چگونه سخن بگوئیم؟  یا شاخص های یک سخن خوب

*مقدمه: مهمترین ابزار ارتباطات انسان با مخاطبین، سُخن گفتن است که بیانگر هویت و شخصیت اوست. شاعر می گوید: "تا مرد سُخن نگفته باشد، عیب و هنرش نهفته باشد" به همین منظور سُخن معرّف پایه شخصیتی هرانسان است، پس برای این امر لازم است شاخص ها یا ویژگی های یک سخن خوب را بشناسیم و مطابق با آن عمل نمائیم تا ارتباطات مفید و موثر ی داشته باشیم.

1- سخن آگا هانه باشد:
انسان در ارتباطات خود با دیگران  باید سعی نماید  سُخنش  بر مبنای علم و آگاهی و شناخت و تحقیق باشد، بعنوان مثال اگر  درباره دیگران قضاوت می کنیم یا شهادت می دهیم  ،و یا دربیان مسائل اعتقادی  و  هر عملی وحرکتی  که انجام می دهیم باید بر مبنای آگاهی باشد.
"ما من حرکه فیها الایحتاج الی معرفه"  امام علی (ع) می فرماید: هر حرکتی و عملی که از شما سر می زند باید بر مبنای معرفت و آگاهی باشد. الگوی ما برای شناخت،  علم و یقین است و غیر آن خواه "ظن وگمان" یا "حدس و تخمین" و یا "شک و احتمال" باشد هیچکدام قابل اعتماد نیست. شایعات نمی تواند مقیاس قضاوت، شهادت و عمل ما باشد، بهمین منظور خداوند می فرماید " ولاتقف ما لیس لک به علم" ( اسرا/36 ) از آنچه به آن علم نداری پیروی مکن. در پایان آیه می گوید "گوش و چشم و دل همگی مسئولند"  این مسئولیت از دو جهت است.
الف: سخنان بدون علم و یقین، یا سخنی که از طریق  افراد غیر موثق شنیده، یا می گوید دیده ام در حالی که ندیده ،یا در فکر واندیشه خود  قضاوت ها ی بی ماخذ و بی پایه واساس نسبت به افراددارد بهمین خاطر چشم و گوش و فکر و عقل مورد سئوال است.
ب: علت دیگر مسئول بودن این است که اعضای بدن انسان و حتی پوست بدن در روز قیامت به سخن می آیند و حقایق را بازگو می کنند. (فصلت/21)

2- سُخن محکم باشد:
 درد بزرگ اجتماعی ما این است که برخی سُخن ها بی پایه و اساس و غیرمنطقی است و درمان این درد سُخن  محکم و استوار و خلل ناپذیر و موافق با حق و واقع می باشد، سخن ما باید همچون یک سد محکم جلوی امواج فسادها و باطل را بگیرد بطوری که خداوند می فرماید  " وقولوا قولا سدیدا "  (  احزاب/70 و نسا/9) در ادامه خداوند می فرماید "اگر سُخن ما بر مبنای حق و محکم باشد خداوند بخاطر گفتار حق، اعمال ما را اصلاح می کند و گناهان را می آمرزد.
مفسران در تعبیر سدید می گویند یعنی "صواب" یعنی سخن درست و صحیح -  سخن خالص از دروغ و  باطل -   سخنی  که هماهنگ کننده ظاهر و باطن  باشد -  سخن بدون عیب و نقص -  سخن با پشتوانه عقلانی و منطقی است
در برخی آیات سُخن محکم ، علاوه بر اینکه به  عقلانیت و منطقی بودن اشاره دارد، باید با زبانی ملایم و عباراتی سرشار از عواطف انسانی باشد تا ناراحتی های درونی و زخم های قلب انسان ها التیام پیدا کند، پاسخ به نیازهای عاطفی و احساسات قلبی انسانها مهمترین امر برای ساختمان شخصیتی انسان است. اگر پاسخ عاطفی مناسبی نداشته باشیم نتیجه اش شخصیت شکست خورده ، سنگدل ،وناهنجار خواهد بود امام  علی (ع) می فرماید: "نیکوترین سخن، سخن استوار و محکم است"

