شاخص های زیان کارشدن انسان

*مقدمه:

واژه زیان (خسارت) که در قرآن کریم از آن به عنوان"خُسران " و در اصطلاح روانشناسی ازآن بعنوان" آسیب های رفتاری " یادمی شود.  در قالب مثال می توان چنین تشبیه کرد: یخ فروشی که در تابستانِ گرم ، مشغول کسب وکار بود کسی از او پرسید فروختی ؟و او گفت نخریدند اما تمام شد، یعنی یخ هایش آب شد و فریاد بر می آورد من دچار خُسران شده ام، تمام سرما یه ام از دست رفت، عمر و فرصت های زندگی همانند  قصری از یخ است که آب می شود و از بین می رود مگر برای کسی که از فرصت عمر خود به خوبی استفاده نماید.
بطور قطع ما باید آسیب ها، خُسران ها و زیان هایی که بر شخصیت و زندگی  وارد می شود را شناسایی و در صدد رفع آنها برآییم به همین منظور به شاخص هایی که باعث  زیان کارشدن انسان می شود فهرست وار اشاره می نمائیم.

1ـ به بطالت گذراندن زمان(عدم مدیریت زمان):

در قرآن کریم به عصر و زمان سوگند یاد می کند که این نشانه اهمیتی است که زمان دارد، همه انسان هایی که از وقت و زمان وعمر خود خوب استفاده نمی کنند دچار زیان می شوند مگر کسانی که از فرصت های عمر به خوبی استفاده کنند و به دستورات و تعالیم خداوند ایمان دارند و کارهای نیک و پسندیده انجام می دهند و در زندگی آستانه تحمل بالایی را دارند و نیز دیگران را در زندگی توصیه و سفارش به حق و صبر و بردباری می نمایند با بکارگیری این چهار دستورالعمل، قطعاً دچار زیان نمی شویم. بنابراین عمری که خداوند در اختیار ما نهاده و سرمایه ارزشمندی است  نباید بیهوده و باطل تلف شود، بلکه باید از لحظه لحظه عمر که همچون باد( امام علی (ع) :  الفُرصَهُ تمرّ مّر السّحاب)می گذرد استفاده کرد و فرصت عمر را با کارهای شایسته پر کرد تا در روز قیامت به یکی از سوالات اساسی و اصلی که از انسان پرسیده می شود که عمرت را چگونه گذرانده ای؟ بتوانیم پاسخ مناسب دهیم ( قرآن کریم / سوره عصر)     
ای عزیز: زمان ها را خوب مدیریت کن و با برنامه ریزی مناسب از آن خوب استفاده کن که امکان ذخیره کردن و برگشت زمان نیست

2- عدم استفاده درست از عقل:

در حدیث آمده است "لا یفَلِحُ مَن لا یَعقِلُ ولا یَعقِلُ مَن لا یَعلَمُ " کسی که تعقل نمی کند و درست نمی اندیشد هرگز رستگار نمی شود و کسی که علم ندارد تعقل صحیح ندارد، عقل یعنی قدرت تجزیه و تحلیل و ربط دادن قضایا یعنی مقدمات را بدست آورد و نتایج را پیش بینی کند، عقل چراغی است که سوخت آن علم است " وسَوفَ یَنجَح مَن یَفهَم "و هر کس بفهمد و درک کند سر انجام  کارش نجات است
عقل از سرمایه های بزرگ الهی برای انسان است و از ودیعه ها(نعمت های) الهی است که با آن خوبی را از بدی، راه درست  را از راه غلط در زندگی تشخیص می دهیم و بوسیله آن حقیقت ها را درک می کنیم و از نادانی و جهالت دوری می کنیم. امام موسی کاظم(ع) فرمود: خداوند دو چراغ را برای راهنمایی و هدایت انسان ها قرار داد یکی حجت ظاهر که همان پیامبران و پیشوایان دین است و دیگری حجت درون که همان عقل است(اصول کافی ج/1ص16)که با آن بسیاری از مسائل و مجهولات را درک می کنیم اما بسیاری از مسائل را نمی توانیم درک کنیم که نیازمند به راهنمایی و هدایت پیامبران و دین الهی هستیم 
پیامبراکرم (ص) می فرماید: " فَاِذا هَمَمتَ بِاَمرفَتَدَبّر" هرگاه تصمیم برای کاری گرفتی ابتدا روی آن فکر کن و عاقبت آنرا بررسی کن و سپس آن کار را انجام بده اگر در تصمیم گیری ها خود در زندگی خوب فکر نکنیم و مسائل را سبک و سنگین نکنیم یا به عبارتی محاسن و معایب آن را مشخص نکنیم قطعاً تصمیماتی که در زندگی گرفته می شود موثر نخواهد بود.
در قرآن کریم بیشترین دعوت، دعوت به تفکر و تعقل است و مبنای رسالت پیامبراکرم(ص) برتفکر وتعقل است که آیات اولیه قرآن شاهد این مدعاست(آیات 1تا5سوره علق)و نیز برتری اساسی انسان بر سایر موجودات بواسطه ویژگی تفکر و تعقل است و افرادی از این سرمایه ارزشمند استفاده نمی کنند هم در دنیا و هم در آخرت از زیان کارانند " لُوکُنّا نَسمَعُ اَونَعقِلُ ماکُنّا فِی اَصحابِ السّعِیر (ملک/10) اگر می شنیدیم یا تعقل می کردیم در میان دوزخیان نبودیم
پس ای عزیز: سعی کن بخشی از وقت خود را صرف تفکر و تعقل در خلقت آسمانها و زمین و نشانه های خدا(دریا، جنگل، کوه، گیاهان، حیوانات و... ) نمایی تا معرفت و شناخت بیشتر نسبت بخدا ایجاد و باعث نزدیکی به خدا شود

