بسم الله الرحمن الرحیم

من در ابتدای سخنم  ابیاتی از مولانا می‏خوانم در داستان هدهد و سلیمان:
چو سلیمان را سراپرده زدند/ جمله مرغانش به خدمت آمدند
همه مرغان آمدن خدمت حضرت سلیمان.
هم زبان و محرم خود یافتند.
حضرت سلیمان از جمله برکاتی که داشته این است که زبان حیوانات و زبان مرغان را می‌دانست. مرغان را زبانی دیگر است (به قول عطار)
هم زبان و محرم خود یافتند. جالب این است که دقت کنید هم زبانی با محرمیت است. هم زبان، مقصود زبان فارسی و لری و کردی و اینها نیست، یک جور محرمیت است.
هم زبان و محرم خود یافتند/ پیش او یک یک به جان بشتافتند
آدم می‏رود پیش محرمش. وقتی آدم یک محرمی دارد، کسی دارد. یکی از نیازهای اساسی ما در زندگی این است که کسی را داشته باشیم که بتوانیم خودمان را پیش او عریان کنیم یعنی با تمام وجود سفره دل مان را باز کنیم. و این نیاز یکی از نیازهای اساسی است و یک جورایی برمی‏گردد به ابراز خود. ما احتیاج به یک آئینه داریم. من برایتان می‏گویم ان شاء الله. مولانا جلال الدین جای دیگه‏ای می‏گوید:
ما یک آئینه سنگی داریم، یک آئینه جان داریم. بین این دو تفکیک می‏کند. ما همان طور که برای جسم‏مان آئینه می‏خواهیم برای دلمان هم یک آئینه می‏خواهیم:
چون که مومن آئینه مومن بود/ روی او ز آلودگی ایمن بود
یاز آئینه است جان را در حذر/ در رخ آئینه ای جان دم مزن
تا نپوشد روی خود را در دمت    / دم فرو خردن بباید هر دمت
آئینه جان نیست الا روی یار/ روی آن یاری که باشد زان به یاد
گفتم ای دل آئینه کلی بجوی/ رو به دریا کار برناید بجوی
بهش گفتم که این آئینه‏های کوچولو، این آئینه شکسته‏ها فایده ندارد. اگر تو آئینه می‌خواهی آئینه کلی (جام جهان نما) بجوی.گفتم ای دل آئینه کلی بجوی
این آئینه‏هایی که تو می‏بینی، اینها شکسته است، گرد گرفته است، واقعیت‏ها را به تو نشان نمی‏دهد. ممکنه آئینه دق هم باشد.
هم زبان و محرم خود یافتند/    پیش او یک یک به جان بشتافتند
جمله مرغان ترک کرده چیک چیک
می‏گوید مرغان هیچ حرفی نمی‏زدند.
با سلیمان گشته افصح من اخیک
افصح من اخیک یعنی فصیح‏تر از برادر تو
بعد، مولانا جلال الدین از این داستان سلیمان و مرغان و محرمیت بین سلیمان و مرغان و این که این مرغان رفتند پیش سلیمان یک نتیجه‏ای می‏گیرد:
هم زبانی، خویشی و پیوندی است
اصلا هم زبانی یعنی چی؟ دو نفری که از هم جدا می‏شوند می‏گویند ما همدیگر را درک نمی‏کردیم، فلانی من را درک نمی‏کرد. می‏گویم: آقا چرا کارتان به اینجا رسید؟ می‌گوید: من را درک نمی‏کرد. این درک نمی‏کرد یعنی چی؟ حالا من یک کمی بیشتر توضیح می‏دهم.
هم زبانی، خویشی و پیوندی است/ مرد با نامحرمان چون بندی است
آدمی که نامحرم باشد خیلی باهاش سخته گذران کردن. مثل اینکه شما تو زندان بیفتید با یک سری آدم‏ها. معلوم است زندان جای چه جور آدمهایی است!
یک تعبیری قرآن راجع به اهل جهنم دارد. می‏گوید: اهل جهنم در عذاب هستند. «کلما دخلت امت لعنت اختها.»
هرکسی هم که داخل می‏شود با بغل دستی‏اش نمی‏سازد. (لعنت اختها) بدها با هم بد هستند. اتفاقا در«اخلاق نیکوماخوس»ارسطو خیلی جالب است. می‏گوید: فقط نیکان با نیکان خوبند. نیکان با بدان بدند. آنهایی که بدند با بدان، بدند. دو تا آدمی که خراب هستند (روحشان خراب است، خراب شدند البته، هیچ گاه آدم‏ها از اول خراب نیستند) اینها با هم نمی‌سازند. آدم‏های خوب هم با آدم‏های بد نمی‏توانند بسازند یعنی بدها نمی‏سازند.
یک چیزهایی که من در این جلسات مدنظرم هست این است که این کتابهایی که اسم می‌برم دوست دارم مخاطبین ما این کتابها را ببینند. یعنی من بیشتر در واقع 2 تا هدف را دنبال می‏کنم از این بحث ها:یکی تغییر نگاه است. یکی تغییر نحوه زیستن است. البته ما نمی‏خواهیم دیگری تغییر بکند. ما می‏خواهیم دیگری حق انتخاب داشته باشد. و انتخاب بهتری داشته باشد.
