر است.    
- مطالب را به دقت گوش دهید و در شنیدن صبور باشید.
- به گوینده توجه کنید و با ابراز احساسات، او را تشویق به بیان مطالب تازه نمايید.
- با تبادل افکار و هم‌فکری، خود را به درک مطالب گوینده ترغیب سازید.
- از مطالب ارائه شده سؤالاتی مطرح كرده تا پاسخ مناسبي دریافت کنید.
- از مشغول کردن خود به چیزهای دیگر در زمان گوش دادن بپرهیزید.
- بیشتر به آنچه می گويید، به حرف‌های دیگران گوش فرا دهید و پیرامون آن تفکر کنید.
  سه راه اساسی برای گوش دادن فعال و مؤثر:
1- به فرد مقابل نگاه کنید و به او توجه کنید:
- بیشترین تماس چشمی با او داشته باشید.
- از واژه هایی نظیر متوجهم، تکان دادن سر، لبخند زدن، هان و... استفاده کنید.
- حالت بدنی راحت و آسوده به خود بگیرید و این پا و آن پا نکنید. (زیاد جنب و جوش نداشته باشید).
- کمتر صحبت کنید، زیرا زمانی که صحبت می کنید، کمتر گوش می دهيد.
2- سؤال کنید:
- سؤال کردن علاوه بر جمع آوری اطلاعات، نشان می دهد به حرف های او گوش می دهید. بهتر است از سؤالات باز استفاده نمایید نه سوالات بسته مثل بلی و خیر و نشان دهید حرف او برای شما مهم است.
3- بازخورد دادن، یعنی اینکه هنگام صحبت با کسی، بکوشید برداشت خود را از گفته های وی بازگو کنید. مثلاً آیا منظورت این است که دوست نداری کسی تو را به این اسم صدا بزند؟ به نظرم می آید عصبانی هستی.
- برداشت خود را از صحبت عنوان می کنیم.
-بازخورد دادن یعنی اینکه آیا برداشت درستی داشته ام یا خیر.
نکته: وقتی که گوینده در بین صحبت های خود صحبت می‌کند، بهترین زمان برای بازخورد دادن است.

موانع برقراری ارتباط:
1- قضاوت کردن: تحمیل ارزش ها و عقاید خود به یک فرد دیگر، باعث عدم برقراری ارتباط می شود.
2- توجه نکردن و بی توجهی به احساسات فرد مقابل
3- تهدید کردن: اگر چه ممکن است در ابتدا تا حد کمی باعث تغییر در رفتار شود، ولی در نهایت باعث قطع رابطه یا رابطه نامناسب می شود.
4- مسخره کردن: با مسخره کردن احساس بدی در انسان نسبت به خودش و خود ما ایجاد می‌شود. مثال: چه با مزه! تو دیگه چی می‌گی کوچولو؟ لباسش را نگاه کنید!    5-  بر چسب زدن یا نام‌گذاری (احمق، تو دیوانه ای، مگر بچه‌ای، بچه ننه و...)   6- با هم حرف نزدن    7- دو طرفه نبودن         
8- فقدان دانش و اطلاعات                9- گوش نکردن                               10- عدم درک کامل سخن گوینده و قصور در پرسش.
11- فکر از پیش پنداشته                  12-  عدم توجه به نیازهای دیگران      13- خوب فکر نکردن و زود نتیجه گیری کردن         
14- کمبود وقت             15- از دست دادن صبر و شکیبایی و وارد بحث و جدل شدن.