3-عدم بهره مندی از توان و نیروی نوجوانی وجوانی:
نوجوانی و جوانی بهترین دوران زندگی انسان است که برخی از اندیشمندان از آن به بهار زندگی، بهار عبادت، معنویت، توبه یاد می کنند و به تعبیر حضرت امام خمینی(ره) "جوانان از همه بخداوند نزدیکتر هستند" اصولاً نوجوانان و جوانان دارای قلبی پاک و صاف هستند و دعوت حق را فوراً وبدون درنگ می پذیرند(عَلَیکُم بِالاَحداث فَاِنَّهُم اَسرَعُوا اِلَی الخَیر) از مصداق این عمل می توان اشاره کرد، در دعوت سری پیامبر اکرم(ص) که 30 نفر ایمان آوردند حدود 24 نفر از نوجوانان و جوانان بودند، اکثر انتصاب های پیامبراکرم(ص) فرماندار مکه، فرماندهی سپاه اسلام، اعزام سفیر فرهنگی به طائف، جوانان سنین 18 تا 21ساله بودند، ازجمله دلائل مخالفت با پیامبر روحیه "جوان گرایی" ایشان بود، به همین منظور پیامبر اکرم(ص)  فرمود" اُوصِیکُم بِالشُّبانِ خَیرا فَاِنَّهُم اَرِقَ اَفئدَه فَحالِفِنی الشُّبان و خَالِفِنی الشُّیوخ " سفارش می کنم شما را به جوانان که آنها دارای قلبی پاک و صاف و زلال هستند، برای اثبات این مدعا هنگامی که بر مزار پاک و نورانی جوانان غیور و دلاور و باشرافت کشورمان که با ایثار جان از مکتب و شرف و ناموس و وطن خود دفاع کردند حاضر می شویم می بینیم بیشترین این شهدا  سنین 16 تا 28 سال می باشند.
قدر نوجوانی و جوانی را باید دانست و ارزش عبادت، توبه و کمک و احسان در این دوره ویژه است به جهت همین یکی از سوالات اساسی و اصلی در روز قیامت این است که جوانی ات را درچه راهی گذرانده ای؟
پس ای گرامی: توان و نیروی جوانیت را هدر نده و از آن خوب استفاده کن که پایه و بنیان زندگی است 

4- حبّ و علاقه به دنیا:

