*مقدمه:
یکی از پرسش­های اساسی این است که آیا باید به دنبال تربیت «انسان خوب» باشیم؟ یا به دنبال تربیت «شهروند خوب»؟ اولویت با کدام یک از این دو است؟ اگر چه این دو لازم و ملزوم یکدیگرند اما از آن­جایی که انسان موجودی مدنی الطبع و اجتماعی است و ظهور و بروز استعداهایش در اجتماع تبلور پیدا می­کند، اولویت با تربیت شهروند خوب می­باشد. البته برای شهروند خوب بودن باید یک انسان، به شایستگی و خوب تربیت شود و آن کسی که پایبند به اصول اخلاقی باشد و در هر شرایطی ارزش­های انسانی را زیر پا نگذارد تا آثار و نتایج عملی رفتار فردی او در جامعه در قالب شهروند خوب عرضه شود.
منظور از تربیت انسان خوب آن است که فضیلت­های اخلاقی همچون راستگویی، امانتداری، خوش رفتاری، احسان، گذشت، ایثار و ... و دوری از رذائل اخلاقی همچون دروغگویی، خیانت در امانت، ظلم وستم، بخل، منفعت طلبی، ترس و ... در زندگی ما بصورت عملی رعایت شود.
افلاطون؛ از فیلسوفان بزرگ یونان باستان اعتقاد داشت ما باید انسان خوب و با فضیلیت تربیت کنیم به همین منظور مکتب فضیلت­گرای اخلاقی را بنیان­گذاری کرد و ارسطو، شاگرد افلاطون نیز تأکید داشت بر تربیت انسان خوب و شایسته. اما محوریت را بر «تربیت شهروند خوب»  قرار داد. او در کتاب «سیاست» خود می­گوید: «برای آن­که کشوری به­صورت کمال مطلوب پدید آید، همه افراد باید فضیلت یک شهروند خوب را داشته باشند ولی محال است همه آنها فضیلت یک آدم خوب را داشته باشند»
کانت؛ فیلسوف بزرگ در قالب تمثیلی می­گوید: «از چوب پر و پیچ و خم انسان، چیز درست و حسابی نمی­توان ساخت، اگر نمی­توانیم انسان خوب تربیت کنیم باید در پی پرورش شهروند خوب باشیم»

 *شهروند کیست؟
شهروند از نظر لغوی مرکب از دو کلمه «شهر» به­معنای جامعه انسانی و «وند» به­معنای عضو وابسته به این جامعه است. در حقیقت شهروند به همه اعضای جامعه­ی بزرگ انسانی اطلاق می­شود که عنوان یک فرهنگ را به خود می­گیرد. بنابراین صرف جمع شدن و تجمع افراد کنار یکدیگر، شهروند شکل نمی­گیرد و از نظر اصطلاحی شهروند کسی است که به حقوق فردی و اجتماعی خود، آگاهی دارد و آنها را می­شناسد و از آنها دفاع و پاسداری می­کند.