چگونه ارتباطات مفید و موثر داشته باشیم؟
1- در فعالیت های مختلف اجتماعی، مانند فعالیت‌های فوق برنامه، میهمانی با فامیل‌ها، مراسم مذهبی، اعیاد و جشن ها، و ... شرکت کنید.
2- با افراد مختلف ارتباط برقرار کنید.
3- سعی کنید دوستان زیاد داشته باشید.
4- بدانید برای ایجاد دوستی باید پیش قدم شد. یعنی به دیگران نشان دهید که مایل به برقراری ارتباط با آنها هستيد. با لبخند زدن و نگاه کردن، باب آشنایی را باز کنید.
5- بدانید انسان‌های دیگر مانند شما کامل نیستند. بنابراین طبیعی است که در بعضی موارد با انسان‌های دیگر مشکل پیدا کنید.
6- هنگامی که با دیگران مشکل پیدا کردید، با زبان ساده و بدون طعنه و کنایه و با لحن آرام با آنها صحبت و مشکل را در میان بگذارید. اگر درباره آن مشکل صحبت نکنید، دیگران متوجه ناراحتی شما نمی شوند.
7- در ارتباطات اجتماعی ممكن است، پیشنهادات ناسالمی مطرح شود. بنابراین هر پیشنهادی را بسنجید و ارزیابی و مطالعه کنید و سپس اقدام کنید. حتی ممکن است افراد سالم هم پیشنهاد ناسالمی بدهند.
8- در مقابل پیشنهاد ناسالم، قاطعانه «نه» بگويید. این نشان می‌دهد شما انسان عاقل و قاطعی هستید و اگر همیشه «بله» بگويید و موافقت کنید، دیگران یاد می گیرند که شما از خود چیزی ندارید و دیگران هستند که برای شما برنامه ریزی مي‌كنند.
9- سعی کنید دوستان متعدد داشته باشید. خوشه‌های ارتباطی زیاد عبارتند از:  الف- فامیل‌ها    ب- همكلاسي‌ها      ج- همسایگان          د- ورزش

8- مهارت مقابله با استرس
هر تغییری در زندگی انسان، استرس‌زاست، زیرا باعث می‌شود تعادل قبلی فرد با شرایط زندگی‌اش به هم بخورد و به همین دلیل فرد باید سعی بکند تا دوباره خود را با شرایط جدید زندگی اش سازگار نماید.
عصر حاضر را، عصر استرس می‌نامند و همه انسان‌ها در جوامع و فرهنگ‌های مختلف، استرس را تجربه می‌کنند. با این حال کمتر کسی با این واژه و مفهوم آشنایی دقیق دارد، اگرچه همیشه از کلمه استرس استفاده می نماییم. مثلاً: سر جلسه امتحان استرس دارم، موقع نگرانی استرس دارم. کاربرد استرس به این صورت اشتباه است.
1- اکبر، پدرش را از دست داده و مادرش مجبور است کار كند تا مخارج و هزینه زندگي را تأمین نمايد. اکبر علاوه بر تحصیل، باید کار خانه را انجام دهد و از خواهر و برادرش نگهداری کند. به همین دلیل دچار افت تحصیلی شده و روحیه‌اش را از دست داده است.
2- پدر رضا به تازگی معتاد شده و اخلاق و رفتارش به شدت تغییر کرده است. او همیشه مریض و بدحال و بداخلاق است و پیوسته با اعضای خانواده بدرفتاری می کند. رضا نگران است مبادا دوستان، مشکل پدرش را بفهمند. به همین دلیل روابط را با دوستانش کم می کند.
3- چند نفر از دوستان حسام به تازگی به صورت تفریحی از مواد مخدر استفاده می کنند. حسام را تشویق به مصرف مواد مخدر می‌کنند. حسام از یک طرف مایل است روابط قبلی خود را با دوستان حفظ کند و از طرف دیگر نگران است که او را هم به مصرف مواد بکشانند. به همین دلیل روابط را با آنها کم کرده و احساس تنهایی می‌کند.
4- پدر و مادر وحیده با هم اختلاف و درگیری شدیدی دارند. این درگیری به علت ازدواج دوم پدرش است. مادر او همیشه غمگین و غصه‌دار است و پدرش نیز اکثراً در منزل نیست. وحیده احساس می‌کند هم پدر و هم مادر را از دست داده است، چون آنها به اندازه‌ای درگیر مشکلاتشان هستند که اصلاً توجهی به او ندارند. وحیده احساس می‌کند دوست داشتنی نیست و آن قدر بی‌ارزش است که هیچ کس در این دنیا، حتی پدر و مادرش نیز به فکر او نیستند. در این میان، پسر فروشنده‌ای که وحیده از او خرید می کند، به او ابراز علاقه می کند. مایل است در تنهایی با وحیده صحبت کند.
پس در تعریف استرس می‌گوییم: استرس دوباره سازگار شدن فرد با شرایط و موقعیت‌های جدید است و هر جا تغییری رخ دهد، (مانند مثال‌های فوق)، با یک استرس روبرو هستیم.