راس همه زیان ها برای انسان، علاقه به دنیا ست، منظور از علاقه یعنی دل بستگی به دنیا و تعلقات آن، دلخوش بودن و رضایت دادن به امور مادی و دنیوی است(ورَضُوا بِالحَیوهِ الدّنُیا وَاطمَانِّوا بِها  یونس/7)و اینکه هدف وهمّت انسان دنیا قرار بگیرد وتمام تلاش وکوشش خود را برای کسب مال و منال و درک لذّت های زود گذر دنیایی قرار دهد و حرص و ولع خاصی برای آن داشته باشد، این دنیا  مورد مذمت در قرآن است (المالُ وَالبَنُون زینَه الحَیوهِ الدّنیا ). پیامبر اکرم(ص) فرمود: حُبُّ الدُّنیا رَاسُ کُلّ خطیئهِِ. علاقه به دنیا سر آمد همه گناهان و خطاهاست. حسادت ها، تکبر، رذیلتها وپلیدی ها، فسادها، گمراهی ها، کُشتارها و ستیز ها و...همه در اثر دنیاپرستی است. امام حسن(ع) فرمود هلاکت انسان در سه چیز است تکبر، حرص، حسد که ریشه آن در دنیاپرستی است 
خداوند می فرماید: همین مردم دنیا طلب هستند که نفوس خود را سخت در زیان افکندند و هر دروغی که بسته و هر تدبیری که در راه دنیا کردند، همه محو و نابود شود، ناگزیر در عالم آخرت زیانکارترین مردم آنها هستند. (هود 21-20)
پیشینیان(امت های قبل) به متاع فانی دنیا بمانند شما متمتع بودند. اکنون هم که نوبت به شما رسید آنها را فراموش کرده به تمتع دنیا سهیم شدید و خود مانند آنها سرگرم شدید شما هم در شهوات دنیا به مانند آنها فرو رفتید. آنان مردمی هستند که اعمالشان در دنیا و آخرت نابود و باطل گشت و هم آنان به تحقیق زیانکاران عالم هستند. (69/ توبه)
پس ای عزیز: بدان دنیا زودگذر و موقّتی است، نباید به آن دل بست، مواظب باش شیطان آرام آرام از طریق جذب به زیبایی ها و لذّات شهوانی و امور مادی انسان را فریفته به دنیا می کند

5- عدم باور و ایمان نسبت به ارزشهای دینی:

بین علم  و ایمان تفاوت اساسی وجود دارد در قالب مثال می توان چنین اشاره کرد همه ما علم داریم کسی که مرده است، به هیچ کس صدمه ای نمی رساند، اگر نزدیکترین خویشاوندان ما بمیرد و از ما بخواهند در شب تاریک و خلوت به تنهایی پیش او بخوابیم این کار را نمی کنیم و ترس و وحشت داریم، چون علم داریم اما ایمان به آن امر نداریم، حال اگر از مرده شوی بخواهیم مرده شب پیش او باشد چه یکی و چه بیشتر هیچ ترس و نگرانی ندارد به جهت اینکه مرده شوی هم علم دارد و هم ایمان، داستان ما نسبت به ارزشهای الهی چنین است ما نسبت به دستورات الهی چون مرگ، قبر، سئوال و جواب نکیر و منکر، بهشت و جهنم، پل صراط، میزان، حشر ونشر قیامت، دیدار و لقا خدا و ...  علم داریم  اما باورو ایمان درونی نداریم اعمال ما گواه بر این مدعاست. دلائل زیان کاری انسان در برخی از آیات

و البته شما را در روز قیامت که بی هیچ شک خواهد آمد جمع می گردانیم ولی کسانیکه خود را در زیان افکندند که ایمان نمی آورند. (12/  انعام)

آنانکه لقاء خدا(قیامت) را تکذیب کردند البته زیانکار شدند. پس آنگاه که ساعت قیامت ناگهان  فرا رسد گویند وای بر ما که آسایش و سعادت این روز خود را از دست دادیم پس بار گناهان خویش را بر پشت گیرند، آری بد بار گرانی به دوش می گیرند. (31 / انعام)

به تحقیق زیانکار هستند کسانی که ملاقات خدا را تکذیب کردند و آنها هدایت شده نیستند (48 / یونس)

و نباید هرگز از آنان که تکذیب آیات خدا (آسمان، زمین، پیامبران، قبر، قیامت، بهشت، جهنم، پل صراط، میزان پاداش وکیفر و...)کنند باشی که از زیانکاران عالم خواهی شد. (95 / یونس

و آنان که به باطل گرویدند و به خدا و دستورات او کافر شدند هم آنان به حقیقت زیانکاران عالمند. (52 عنکبوت)

حال آنکه بر تو و رسولان پیش از تو چنین وحی شده که اگر بخدا شرک آوری عملت را محو و نابود می گرداند و سخت از زیانکاران خواهی گردید. (65/  زمر)

پس ای گرامی: بدان هرچه خداوند گفته و از ما خواسته درست است و شکی در خود راه نده(صدق الله العلی العظیم) اگر دستورات خداوند که در قرآن مجید بصورت شفاف و روشن می باشد ایمان و باور داشته باشیم و مطابق آن دستورات عمل کنیم قطعاً سعادتمند خواهیم بود