3- سخن نیک و پسندیده باشد:
در ارتباطات  با دیگران سعی نمائیم کیفیت و محتوای سخن ما ارزشمند باشد و به تعبیر خداوند سخن معروف باشد   "قولوا لهم قولا معروف"  ( نساء/5و8)
"قول معروف "معنی وسیعی دارد که بطور کل، ازهرگونه گفتار باطل و بیهوده و زشت و گناه آلود و مخالف حق پرهیزشود، از سخنانی که زمینه های هوسرانی ، شهوت رانی ، فساد، ناامیدی ، بدبینی،یاس، بدگویی ،تهمت ، بدآموزی را دارد پرهیز و سخنانی که امید بخش، خوش بینانه،تحول آور، تغییر دهنده و... باشد استفاده کرد. در برخورد با دیگران باید سعی کرد از سخنان دلنشین و شایسته که هم کمبود های روحی و روانی افراد را بر طرف نماید و هم به رشد عقلی آنها کمک کند استفاده کردو این برنامه سازندگی شخصیت انسان است. و خداوند درباره محرومان نیز می فرماید با زبان خوب و شایسته با آنها صحبت کنید یعنی علاوه بر جنبه کمک مادی از سرمایه های اخلاقی برای جلب محبت آنها استفاده کنید تا هیچگونه ناراحتی در دل آنها باقی نماند. نتیجه اینکه سخن ما همیشه باید مودبانه و توام با احترام و ادب باشد و از هرگونه لحن و سخن بی ادبانه باید به شدت پرهیز کرد.
بنابراین ما باید انتشاردهنده سخن نیک در جامعه باشیم  خداوند می فرماید ، گفتار با مردم باید بر مبنای نیکی باشد.  " قولوا للناس حسنا "  (بقره/83
علی(ع) می فرماید : از کلام مستهجن بپرهیز که قلب ها را به دشمنی و کینه می اندازد.

4- سُخن ضروری باشد:
امام علی(ع) می فرماید: " هرگاه برای حرف خود جایی نمی بینی، حرف نزن" یعنی حرفت خریدار داشته باشد از دستورات  اسلامی و همچنین عقلی این است تا سخن گفتن ضرورتی نداشته باشد سکوت کردن بهتر است. انسان باید برای صحبت کردن تمام جوانب را خوب بسنجدو اگر تشخیص داد سخنی ضرورت دارد که بیان شود آن را عنوان نماید، و الا سکوت بهترین  گوهر درونی انسان است. سکوت بیانگر شخصیت و وقار و متانت انسان است.
امام صادق (ع) : "  السکوت راحه العقل "  سکوت مایه آرامش فکری انسان است. (وسائل الشیعه/8 ص/532)
و نیز امام رضا(ع) می فرماید : " من علامات الفقه العلم والحلم و الصّمت ، انّ الصّمت باب من ابواب الحکمه"  از نشانه های فهم و درک انسان 1- داشتن علم و آگاهی 2- بردباری 3- سکوت است و سکوت دری از درهای حکمت (دانش) است.
نتیجه : سخنی که ما می گوییم باید به موقع و به جا گفته شود. رسول خدا می فرماید " از نشانه های خوبی ایمان شخص این است که ایمانش او را از کلامی که سودی برایش ندارد باز دارد.

5- سُخن معتدل باشد.
انسان در سخن گفتن باید رعایت اعتدال ،حتی در تُن صدا راداشته باشد، یعنی سخن نه خیلی آرام و آهسته بیان شود که مخاطب را در سختی  قرار دهد ونه خیلی با صدای بلند باشد که باعث اذیت و آزار دیگران باشد و در حقیقت صدای بلند نشانی از خشم درونی و عدم آرامش فرد است.
 لقمان حکیم در یکی از توصیه های کلیدی تربیتی خود به فرزندش می فرماید : " و اغضص من صوتک  " ( لقمان/19)
صدای خود را هنگام سخن گفتن پایین بیاور و فریاد نزن ، زشت ترین صداها، صدای خران است." ان انکر الاصوات لصوت الحمیر"  این زشتی نه تنها از نظر بلندی صدا و طرز آن است بلکه گاه به جهت بی دلیل و بی جا بودن صدا است.