مواردی که باعث استرس می‌شود:
شخصیت: افرادی که به شدت به زمان و وقت هستند، از معطلی در صف به شدت رنج می‌برند. همیشه مایلند در حداقل زمان، حداکثر کار را انجام دهند، عصبانی هستند و خصومت زیادی دارند، مشکلات و شکست‌ها را به دیگران بسط می‌دهند و دیگران را مقصر می‌دانند،  بسیار کمال‌گرا بوده و انتظارات زیادی دارند، چندان به استراحت و آرامش خود توجهی ندارند، در روزهای تعطیل کاری انجام نمی دهند، احساس گناه و عذاب وجدان می کنند.
این افراد دچار اختلالات جسمی و روانی زیادی می شوند و زمینه ساز استرس هستند.
6- تعارض‌ها: از بین دو موقعیت (رفتن به میهمانی و خواندن دروس کنکور) یکی را انتخاب می‌کنند. گاهی در این تعارض‌ها دچار استرس می‌شوند.
7- فشارها: فشارهای ناشی از زندگی روزانه، فشار جامعه برای مدرک، خانه و زندگی مرفه، امکانات مادی و ... باعث فشار زیاد بر افراد می شود تا به سطح انتظارات جامعه پاسخ دهد.
 
* طبقه بندی استرس‌ها از نظر شدت و فراوانی
1- استرس شدید: تغییر بسیار شدید و عظیمی در زندگی ایجاد می‌شود و فاجعه‌هایی مانند سیل، زلزله، جنگ، آتش سوزی،تصادفات و ... مدت ها طول می کشد تا فرد بتواند با این تغییرات شدید  کنار آید و سازگار شود. این حوادث اگر چه قدرت تخریبی  بسیار شدیدی دارند، ولی به ندرت اتفاق می افتد و بسیاری از افراد هم ممکن است در طول زندگی خود چنین مسايلی را تجربه نکنند.
2- استرس معمولی: این استرس در زندگی همه انسان‌ها وجود دارد و معمولاً همه افراد این استرس را تجربه می کنند. مانند رفتن به مدرسه، امتحان دادن، ازدواج، از دست دادن عزیزان و سوگوار شدن، بیماری، بدهکاری و مشکلات مالی. تعداد این استرس‌ها به طور مکرر و فراوان در زندگی وجود دارد.
3- استرس خُرد: استرس شایع نام دارد. این استرس در زندگي بسیار متعدد و فراوان رخ می‌دهد. مانند دیر رسیدن به کلاس، معطل شدن  در صف، نداشتن محل خلوت و مناسب برای درس، مهمان ناخوانده، خواب ماندن ، جاماندن از اتوبوس، کلاس درسی که تهویه ندارد، صدای مزاحم در کلاس درس. این استرس‌ها اگرچه چندان شدید نیست، چون در زندگی زیاد با آن مواجه می‌شویم، می‌توانند باعث مشکلات در زندگی انسان شوند.

* طبقه بندی استرس ها از نظر کیفیت:
1- استرس های مثبت (خوشایند یا سالم): اتفاقات مثبت و خوشایند مثل قبول شدن در دانشگاه، یافتن شغل، ازدواج، بچه دار شدن، ترفیع و پاداش.
مثال: قبول شدن در دانشگاه و رفتن به شهر دیگر، گرفتن خوابگاه و داشتن زندگی خوابگاهی و در حقیقت روی پای خود ایستادن.
2- استرس منفی (ناخوشایند یا ناسالم): اتفاقات منفی و ناخوشایند مثل طلاق، مرگ یکی از عزیزان، جدایی، بیماری، ناکامی و افت تحصیلی، اختلاف و مشاجره والدین.
مثال: رد شدن برای دومین بار در کنکور سراسری و رفتن به خدمت سربازی. در حقیقت او که  مشغول درس و بحث و تحصیل بود، الان باید به فکر خدمت و سربازی باشد.

طبقه بندی استرس از نظر مدت:
الف- کوتاه مدت: مدت استرس محدود و کوتاه است و فرد زمان زیادی برای مبارزه با آنها صرف نمی کند. مثل: آپاندیس که فوری باید عمل شود – بحران مالی موقت که باید آن را فوری حل کرد.
ب- طولانی مدت : استرس طولانی و بلند مدت كه ممکن است سال‌ها یک فرد را اسیر خود کند. مانند فلج، داشتن یک معلول در خانواده، بدهکاری سنگین و مشکل مالی طولانی مدت، اختلاف و درگیری دائمی والدین.