6- تبعیت و پیروی از هوی نفس:

اگر انسان از عقل و دستورالعمل های عقلی  پیروی نماید زمینه سعادت و خیر برای او فراهم می شود و اگر به ندای درونی نفس اماره که انسان را بسوی بدی ها و زشتی ها و شهوت های زودگذر دنیایی سوق می دهد گوش کند قطعاً دچار زیان و خسران  هم در این دنیا و هم در جهان آخرت خواهد شد.
امام علی(ع) می فرماید: دشمن ترین دشمن تو همان نفسی(اماره) است که در درون توست. مولوی در مثنوی
"ما درِ همه بُت ها را، بُت نفس " می داند که منشاء  اصلی سقوط و جاودانگی در جهنم است.
" آنگاه پس از این گفتگو، هوای نفس او را بر کشتن برادرش (قابیل که وقتی دید قربانی هابیل پذیرفته شد از سر حسادت و به تبعیت هوای نفس) ترغیب نمود تا او را به قتل رساند و بدین سبب از زیانکاران عالم گردید." (30 / مائده)
پس ای عزیز بزرگوار: بدان دوری از عقل وخرد و وجدان و اخلاق و در مقابل عمل براساس احساسات و تمایلات نفسانی باعث بدبختی و هلاکت می شود 

7- توجه به القائات و وساوس شیطانی:

"ما جَعَلَ الله لِرَجلِ مِن قَلبَینِ فِی جوفهِ "خداوند در یک قلب دو چیز قرار نداده است، یا خدا یا شیطان، یا بندگی خدا یا بندگی شیطان، یا سیاه یا سفید، یا روز یا شب، خداوند از ما عهد و پیمان گرفته که بندگی و عبادت او را کنیم و از بندگی شیطان پرهیز نمائیم، کار اصلی شیطان  وسوسه کردن و همچنین دادن وعده های دروغین است و بدینوسیله انسان ها را فریب می دهد. هر کس شیطان را دوست دارد و نه خدای را سخت زیان کرده، شیطان دشمن آشکار آنان است. (168و169/بقره – 22ابراهیم )
دشمنی شیطان بصورت های متعدد است1 - گناه را آنقدر زیبا و لذت بخش برای ما می کند که جذب آن شویم (محمد/25)
2- ما را به آرزوهای دور و دراز و دروغ در دنیا سرگرم می کند(انعام /43)(زندگی دنیا جز بازی و بازیچه نیست و زندگی راستین و واقعی خانه آخرت است ) 3- زمینه های  غفلت از یاد خدا را برای ما فراهم می کند(مجادله /19)(دل مشغولی های فراوان دنیایی، فیلم، ماهواره، اینترنت، موبایل، بازی های گوناگون در فضای مجازی و طبیعی، عیش و عشرت ها و...)4- ایجاد کینه و دشمنی و تفرقه در بین خانواده و اقوام و بستگان و بین گروهها وتشکّل ها و احزاب و نیز بین افراد جامعه و از بین بردن روحیه گروهی و جمعی و وحدت و یکپارچگی در جامعه.(مائده /91)
خداوند می فرماید شیطان بر دل آنها سخت احاطه کرده که فکر و ذکر خدا را به کل از یادشان برده آنها حزب شیطانند آگاه باشید که حزب شیطان سخت زیانکار هستند.(19/ مجادله)
پس ای گرامی: بدان هرنوع بدی و زشتی و پلیدی (کثیفی زیر ناخن، کثیفی زباله، وسوسه کردن برای کار بد، ایجاد اختلاف و تفرقه و...) نمادی از شیطان است، باید مواظب و مراقب باشیم تا دوستان شیطان نما، زنان و مردان شیطان نما، ابزار وآلات شیطانی و... ما را اغوا و فریب ندهند

8-  دل مشغولی و سرگرم شدن افراطی و مخرّب به رسانه ها، فضای مجازی اینترنت، تلگرام، تلفن همراه و ماهواره