6- سُخن نرم و ملایم باشد.
یکی از مهارت های نفوذ در ارتباطات، داشتن سخن نرم و ملایم است چون در سخن نرم و ملایم امید تاثیر گذاری، بیشتر  است، به همین خاطر خداوند به موسی و هارون ماموریت می دهد که به سوی فرعون بروند چون او  طغیانگر شده است می فرماید: فقولا له قولا لینا     طه/44. باید با فرعون با زبان نرم سخن بگویید.
چون تاثیر بیشتر ی دارد
امام علی (ع) می فرماید:  زبانت را به گفتار نرم بگردان و سلام را هدیه کن تا دوستدارانت زیاد و دشمنانت کم شوند.
بنابراین ماباید در ارتباط با دیگران از سخنان نیش دار مثل احمق،  نفهم،  تو هیچ ارزشی نداری،  تو آدم بی لیاقتی هستی و... پرهیز و از سخنان نوش دار مثل علی جانم ، حسین عزیزم ،تو خیلی با ارزشی، تو دارای شخصیت بزرگی هستی و... به اصطلاح باید از سخنان تیغ دار پرهیز وسخنان شیرین و دلپذیر داشت چون سخن نرم وملایم مار را از سوراخ بیرون می کشد .

7- کوتاه سُخن گفتن
در ارتباطات  به یک نکته کلیدی باید توجه شود و آن اینکه سخنان کوتاه و مختصر باشد تا افراد با حوصله صحبت ها را گوش کنند و احساس خستگی و ملالت نکنند. امام  علی(ع) می فرماید :  بهترین سخن گفتار ی است که خسته کننده نباشد و جایگاه گوینده اش را پایین نیاورد.
پیامبر اکرم(ص) می فرماید:  هنگامی که موسی(ع) با خضر پیامبر ملاقات کرد موسی (ع) گفت: مرا موعظه کن. خضر گفت: ای کسی که جویای دانش هستی، بدان که گوینده کمتر از شنونده خسته می شود پس هیچگاه اهل مجلس خود را خسته مکن  ( بحارج1/262)
اگر سلامت نفس و  پوشانده ماندن عیوب را دوست داشتی ، گفتارت را کم کن و سکوتت را بسیار کن تا آنکه اندیشه ات بسیار و دلت روشن شود و مردم از دست تو در امان باشند.   ( غررالحکم3725 ) وبدانید که  سخن زیاد  ملال آور و اشتباهات انسان را بیشتر نشان می دهد.

8- سُخن بلیغ و رسا باشد
انسان گاهی لازم است مخاطبین خود را اندرز و موعظه کند منتهی  با بیانی رسا و شیوا و کاملا روشن و شفاف تا در  دل و جان آنها نفوذ کند،سخنی که از دل بر آید  لاجرم بر دل نشیند .با سخنان روشن  نتایج اعمال و رفتار را برایشان روشن نماید   " و قل لهم فی انفسهم قولا بلیغا "  ( نسا/63)

9- سُخن توام با عمل باشد:
سخنی در دیگران  تاثیر گذار  است که همراه با عمل باشد، و الا صرف سخن گفتن زمینه های اصلاح رفتار و تربیت شکل نخواهد گرفت، به همین منظور در آموزه های دینی برای تربیت فرزندان ، نوجوانان و جوانان بهترین و موثرترین روش تربیتی، روش عملی است که جذابیت خاص خود را دارد.
 اما م صادق(ع) می فرماید: " کونوا دعاه النّاس بغیر السنتکم "   دیگران را دعوت کنید نه با زبانتان بلکه با عمل و رفتارهایتان
قرآن کریم عالی ترین دستور اخلاقی را به همه گویندگان ، این گونه اشاره دارد.   "  لم تقولالون ما لا تفعلون " ( صف/2)
چرا حرفی را می زنید که خود بدان عمل نمی کنید.ونیز امام  علی (ع) در اهمیت این موضوع می فرماید بهترین گفتار کلامی است که عمل و رفتار ،ثابتش کند
پس ای عزیزان  بدانید که عمل جایگاه ویژه ای در معارف دینی دارد. خداوند می فرماید: " لیس للانسان الّا ماسعی"  برای انسان نیست جز سعی و تلاشش و یا می فرماید  " لکل درجات ممّا عملوا"  درجات انسان ها بر اساس اعمال آنهاست. بنابراین سعی کنیم  سخن هایی که می گوییم خود بدان پای بند باشیم تا تاثیر شایسته و خوب برروی مخاطبین  داشته باشیم.