*روش هایی برای شهروندِ خوب شدن
1- آگاهی و شناخت: برای رشد فردی و شخصیتی خود وقت می­گذارد و با مطالعه کتاب و مجلات، روز به روز بر آگاهی و شناخت خود می­افزاید و از عیب و نقص­های خود می­کاهد. او باید در حوزه­های روان­شناسی، فلسفه، ادبیات، عرفان، شعر و دین مطالعه و بحث کند، چون این­ها حوزه­های فرهنگ ساز هستند و انسان را فرهیخته بار می­آورند. از طرف دیگر آگاهی و شناخت در مسائل مختلف از جمله مسائل جامعه، در تصمیم گیری­های   فردی و اجتماعی او نقش به سزایی دارد. 
2- به روز بودن: یک شهروند خوب، هرگز از مسائل روز و جاری جامعه­ی خود و جامعه­ی جهانی که روی زندگی فردی و اجتماعی او اثر می­گذارد، بی­تفاوت و بی­خبر نیست. از مسائل روز جامعه و مشکلات جاری مطلع است. با روحیه­ی سعه صدر و دور بودن از تعصب و جزم و جمود، آراء و نظرات دیگران را می­شنود. او در نگاه منطقی، همه چیز را نه سفید و نه سیاه می­بیند. در برنامه­های مختلف جامعه شرکت داشته و روحیه­ی همکاری و تعاون در او وجود دارد.
3- سالم بودن: یک شهروند، به سلامت جسم و روان خود اهمیت می­دهد، زیرا هر نوع بیماری نه تنها او را رنج و عذاب می­دهد بلکه مایه رنج و دردسر دیگران هم می­شود. بنابراین سعی می­کند با مطالعه و کسب آگاهی، ورزش­های مناسب و تغذیه درست، از خود مراقبت ­نماید. اصطلاحاً شهروند خوب «خود مراقبتی» را سر لوحه زندگی خود قرار می دهد .
4- همیاری و کمک در کارهای خیر: یک شهروند خوب، به شکل­های مختلف سعی می­کند در کارها، به­صورت داوطلبانه  به دیگران کمک کند. مثلا اگر با وجود آن که توان مالی مختصری  دارد، به­جهت رفتار انسانی و اخلاقی به دیگران که مشکل مالی دارند کمک می­کند. با اهدای خون و اعضای بدن خود به بیماران، زندگی دوباره به آنها  می­بخشد، دانش آموزانی که نیازمند راهنمایی و یادگیری هستند را با کمال میل و بدون هیچ چشم­داشتی کمک می­کند، به هم­وطنانی که در حوادث و بلایای طبیعی مثل سیل و زلزله گرفتارند، از طریق مالی و غیرمالی کمک می­کند، با شور و شوق در پاکسازی محیط اطراف و طبیعت به­صورت فردی و جمعی همکاری می­کند.
5- مهارت آموزی های ضروری: یک شهروند خوب، برخی مهارت­های ضروری را که در زندگی دسته جمعی نیاز است، یاد می­گیرد. از جمله کمک­های اولیه و روش­های مقابله با زلزله و سیل و همچنین دیگر بلایای طبیعی تا در موقعیت­های بحرانی به کمک همنوعان خود بشتابد.
6- مهارت برقرای ارتباط موثر و مفید با خودش و همچنین با دیگران: برای این­که یک شهروند خوب باشیم، لازمه­اش آموزش و همچنین کسب مهارت لازم برای برقراری ارتباط شایسته با دیگران است، ارتباطی که کاملاً اثر بخش و مفید باشد.

7- سخت کوشی: برای رسیدن به هدف، حداکثر تلاش خود را به­کار می­گیرد و خستگی ناپذیر باشد.

*علامت و نشانه­ های یک شهروند خوب:
1- شهروند خوب؛ کسی است که «عقلش» را به ­کار می­اندازد یعنی در هر کاری که تصمیم گرفت انجام دهد، ابتدا آن را سبک و سنگین می­کند و سود و زیان و یا هزینه و فایده آن را مورد تجزیه و تحلیل قرار می­دهد و عاقبت آن را می­سنجد و سپس اقدام به عمل می­کند.
2- شهروند خوب؛ چون تربیتش بر «اخلاق­ محوری و حق­ محوری» است، به حق و حقوق دیگران آشنایی دارد و نسبت به آن، پای­بند است و به دیگران احترام می­گذارد و در مجموعه­ی ارتباط و تعامل خود، دقیقا آن را رعایت می­کند. مثلا اگر در بانک یا اداره یا صف نانوایی و مغازه ایستاده است و فرد دیگری زودتر از او آمده، نوبت را در نظر می­گیرد و همچنین حقوق پدر و مادر، معلم، دوست، همسایگان، حیوانات و ... را می­شناسد و در عمل، آنها را رعایت می­کند.
3- شهروند خوب؛ فردی است که بدون این­که کسی بر او نظارت و کنترل داشته باشد، به قوانین و مقررات بسیار «پای بند» است. چون اعتقاد و باور دارد که «قانون» خوب است و اجرای آن باعث لذّت فردی و ایجادن ظم در جامعه می شود و آسایش همگان از این طریق فراهم می گردد.
4- شهروند خوب؛ اهل گفتگوست. «گفتگو» یعنی سخن گفتن برای حل یک مساله نظری و یا حل یک مشکل عملی که مشترک بین دو یا چند نفر و یا دو یا چند گروه است. مسائل و مشکلاتی که گفتگو می­کنیم به سه دسته تقسیم می­شود:

الف- درباره یک واقعیت: مثلاً بحران آب داریم؟ نظر شما چیست؟
ب- درباره یک ارزش: با توجه به اهمیت گذاری­هایی که در جهان برای موضوعات و مسائل مختلف داریم، برای برخی از آنها اولویت بیشتر قائل هستیم که این را «ارزش» می­نامند. مثال «امنیت اجتماعی» مهم­تر است یا «رفاه اجتماعی»؟ «آب» مهم­ترین مساله ماست یا «محیط زیست»؟
ج- درباره تکلیف (مسئولیت و وظیفه): در تکلیف مشکلات عملی بررسی می­شود. مثلاً راه مقابله با بحران آب چیست؟ گفتگو؛ اصولاً از طریق زبان یا قلم برای حل یک مساله نظری و یا حل یک مشکل عملی انجام می­شود. اگر گفتگویی بخواهد موفقیت داشته باشد، باید 1- از خود محوری؛ یعنی خود و فکر خود را از دیگران  برتر پنداشتن دوری کنیم 2- رعایت انصاف. (اگر از من بخواهند کیکی را نصف کنم اما در تقسیم، دیگری حق انتخاب داشته باشد در این صورت، انصاف را رعایت می کنم) را سرلوحه کار گفتگو بدانیم 3- گفتگو را کار مشترک بدانیم. برای حل یک مساله نظری و یا حل یک مشکل عملی، اگر موفقیت باشد برای همه است و اگر شکست باشد، برای همه است.
5- شهروند خوب؛ اهل «لذّت رساندن» به دیگران است و اهل رنج و اذیت و آزار به دیگران نیست. اگر به دیگری حرف بد و زشت زد و یا تندی کرد و یا اگر در خیابان به کسی تنه زد، فوری عذرخواهی می­کند، چون او اعتقاد دارد باید به دیگران احترام گذاشت و دیگران نباید از دست و زبان و رفتارش در آزار و اذیت قرار گیرند.
6- شهروند خوب؛ اهل «سعه صدر» است. یعنی آستانه­ی تحملش زیاد است و زود عصبانی و خشمگین نمی شود و از کوره به در  نمی­رود و نسبت به دیگران خیلی دوستانه و مهربانانه و به نرمی عمل می­کند. به اصطلاح اهل مدارا است و در روش زندگی خود، نسبت به همه­ی انسان­ها با هر مرام و مسلکی، خیلی آسان­گیر است و به اصطلاح، اهل تساهل و تسامح است. در حقیقت وقتی این صفات در وجودش ملکه و جزو شاکله­ی وجودی او می­شود، در زندگی بر اساس آن عمل می­کند.
7- شهروند خوب؛ اهل «نظم و ترتیب» در کارها و رفتارهای خود است و همین، باعث آرامش او در زندگی می­شود. اتومبیل خود را برای شهروندی که از خطوط عابر پیاده حرکت می­کند، متوقف می­کند، به هیج وجه از چراغ قرمز عبور نمی­کند، حتی اگر ساعت دو بامداد باشد، سر وقت در قول و قرارهای خود حاضر می­شود، کارهای خود را در زندگی تقسیم بندی و هر کاری را سر وقتش انجام می­دهد (عبادت، ورزش، تفریح، کار، خانواده و ...)
8- شهروند خوب؛ دنبال «آرامش و امنیت درونی» است و اساساً مواردی که به آرامشِ درونی او آسیب می­رساند، شناسایی و از آن دوری می­کند، مثل بی برنامگی و نداشتن برنامه­ی مشخص در زندگی، آشفتگی در کارها، شتاب و سراسیمگی در زندگی، به تأخیر انداختن کارها تا دقیقه 90، تنبلی، استرس­های بی­مورد و ... .
9- شهروند خوب؛ احساس «نوع­دوستی» نسبت به همه­ی انسان­ها با هر مرام و مسلکی (یهودی، زرتشتی مسیحی، سفید، سیاه و ...) را دارد و نسبت به دیگران، احساس فروتنی دارد و از هرگونه تکبر و خودخواهی و غرور و برتری طلبی پرهیز می­کند. او نسبت به همه­ی انسان­ها با دید کرامت و بزرگی می­نگرد و اهل شفقت­ورزی نسبت به دیگران است. یعنی هم دیگران را دوست دارد و هم به آنها کمک و یاری می­رساند.
10- شهروند خوب؛ اهل «رقابت سالم و مفید و سازنده» در عرصه­های مختلف سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی است و از رقابت­هایی که جنبه­ی ویرا نگری و تخریب داشته باشد، به شدت پرهیز می­کند.
11- شهروند خوب؛ از هرگونه «خشونت و عصبانیت» نسبت به دیگران، در کارزارها، اعتراضات مدنی، جنبش­ها و ... «پرهیز» می­کند. به اصطلاح خروجی و برون­دادِ یک شهروند خوب، خشونت نیست.
12- شهروند خوب؛ اهل «مشارکت اجتماعی» است. جزء فعالِ اجتماعی است و روحیه­ی به من چه؟ و یا روحیه­ی بی تفاوتی نسبت به جامعه ندارد. او از امکانات عمومی که برای رفاه شهروندان است مرقبت می­کند و در حفظ منابع طبیعی و محیط زیست، احساس مسئولیت می­کند و یا نهادهای مدنی را چه در حوزه فضای مجازی و چه حقیقی، تاسیس می­کند.
13- شهروند خوب؛ همیشه در زندگی به قاعده­ی زرین امام علی(ع) که خطاب به فرزندش دارد، عنایت ویژه دارد: «پسرم خود را میان خویش و دیگری میزانی بشمار پس 1- آنچه برای خود دوست می­داری برای جز خود، دوست بدار 2- آن­چه تو را خوش نیاید، برای او ناخوش بشمار 3- ستم مکن چنان­که دوست نداری بر تو ستم رود 4- نیکی کن چنان که دوست داری به تو نیکی کنند 5- آن­چه از جز خود زشت می­داری، برای خود زشت بدان 6- از مردم برای خود آن را بپسند که از خود می­پسندی  7- مگو به دیگران آن­چه خوش نداری شنیدن آن را 8- مگو آن­چه نمی­دانی، هرچند اندک بُود آن­چه را می­دانی 9- مگو آن­چه را دوست نداری به تو گویند   (نامه 31 نهج البلاغه که البته تمام ویژگی­های یک شهروند خوب را امام علی(ع) به­طور کامل و جامع در آن اشاره نموده است که مطالعه آن توصیه می­شود).
این قانون معیار کلی و عام اخلاق اجتماعی و نحوه­ ی معاشرت با دیگران است.