اثرات استرس:
* جسمانی: زنجیر در مراحل اولیه پاره نمی شود، اما در اثر فشار طولانی مدت از حلقه ی ضعیف تر پاره می شود. بدن انسان هم همین صورت است. در مقابل استرس‌های مزمن و طولانی مدت، برخی اندام‌ها و دستگاه‌های بدن ضعیف‌تر می‌شوند و مقاومت کمتری در برابر استرس دارند و همین امر زمینه بیماری را فراهم می کند. مثل بیماری زخم معده، زخم اثناعشر،  آسم،  میگرن،  فشار خون بالا،  بیماری قلبی،  جوش های پوستی و ... . استرس طولانی باعث سرطان می شود. استرس باعث می شود بدن در مقابل عفونت‌ها و بیماری‌ها ناتوان شود و نتواند مقاومت کند.
* روانی: استرس از نظر روانی موجبات افسردگی را فراهم می کند و افسردگی باعث اعتیاد، بزهکاری، بی بند و باری، افت تحصیلی و ترک تحصیل  مي‌شود.
مثال: امین دانش آموز فعال و کوشایی بود . در کنکور در رشته مورد نظرش قبول نشد، به همین دلیل پس از قبولی در دانشگاه، از رشته خود ناراضی بود و همیشه خودش را سرزنش می‌کرد، چرا كه در رشته بهتری قبول شود، لذا به تدریج علاقه به تحصیل را از دست می دهد. انگیزه ای برای تحصیل ندارد و خواب، اشتها و وزن او کاهش می‌یابد او اعتماد به نفس را از دست می دهد و مرتب احساس می کند فرد بی ارزشی است، از اینکه هزینه را متحمل خانواده کرده دچار عذاب وجدان می شود و به آینده امیدوار نیست.