از آسیب های جدّی در عصر حاضر سرگرمی و دل مشغولی های فراوان در فضای مجازی است. بسیاری از فیلم ها که از طریق ماهوره ها پخش می شود بی شک به دنبال ترویج فساد و بی بندوباری، برهنگی، مسائل عشق و عاشقی، بهم پاشیدگی بنیان خانواده و از بین بردن معنویت در نوجوانان و جوانان است و نیز وقت گذاری زیاد برای تلفن همراه، تلگرام بالاخص بازی های کامپیوتری باعث اعتیاد تصویری می شود و زمینه بهم پاشیدگی سیستم های عصبی را فراهم می نماید که آثار ونتایج  آن پرخاشگری، بی حوصله گی، پایین آوردن آستانه تحمل، افت آموزشی، آسیب های فراوان رفتاری، بی احترامی در مقابل بزرگترها و... را بهمراه دارد. بطور قطع چنین افرادی که دائم خود را در فضای مجازی سرگرم می کنند دچار زیان بزرگ خواهند شد.
خداوند می فرماید کسانی که در زمین و میان اهل آن فساد می کنند به حقیقت زیانکار آن عالم هستند(27 / بقره)
ای عزیز: اگرچه استفاده از ابزار و وسائل مجازی در عصر ارتباطات از ضروریات است اما باید مراقب باشیم تا بیش از اندازه خود را مشغول و سرگرم به آن نکنیم و اعتیاد تصویری پیدا نکنیم دانشمندان دیدن وسائل تصویری را در حد سه ساعت در شبانه روز توصیه می کنند چون این وسائل قدرت فکر کردن پیرامون خدا، خود، طبیعت، دیگران را از انسان می گیرد  

9- عدم بهره مندی از فضائل و مناقب اهل بیت عصمت و طهارت
پیامبر اکرم(ص) بعنوان یک روانشناس بزرگ الهی برای سعادت و کمال انسان ها  دو توصیه کلیدی دارد که بنیان و اساس همه مسائل است. یکی کتاب خدا(قرآن) و دیگری عترت و اهل بیت خود. هر کس به این دو چنگ بزند به هیچ وجه گمراه نمی شود و این دو نیز تا روز قیامت هرگز از هم جدا نمی شوند(حدیث ثقلین) و نیز پیامبر اکرم(ص) مَثَل اهل بیت خود را مَثَل کشتی نوح می داند که هرکس سوار بر کشتی شود (پیروی از اهل بیت) نجات می یابد و هر کس سوار نشود (پیروی از اهل بیت نکند) غرق می شود.
بی شک عشق و محبت به اهل بیت عصمت و طهارت هم در دنیا و هم در آخرت باعث نجات و رستگاری  است. پیامبر اکرم(ص) فرمود محبت نسبت به من و خاندانم( اهل بیت) در هفت جا که هول و هراس عظیم است سودشان می بخشد 1- هنگام مرگ در قبر 2- هنگام رستاخیز 3- هنگام گرفتن نامه اعمال 4- وقت حساب 5- کنار میزان 6- هنگام  سنجش اعمال 7- هنگام عبور از پل صراط
خداوند می فرماید: آنها به کتاب خدا کافر شدند و نسبت به آن حق شناسی نکردند (یعنی آنرا در زندگی عمل نکردند) آن گروه زیانکاران عالمند. (121/ بقره)
خداوند می فرماید "لَتَسئَلُنَّ یَومَئِذِِ عَنِ النّعِیم "قطعا از نعمت ها در قیامت سئوال می شود. امام معصوم(ع) فرمود دوستی ما اهل بیت آن نعمتی است که بعد از توحید و نبوت سئوال می شود در حقیقت برترین نعمت، نعمت ولایت است
ما آنچه از قرآن فرستادیم شفای دل و رحمت الهی برای اهل ایمان است(همه بیماری های فکری و روحی و روانی که منشاء بیماری های دیگر است، شفاء می دهد)و لیکن کافران را بجز زیان چیزی نخواهد افزود. (82 اسرا)
پیامبر اکرم(ص) فرمود: هر کس با عشق و محبت خالصانه نسبت به اهل بیت عصمت و طهارت بمیرد آمرزیده مرده است(ماتَ مَغفُوراََََ لَه)، توبه کننده مرده (ماتَ تائِبَاََ) و قبر او مزار فرشته های رحمت (قَبرُه مَزار ملائِکهِ الرّحمهِ)، فرشته مرگ و همچنین نکیر و منکر بشارت بهشت را به او می دهند (فَبَشره ملک الموت بالجنه وثم منکر ونکیر) ودرهای بهشت روی آنها گشوده می شود(فَتَح لَه مِن قَبرِه بابان اِلی الجنَّه)
ای بزرگوار: یقین بدان اعتقاد و باور نسبت به پیامبر و اهل بیت عصمت و طهارت باعث هدایت و نجات، رستگاری، سود بردن، بهره مندی از شفاعت آنها، آسایش و آرامش در قبر، راحت گذشتن از پل صراط، خوشبختی در دنیا و آخرت و...می شود پس بدون هیچ شک و تردیدی از  آنها پیروی کن