10- سُخن منصفانه
انسان در هر موقعیتی که سخن می گوید باید عدالت را رعایت کند ،یعنی سخن در مسیر حق و حقیقت باشد. انسان باید به صراحت طرفدار حق باشد هر چند در مورد بستگان و خویشاوندانش باشد . همچنین در قضاوت و داوری، شهادت دادن باید مبنای رفتارش حق باشد نه چیز دیگر.
 خداوند می فرماید  " و اذا قلتم فاعدلوا"   انعام/152. و همچنین در روایات اسلامی تاکید دارد " قل الحقّ و ان کان مرّا " حق بگویید اگر چه برای شما تلخ باشد.

11- سُخن با پدر و مادر
حساس ترین سخن ها در جمع مخاطبین ، سخن با پدر و مادر است که  توجه ویژه ای در تمامی فرهنگ ها و آیین ها نسبت به آن است .درآموزه های الهی و وحیانی  تاکیدزیادی  شده است که با پدر و مادر باید بسیار مودبانه و از روی احترام و محبت خاص سخن گفت و سبک ترین تعبیر نامودبانه یعنی "اف" که در زبان فارسی همان "اه" می باشد نداشته باشیم و بر سر پدر و مادر به هیچ وجه نباید صدا بلند کنیم و فریاد بزنیم که نمادی از خشم و تندی است. و همچنین خداوند می فرماید با گفتار سنجیده و لطیف و بزرگوارانه با انها سخن بگویید     "و قل لهما قولا کریما " (  اسرا/23
فرزندان در رفتارشان باید نهایت فروتنی و تواضع را نسیت به پدر و مادرشان داشته باشند و همانند کبوتر خسته بال که بال های خود را به خاک می مالد باید  نسبت به پدر و مادر خاکی و فروتن و متواضع عمل کنیم .

12- سُخن مسئولانه
انسان باید مراقبت و نظارت جدی بر سخنان خود داشته باشد (خود مراقبتی) چرا که خداوند تمامی سخنان ما را لحظه به لحظه توسط فرشته ها ثبت و ضبط می کند.    " ما یلفظ من قول الا لدیه رقیب عتید"  انسان هیچ سخنی را بر زبان نمی آورد مگر اینکه همان دم و لحظه فرشته رقیب و عتید آماده برای انجام ماموریت  ثبت و ضبط است . بر اساس این دستورالعمل هر سخنی که از زبان ما بیرون می آید باید حساب شده و پخته و سنجیده باشد چون تمامی سخنان ثبت و ضبط می شود

13- ساده حرف بزنیم.
پیچیده ونامفهوم حرف زدن هنر نیست بلکه روان و ساده و همه کس فهم حرف بزنیم   خداوند می فرماید  "   فقل لهم قولا میسورا " (  اسرا/ 28
امام علی (ع) می فرماید : نیکوترین گفتار، کلامی است که منطق و نظم زیبایش کرده باشد و همه کس فهم باشد.

14-  پرهیز از القاب زشت در سخن :
خداوند در دستورالعمل اخلاقس زندگی قرآن کریم می فرماید : همدیگر را با القاب خوب صدا بزنید" قولا کریما"  همدیگر را با لقب های زشت نخوانیم
"  ولا تنا بزوا بالا لقاب"   (حجرات /11 )