افسردگی:
افسردگي بيماري شايع در جهان است كه 12-10 درصد مردان و 25-20 درصد زنان دچار آن می‌شوند.
علائم افسردگی :
- احساس غم، غصه و افسردگی، کاهش علاقه .
- بی اشتهایی که باعث لاغری می شود، پر اشتهایی، کم خوابی، خواب ناراحت.
- پرخوابی، احساس خستگی و کوفتگی بدن، زود از کوره در رفتن.
- کند شدن حرکات و تفکر، بی‌قراری و ناآرامی،  ناامیدی، درماندگی.
- مرتب به مرگ و مردن فکرکردن، بیزاری از خود.
نکته: اگر 5 مورد از این علائم در انسان باشد، دچار افسردگی است.
* مقابله با استرس: منظور از مقابله، کوشش ها و تلاش هایی است که فرد انجام می دهد تا استرس را از میان بردارد و یا آن را برطرف کند یا به حداقل برساند و یا تحمل کند. ما نمی‌توانیم منابع استرس را برای همیشه از بین ببریم، بلکه می توانیم به حداقل برسانیم یا کاهش دهیم.
الف) مقابله مسأله مدار: فرد سعی می کند کاری انجام دهد تا استرس را کاهش و یا از میان بردارد و یا آن را تحمل کند.
برای همین، راه مقابله این است که: 1- فکر کند. 2- برنامه ریزی کند. 3- مطالعه کند. 4- اطلاعات جمع آوری کند. 5- راهنمایی بگیرد. 6- مشورت کند. 7- از روش حل مسأله استفاده کند. 8- اقدام به عمل نمايد.  
ب) مقابله هیجان مدار: فرد کاری انجام نمی دهد، بلکه سعی می کند خود را آرام سازد و ناراحتی خود را کاهش دهد. با استرس، انسان تعادل و آرامش خود را از دست می‌دهد و نمی‌تواند به خوبی از عهده برخورد صحیح برآید. فرد به خود آرامش می‌دهد. مانند دعا و نیایش، گریه کردن، ابراز خشم، دلداری دادن به خود، مثبت اندیشی؛ یعنی دادن معنای مثبت به آنچه رخ داده، توکل، صبر، درد دل کردن با دوستان.
ج. مقابله‌های مذهبی: اعتقاداتی که ما مسلمانان داریم، موجبات آرامش انسان را فراهم می کند. مانند نذر کردن، دعا کردن،  نیایش،  قربانی کردن،  خیرات کردن، گذشت کردن، به خدا سپردن، توکل،  امیدوار بودن،  صبر پیشه کردن، هراس نداشتن از اتفاقات، تسلیم قسمت شدن (مثلاً فردی که سرطان دارد)، امامزاده‌ها و ... باعث مقابله مناسب با استرس هاست.
اعتیاد: بسیاری از افراد  در مقابل استرس دچار احساسات و ناراحتی های مختلفی می شوند و بنا به توصیه دوستان و آشنایان و بر اساس اطلاعات غلط، به مواد مخدر روی می آورند. با این کار نه تنها مشکل اولیه حل نشده، بلکه دچار مشکل ثانوی می شوند.
خواهر شهرام یک سال پیش در اثر تصادف فوت کرد. خواهرش با او صمیمی بود. پس از حادثه، به تدریج شهرام افسرده شده و بنا به توصیه دوستان و آشنایان، برای رهایی از غم و غصه به مواد پناه می برد. او اکنون سه مشکل دارد:
1- همان افسردگی قبلی      2- اعتیاد    3- نگرانی و ناراحتی خانواده از اعتیاد او به مصرف مواد مخدر
* فرار از منزل:  بعضی از نوجوانان در شرایط خانوادگی نامناسبی هستند و از نظر مهارت حل مسأله ضعیف هستند. در این مواقع، تنها راه حل را فرار از منزل می‌دانند، در حالی که فرار از منزل نه تنها مشکلات اولیّه را حل نمی‌کند، بلکه بر مشکلات او می افزاید و چه بسا نوجوان را در دام فساد و بزهکاری گرفتار می‌كند.
هدیه در خانواده آشفته زندگی می کند، پدرش معتاد و همیشه با مادرش درگیر است. مادر به خاطر درگیری به خانه پدرش می‌رود. هدیه برای رهایی از این امر، گاه به فکر فرار از منزل می‌افتد. با فرار از منزل نه تنها مشکل حل نمی‌شود چه بسا مشکلات دیگری گریبان‌گیر او می‌شود.
* بزهکاری و بی بند و باری: گاهی استرس باعث بزهکاری و بی بند و باری است.
1- حمید به تازگی کاری را شروع کرده، ولی درآمد او برای مخارج زندگی کافی نیست. او به تازگی با دختری آشنا و نامزد شده‌اند. بنابراين چک بلامحل می‌دهد و همین باعث مخفی شدن او می‌شود.
2- والدين سارا از هم جدا شده و پدرش ازدواج مجدد کرده است. نامادری با او ناسازگاری دارد. سارا احساس می کند نه پدر و نه مادر او رادوست ندارند. بنابراين آرایش کرده و به تیپ خود می رسد و به خیابان می رود تا نظر افراد مختلف را به خود جلب کند. این رفتار نه تنها مشکل را حل نکرده و کمبود محبت را جبران نمي‌کند، بلکه آشنایان و همسایگان او را دختری بی بند و بار و ناسالم می دانند و مایل نیستند دخترشان با او ارتباط داشته باشد.
منابع استرس: تولید استرس چگونه است؟
1- عوامل بدنی و جسمانی: مانند عفونت، سوختگی، بیماری، تب و ... باعث استرس است.
2- رقابت ها: چشم و هم چشمی های منفی در بین افراد و رقابت ناسالم در زندگی انسان‌ها باعث استرس است.
3- ناکامی ها و محرومیت ها : دانش آموزی که نتوانسته رتبه مورد نظرش را به دست آورد و یا از دست دادن یکی از عزیزان، باعث استرس است.
4- باورها و عقایدها، انتظارات و نگرش‌ها: دانش‌آموزی که باور و عقیده او این است که فقط در یک رشته و فقط در بهترین دانشگاه قبول شود، این کار بسیار سختی است و یا فردی از خود انتظار بهترین عملکرد را دارد، فردی که بسیار کمال گراست. این افراد خود را  با استرس سنگینی مواجه کرده‌اند، چون انسان به واسطه انسان بودن دارای محدودیتی است.
گاهی والدین انتظار دارند فرزندشان در المپیاد، نمونه یا تیزهوشان مقام اول را کسب کنند که همین امر باعث استرس می شود.