10-  عدم مواخذه وحسابرسی از اعمال خود:
پیامبر اکرم(ص) فرمود: "حاسِبُوااَنفُسِکُم  قَبلَ اَن تُحاسَبُوا" به حساب خود رسیدگی کنید قبل از آنکه به حساب شما برسند.
از خود مواخذه کردن و حساب کشیدن آنقدر مهم است که امام موسی کاظم(ع) فرمودند: کسی که به حساب خود نرسد مسلمان نیست(لَیسَ مِنّا مَن لَم یُحاسِب نَفسَه فِی کُلّ یَومِِِ) این امر از روشهای مهم تربیتی و تاثیر گذار در رفتار انسان است. ما باید هر شب اعمال و رفتار خود را بررسی کنیم، چنانچه رفتار خوب و مثبت داشتیم ابتدا بواسطه توفیقی که داشتیم خدا را شکر نماییم و خود را تشویق و این رفتارها را در خود تقویت نماییم و اگر رفتار خوب و مثبت نداشتیم خود را ملامت و سرزنش کنیم و فوری توبه کرده و عیب و نقص های خود را برطرف نمائیم. بی شک اگر چنین نکنیم دچار خسارت شدید خواهیم شد
ای عزیز: حضرت امام خمینی(رض) برای پیکار و مبارزه با نفس چند شرط را مطرح می فرمایند 1- تفکر: بدان اوّل شرط مجاهده بانفس و حرکت به جانب حق تعالی تفکر است  2- عزم: بنا گذاری و تصمیم برترک معاصی و انجام واجبات و جبران آنچه از او فوت شده در ایام حیات 3- مشارطه، مراقبه، محاسبه: مشارطه یعنی باخود شرط می کند برخلاف فرموده خداوند تبارک و تعالی رفتار نکند و مراقبه یعنی در تمام مدت شرط متوجه عمل به آن باشد و خود را ملزم به عمل آن شرط کند و محاسبه یعنی نفس را به حساب بکشد که آیا شرط را عمل کرده یا خیر و چگونه عمل کرده است 4- تذکّر: "احترام مُنعِم "یعنی کسی که به انسان نعمت داده احترام بگذاریم، هرچه نعمت بزرگتر باشد احترامش بیشتر است   

11-  توجه نداشتن به مرگ:
یکی از عوامل اصلی زیان، توجه نکردن به مرگ است، اگر انسان به فکر مرگ و یاد معاد و حساب نباشد زمینه های گناه در انسان رشد می کند و چه بسا باعث سیاهی و تباهی قلب انسان می شود و بالعکس اگر توجه به مرگ و معاد و قیامت و حساب که کیفیت و چگونگی آن در همین جهان و بدست خود ما تعیین می شود باعث تقویت روحیه معنویت و اخلاص می شود. ما باید بطور دائم بنگریم چه چیز را برای فردای خود(قیامت) آماده کرده ایم(حشر /18) و همیشه یاد کنیم که "ساکنان آتش " با " ساکنان بهشت" یکسان نیستند و فقط یاران بهشت هستند که نجات می یابند(حشر /20)
پیامبر اکرم(ص) فرمود: باهوش ترین مومنان کسانی هستند که فراوان یاد مرگ می کنند و خودشان را بهتر از دیگران برای آن مهیا می کنند

12-  عدم ارتباط کلامی و غیر کلامی مفید و موثر با بستگان و آشنایان(عدم صله رحم)

13- عدم توجه به این حقیقت که تلاش و کوشش انسان کافر (کفر یعنی پوشاندن حق) در دنیا تباه و نابود می شود مثل کاهی(بوته برنج) که جمع کرده با یک آتش کبریت تمام می سوزد و از بین می رود

14- دوستان ناباب، اعتماد بیش از حد به دوستان، خانواده از هم پاشیده و...

15-  عدم سودرسانی و خدمات رسانی به مردم

16- بد اخلاقی و بد زبانی و خشم و خشونت کنترل نشده

اینها (12تا16)که اشاره شد از عوامل زیان است که بجهت پر حجم شدن مطالب از توضیح آن خود داری نمودم.