من شنيدم ز پير دانشمند/ تو هم از من به ياد دار اين پند

آنچه بر نفس خويش نپسندی/  نيز بر نفس ديگری مپسند

14 – شهروند خوب؛ با «آگاهی و مطالعاتی» که دارد و با پشتوانه­ی عقلی و منطقی و با دید انصاف و عدالت،  مسائل جامعه را مورد نقد و تجزیه و تحلیل قرار می­دهد و به اصطلاح، دید نقادانه در امور جاری کشور و مسائل جهانی دارد. نقد کردن به­معنای تخریب و ویران کردن افراد و اشخاص و نهاد و سیستمی نیست، بلکه نقد کردن یعنی برشمردن خوبی­ها وعیب­هایی که در یک مساله وجود دارد و بهترین شیوه برای نقد کردن هر موضوعی، ایجاد سئوال است. مثلا آیا آموزش رسمی در مدارس و دانشگاه­های ما، دارای کیفیت لازم است؟ آیا دستگاه­های اداری ما، از بازده و کارآمدی لازم برخوردار است؟ آیا زندگی ما دارای کیفیت مناسب است؟ آیا روش درس خواندن ما مناسب است؟ و ده­ها پرسش دیگر از این دست که می­توان ایجاد کرد. و در پاسخ به این سئوالات آن را دقیقا تجزیه و تحلیل نمود که این یک نقد عالمانه و منصفانه را به همراه می آورد.

بخشی از مطالب این مقاله، از سخنرانی سیدعلی محمودی در 26 دیماه 96 استفاده شده است.