شیوه های کاهش استرس:
1- مقاومت در برابر استرس: تن و روان دو روی یک سکه اند. برای مقاومت در برابر استرس، هم به بدن و هم به روان خود رسیدگی کنید.
الف) ورزش کنید: ورزش اثر مثبت بر تن و روان دارد و آثار منفی استرس را از بین می برد.
ب) برنامه غذایی سالم و کافی: تغذیه سالم ضرورتاً تغذیه گران قیمت مثل نوشابه، چیپس، پفک، شیرینی، سوسیس،کالباس، همبرگر و ... نیست. اینها را از برنامه غذایی حذف کنید. غذای سرخ کردنی و چرب ، قند و نمک را کاهش دهید و از فرآورده های گیاهی و لبنی مثل ماست و شیر استفاده کنید. صبحانه فراموش نشود.
ج) به اندازه کافی بخوابید: خواب کافی و به اندازه، باعث تجدید نیروی ذهن مي‌شود. اشکالات خواب ممکن است از نظر اضطراب و افسردگی باشد که باید آن را از بین برد.
د) تفریح و سرگرمی خاص برای خود در نظر گیرند: زمانی را به آنچه دوست دارید اختصاص دهید.
ﻫ) اتفاق‌ها، صحبت‌ها و مسائل زندگی را با دید مثبت نگاه کنید: هر موضوعی را در زندگی به صورت مثبت نگاه کنید.
و) رقابت را در زندگی خود کنار بگذارید: زندگی صحنه رقابت و مسابقه نیست. انسان مثل اسبِ مسابقه نیست. بلکه زندگی صحنه مبارزه با مشکل است. خودتان را فقط با خودتان مقایسه کنید.
ز) از شکست زندگی خود درس عبرت بیاموزید: به جای آن که از شکست‌ها و اشتباهات، خود را سرزنش کنید، از خود بپرسید چه چیزی باعث شکست شد که دیگر تکرار نشود.
ح) هدف های زندگی خود را روشن کنید: هدف زندگی خود را به هدف های میان مدت و کوتاه مدت تقسیم كنيد تا دچار سرخوردگی نشوید و اشتباه کمتر پیش آید.
ط) ارتباط خود را با انسان های دیگر رشد دهید: با شرکت در مجالس و محافل و برقراری ارتباط با دیگران، داشتن ارتباط زیاد با دوستان، پیش قدم شدن در دوستی، هنگام مشکل با دیگران با زبان ساده، بدون طعنه و کنایه  آنها را حل کنید و ... .
ي) اعتقادات مذهبی و دینی را در خود تقویت کنید: آنچه به زندگی معنی و جهت می دهد، اعتقادات مذهبی و ایمان است . افراد بی ایمان سریع به پوچی و یأس می رسند.
ك) روش آرام سازی عضلانی
1- لباس راحتی بپوشید که به بدن فشار نیاید.
2- منتظر تلفن یا ورود کسی نباشید. به دیگران هم بگويید موقع تمرین وارد اتاق نشوند.
3- اتاق از نظر دما و سر و صدا مناسب باشد.
4- در جایی نسبتاً نرم دراز بکشید.
5- گروه عضلات بدن را به مدت 5 ثانیه منقبض و سپس به مدت 10 ثانیه منبسط کنید. فقط احساس، متوجه بدن باشد.
6- هر گروه از عضلات را دوباره منقبض و منبسط و آرام کنید. در هنگام آرام سازی، کلمه آرامش، راحتی و راحت بودن را در ذهنتان بیاورید. بین هر بار انقباض و انبساط، نفس عمیق بکشید.
7- در هر مرحله، فقط یک عضله انقباض و انبساط داشته باشد. مثل: عضلات آرنج، عضلات بازو، فشار دادن سر به زیر سر، چین انداختن روی پیشانی، اخم روی پیشانی، بستن چشم ها با کمی فشار، فشار دادن فک های روی هم، کشش دهان به حالت زمانی که «ای» می گويید. غنچه دهان مانند زمانی که «اُ» می گویی، چسباندن چانه به گردن، نزدیک کردن بازو به یکدیگر، کشیدن عضلات، شکم به تو و حبس کردن نفس، بلند کردن پاها از روی زمین و کشیدن پنجه‌ها به بیرون (2 بار پای راست، 2 بار پای چپ)، مشت کردن دست‌ها (ابتدا مشت راست 2 بار، سپس مشت چپ 2 بار)، بلند کردن پاها از روی زمین و کشیدن پنجه به درون (2 بار).
8-  در همان حالی که دراز کشیده‌اید،  مناظر عالی را که دوست دارید، تجسم کنید. در این تجسم، کلیه حواس درگیر شود.
9- بعد از 5 دقیقه که با آرامش کامل منظره‌ای را تجسم کردید، دست و پا را به تدریج کمی حرکت دهید. آهسته    بنشینید، سپس به آهستگی بلند شده، کار خود را ادامه دهید.