هم زبانی، خویشی و پیوندی است/ مرد با نامحرمان چون بندی است
ای بسا هندو و ترک هم زبان/ ای بسا دو ترک چون بیگانگان
یکی به شوخی می‏گفت: مولانا حواسش نبوده.
ترک بودن یا کرد بودن یا لر بودن یا اهل فلان شهر بودن، گاهی وقتها شما یک روحی از یک سرزمینی دیگری می‏بینید که چقدر به شما نزدیک است. طرف مثلا آفریقایی است، یک نویسنده‏ای توی آمریکای جنوبی است، وقتی رمانش را شما می‏خوانید می‏بینید عجب تو با این آدم چقدر آشنا هستی و با علائقش و با دردش.
ای بسا هندو و ترک هم زبان    / ای بسا دو ترک چون بیگانگان
حالا تک تک این کلمات که مولانا جلال الدین به کار می‏برد اگر بخواهیم با نگاه امروزی و با نگاه اگزیستانسیال بهش نگاه کنیم مثلا با فلسفه، «سارتر» یا با فلسفه «کورت گودل»یک معانی دیگری پیدا می‏کنند و جایش جای دیگری است.
دو نفری که با هم بیگانه‏اند یعنیعالمشان یکی نیست. مثلا معروف است می‏گویند: عالم عاشقی، عالم سیاست،عالم فوتبال، عالم هنر، عالم ادبیات. عاشق را غیر عاشق نمی‏فهمد. عالمش با او فرق می‏کند. یک کتابی استاز فیلسوفان اگزیستانسیال، فیلسوفان اگزیستانس یکی از چیزهایی که برایشان دشوار بود، مسئله زبان و فهمیدن است. این کتاب داستان دو برادر است. برادر بزرگتر یک برادر کوچولو دارد، این برادر بزرگ همیشه این برادر کوچکتر را مشغول می‏کرد، با او بازی می‏کرد، و او را سرگرم داشت، برادر کوچکتر پس از مدتیمی‏بیندخدای من این برادر بزرگتر مثل اینکه مدتی است توی خودش فرو رفته و دیگر مثل سابق نیست. شعرهایی می‏خواند، توی خودش است، گاهی اشک می‏ریزد، گاهی ناراحت است. کتاب‏هایی که می‏خواند راجع به عشق است.برادر کوچکتر می‏گوید: برادر، این عشق چیست؟ می‏گوید عزیزم حالا کار نداشته باش. این برادر کوچیکتر گیر می‏دهد. بچه‌های الان ماشاء الله خیلی باهوش و تیز هستند و من هم می‏گویم دنیای اینها چقدر با دنیای ما متفاوت است. می‏گوید: برادر  عشق آدم را از خود بی‏خود می‏کند. می‏گوید: پس ننه ما عاشقه!چون هر وقت ما باهاش حرف می‏زنیم حرف ما را نمی‏فهمد، می‏گوید: عزیزم، مادر گوشش سنگین است، پیری و کهولت است. این، از خود بی خود شدن دیگری است.
می گوید عشق شیرین است.کوچکتره می‏گوید: آها، پس عشق یک نوع شکلات است. می‏گوید: نه عزیزم، این شیرینی فرق می‏کند. باز به یک مفهوم دیگری پناه می‏برد. بعد در می‏گوید: ببین برادر تو باید عاشق بشی، وقتی عاشق شدی می‏فهمی. بگذار بزرگ بشوی، عاشق شدی بعد می‏فهمی.
دنیای مشترک، مفهومی بود که فیلسوفان اگزیستانسیال به کار بردند.در ابیات مولانا جلال الدین هم هست. یکی از عظمت‏های مولانا جلال الدین این ژرفای اندیشه‏اش است و اگر نه به لحاظ زیبایی ادبی اگر در نظر بگیرید، بعضی از ابیات مثنوی سطح بالایی ندارند. در غزلیات چرا. غزلیات ریتم و آهنگ و زبان و ذهن و همه چیز با هم جفت و جور است ولی در مثنوی نه. در مثنوی گاهی وقت‏ها آدم احساس می‏کند نثر است. گاهی بین ابیات مثنوی تفاوت خیلی زیاد است یعنی آدم می‏گوید: خدایا شعر را همین آدم گفته که این یکی شعر را گفته! ولی یک چیزی که هم در مثنوی هست و هم در غزلیات هست، هم در فیه مافیه هست و هم در همه جا، آن دنیای زیبای مولانا است. اتفاقا من همین جا می‏خواهم به شما بگویم که شما در صورتی می‏توانید با مولانا ارتباط برقرار کنید که هم زبانی حاصل بشود، خویشی حاصل بشود. وارد دنیای مولانا بشوید و تجربه‌هایی مثل تجربه های مولانا داشته باشید. و آن عالم را، آن دغدغه‌ها را، آن رنج‏ها را، آن زیبایی‏ها را، داشته باشد.