9- مهارت مقابله با هیجان ها:
این توانایی فرد را قادر می سازد هیجان‌ها را در خود و دیگران تشخیص دهد و بر نحوه ی تاثیر آن هیجان ها بر رفتار خود آگاهی پیدا کند و واکنش مناسبی به هیجان های مختلف خود نشان دهد. اکثر اوقات ما حالات و احساس خود را در دو واژه «خوب یا بد» توصیف می کنیم. مثلاً می‌گويیم حالمان خوب نیست یا خوشحال هستم، اما به طور دقیق از حالات روحی خود خبر نداریم، مثلاً نمی دانیم که عصبانی هستیم یا ناراحت، نمی دانیم غمگین هستیم یا کسل و خسته، در حالی که کلمات زیادی احساسات و هیجانات ما را توصیف می‌کند. به عنوان مثال: غمگین، اندوگین، رنجیدگی، ناراحتی، بی علاقگی، شرمندگی، کسلی، خستگی، افسردگی، آزردگی، بی تفاوتی، خجالت زدگی، شادی، حسرت، تعجب و ... که ما با دو کلمه خوب و بد احساسات خود را توصیف می‌کنیم. اگر با حالات هیجانی مثل غم، خشم یا اضطراب درست برخورد نشود، این هیجانات تاثیر منفی بر سلامت جسمی و روانی انسان می گذارند و برای سلامت، پیامدهای منفی دارند.

راه های مقابله با اندوه و غم:
1- بیشتر غم ها و اندوه ها زايیده نوع بینش و تربیت ما است. پس بینش درست می تواند غم زدا، شادی آور و نشاط آفرین باشد.
2- دلبستگی به دنیا باعث اندوهی است که پایان ندارد، پس با زهد باید شیفتگی و وابستگی به دنیا را از بین برد.
3- نداشتن روحیه قناعت: قناعت و قانع بودن به آنچه داریم، انسان را از غم و اندوه و رنج آسوده می کند و همچنین خشنود بودن به آنچه خداوند برای ما مقدّر فرموده و رضایتمندی خداوند باعث از بین رفتن رنج و اندوه است.
4- منشأ بیماری انسان‌ها از غذاست. بیماری خود زمینه ساز غم و اندوه است، پس باید با غذاهای مفید و مناسب راه پیشگیری از بیماری ها را برای خودمان فراهم نمايیم. در روایات اسلامی توصیه به خوردن انگور سیاه برای بر طرف کردن اندوه سفارش شده است.
5- کوتاهی در انجام وظیفه و همچنین گناه از عوامل اندوه است، پس باید زمینه‌های درست و صحیح انجام وظیفه را برای خود فراهم کرد و همچنین از گناه پرهیز کرد تا غم و اندوه نباشد.
6- نماز اول وقت، برخی رنگ ها، شنا و عسل، مسابقات مشروع، طبیعت و تفریح، پوشیدن لباس های نو و معطر، تصفیه خون، گریه برای خوف از خدا و ... باعث غم زدایی و شادابی است.

مهارت کنترل خشم:
امیر در مدرسه و منزل خیلی زود عصبانی می‌شود و هنگام عصبانیت نمی‌تواند رفتار خود را کنترل کند، به همین خاطر باعث درگیری و دعوا و نزاع می‌شود.
حمید عضو تیم فوتبال است. در حین مسابقه، داور به ناحق به او کارت زرد داد و حمید ناراحت و عصبانی شد و به داور حمله کرد و او را کتک زد. به خاطر همین مسأله، بازی به هم ریخت و او را هم تا یک سال از بازی محروم كردند.
* خشم چیست؟ خشم احساسی است که به صورت بدنی و هیجانی ابراز می شود، خشم واکنش طبیعی ارگانیسم نسبت به شرایطی است که فرد دچار ناکامی می‌گردد. این احساس می‌تواند از یک احساس خفیف و ناخوشایند تا یک احساس شدید چون عصبانیت باشد.
* علائم جسمانی خشم: برخی از این علائم هنگام عصبانیت در انسان دیده می شود: افزایش ضربان قلب، افزایش فشار خون، گشاد شدن مردمک چشم، منقبض شدن عضلات، تغییر رنگ چهره (سرخ شدن یا رنگ پریدگی)، داغ شدن و بی حس شدن برخی قسمت های بدن.

* چه چیزهایی باعث خشم می شود:
1- ناکامی انسان، یعنی فرد به دلایلی نتواند به خواسته ی خود برسد. 2- قطع شدن یک کار مورد علاقه. 3- مورد ظلم واقع شدن. 4- مسخره یا تحقیر شدن. 5- قرار گرفتن در معرض پرخاشگری از طرف دیگران. 6-مورد بی اعتنایی یا بی توجهی دیگران قرار گرفتن. 7- گول خوردن. 8- آسیب دیدن از طرف دیگران.

شیوه های ابراز خشم:
1- برخی افراد هنگام خشم، خشم خود را نشان نمی‌دهند و به شدت رفتار خود را کنترل می‌کنند و هیچ علائمی از عصبانیت را نشان نمی‌دهند، این افراد خشم خود را می خورند.
2- برخی افراد هنگام خشم، رفتار پرخاشگرانه از خود نشان می‌دهند. با صدای بلند داد و فریاد می كنند، ناسزا می گویند، دیگران را کتک می زنند و یا وسایلی را پرت می کنند (با رفتار خود به نحوی به دیگران یا وسایل آسیب می زنند).
3- برخی افراد علی رغم احساس خشم، کاری نمی کنند که به فرد مقابل آسیب بزنند، ولی احساس خود را نشان می دهند و خواسته خود را ابراز می‌کنند. به این رفتار، «رفتار قاطعانه» می‌گویند (یعنی با استفاده از آن احساس خشم، خواسته‌های خود را ابراز می‌کنند، بدون اینکه به حقوق دیگران لطمه وارد نمایند).
نتیجه: در اکثر مواقع، رفتارهای قاطعانه، سازگارانه‌ترین رفتارها در هنگام احساس خشم هستند.

شیوه های عملی برای کنترل خشم:
1. آرام سازی (تکنیک های آرام سازی در قبل اشاره شد).
2. باید خودگویی منفی مثل: اگر داد نزنم حساب نمی‌برد، اگر چیزی نگویم فکر می کند نفهمیده ام و ... را تغییر داد و خودگویی مثبت را در خود تقويت كنیم. مثل: باید به او نشان دهم که ناراحت شدم، ولی داد نمی زنم، می‌توانم منطقی با او صحبت کنم و حرف‌هایم را بزنم.
3- حل مشکل: حسین نسبتاً  ضعف درسی دارد. برای امتحان درس ریاضی واقعاً تلاش کرد و آمادگی به دست آورد. هنگام پاسخ به سؤال، معلّم تکه کاغذی کنار صندلی او بر روی زمین دید و آن را تقلب به حساب آورد و روی ورقه حسین علامت گذاشت و تهدید کرد نمره‌اش صفر است. در این حال حسین اگر چه می‌داند ناحق متهم شده و عصبانی است، ولی اگر بخواهد بر اساس خشم عکس‌العمل نشان دهد، عاقبت بدتری خواهد داشت. پس با روش حل مسأله، بررسی و تجزیه و تحلیل می‌کند و بهترین راه حل را انتخاب می‌کند.
4- تغییر محیط: با ایجاد خشم سعی کنید موقعیت و محیطی که باعث خشم است تغییر دهید و یا اگر سر و صدايي وجود دارد، رادیو و تلویزیون را خاموش كنيد.
5- خشم خود را به شیوه سازگارانه ابراز کنید. برای کاهش خشم، شیوه ابراز قاطعانه رفتاری است که شما به وسیله آن می توانید بدون رفتار پرخاشگرانه به دیگران نشان دهید که از آنها رنجیده یا عصبانی شده اید.

10- مهارت تفکر انتقادی:
تفکر انتقادی یا نقادانه، یعنی توانایی تحلیل اطلاعات و تجارب. مثلاً چه‌قدر تحت تاثیر شایعات قرار می‌گیریم یا چه قدر تحت تاثیر دوستان و همسالان هستیم. جهت قبول یک حرف چه قدر تحقیق و تفحص می‌کنیم؟ آیا راه حل های کسب اطلاعات و تحلیل را می‌دانیم؟
«جرج پولیا» تفکر انتقادی را در چهار مرحله مطرح می‌کند:
1- شناخت مسأله  2- طرح و نقشه برای حل مسأله (بررسی راه حل‌های مختلف)  3- اجرای نقشه (انجام دادن بهترین راه حل)  4- ارزشیابی (سنجش نقاط قوت و ضعف کار)

منابع و مآخذ:
مدیریت استرس در والدین          مرکز بهداشت استان گلستان
 مهارت مقابله با استرس             ربابه نوری
 مهارت برقراری ارتباط موثر            فرشته موتابی
 مهارت کنترل خشم                     فرشته موتابی
 مهارت های زندگی                      اداره کل مشاوره و بهداشت مدارس وزارت آموزش و پرورش
 مهارت های زندگی                      سازمان بهزیستی کشور (معاونت امور فرهنگی و پیشگیری)
 مدیریت و مهارت برقراری ارتباط      رمضانعلی خواجه