ای بسا هندو و ترک هم زبان/ ای بسا دو ترک چون بیگانگان
همیشه مولانا جلال‏الدین دو تا برادر را مثال می‏زد: یکی احمد غزالی، یکی محمد غزالی. این دو برادر از یک پدر و مادرند. یکی‏شان عشق محض است. نویسنده «سوانح‏العشاق» است. می‌گوید: تنها راه، عشق است و عاشق و شیدایی است و جزو اولین راویان مکتب عشق است. دیگری محمد غزالی. امام محمد که فقیه بود، متکلم، خطیب و نویسنده بود، در دربار سلطان محمود جایگاه و کر و فری داشت. شما داستانش را می‏دانید. همه چیز را رها کرد و دل به صحرا گذاشت و تا آخر عمر دیگر برنگشت. یک وقتی در صحرا او رادیدند، موهایژولیده، لباس‏های درب و داغان. امام محمد، دقیقا می‏گوید: تنها راه، ترس، خوف و خشیت است. اتفاقا مولانا این دو تا را با هم مقایسه می‏کند، می‏گوید:
زاهد با ترس می‏تازد به پا/ عاشقان پران تر از برق و هوا
عاشقان در سیل تند افتاده‏اند    / بر قضای عشق دل بنهاده‏اند
می‏گفت: ای کاش ذره‏ای از آن عشقی که احمد داشت، محمد هم داشت چه می‏شد! این دو تا برادر دو تا دنیای متفاوت دارند. آن چیزی که بعد برایتان توضیح می‏دهم در داستان دوستی، اشتراک علائق، یعنی آن وحدت سوبژکتیو است به اصلاح، نه وحدت اوبژکتیو. من ممکن است ایرانی باشم، آن آقا ممکن است فرانسوی باشد، او آلمانی باشد، این یکی سیاه باشد، آن یکی سفید باشد، این یکی زن باشد، آن مرد باشد، این باسواد باشد، آن بی سواد باشد، الی آخر.
اینها وحدت سوبژکتیو ایجاد نمی‏کند. وحدت سوبژکتیو توضیح می‏دهم چیست. وحدت انفسی، که هم در عشق است و هم در دوستی. همینی که مولانا می‏گوید:
هم زبانی، خویشی و پیوندی است.
ما خویشیم، گاهی وقتها می‏گوئیم فلانی خویش شما است. قوم و خویش هستیم مثلا. این نوع خویشی جنبه قومی دارد. و چه بسا دو تا خویش هستند که دشمن یکدیگرند.
پس زبان محرمی خود دیگر است/ هم دلی از هم زبانی خوشتر است
ما باید با هم هم دل باشیم. اگر بخواهیم با هم دوست باشیم باید هم دل باشیم. عرض می‏کردم دل در تعریف عرفانی مولانا جلال الدین اگر بخواهیم یک متنازعی برایش در فلسفه اگزیستانسیال بیاوریم می‏شود دنیا. ما دنیای‏مان باید یکی باشد. البته یک تعبیری در بیان آقای حکیمی بود که می‏گفت: اگر دقیقا یکی باشد. من می‏خواهم به شما بگویم هیچ دو نفر آدمی روی کره‏ی زمین نیست که دنیای آنها دقیقا یکی باشد، امکان ندارد. هر شخصیunique است، یگانه است، طعم خودش را دارد، بوی خودش را دارد، مزه خودش را دارد و اتفاقا خوبی‏اش هم به همین است. ولی چرا؟ ما می‏توانیم به هم نزدیک بشویم. شما نگاه کنید تعبیری پیامبر(ص)دارد راجع به امیرالمومنین(ع)می‏فرماید:
«إِنَّکَ تَسْمَعُ ما أَسْمَعُ، وَ تَری ما أَری» هرچه که من می‏بینم تو هم می‏بینی، هرچه را که من می‏شنوم تو هم می‏شنوی.
ولی شما راجع به رابطه سلمان و ابوذر این را نمی‏بینید. سلمان چیزهایی می‏فهمد که ابوذر نمی‏تواند بفهمد. اتفاقا در روایت هم هست می‏گوید: بعضی چیزها که سلمان می‏دید، ابوذر اگر می‏دانست. که سلمان به چه چیزهایی معتقد است و به چه چیزهایی باور دارد (یک تعبیری دارد) که او را خفه می‏کرد.
ما در صورتی می‏توانیم با هم گفتگو کنیم که هم دل باشیم. هم زبانی پس از هم دلی است. اساسا اینکه ما نمی‏توانیم با هم حرف بزنیم. وقتی با هم می‏نشینیم زود حرف‏هایمان تمام می‏شود، چند کلمه که چه خبر؟ قیمت دلار چی شد؟ هوا چطوره؟ چی شده؟
حرفهای ما تمام می‏شود. ولی شما دیدید  بهق ول اخوان ثالث با بعضی‏ها:
تا ساحل سیمگون سحرگاه رفتن
بی هیچ از لذت خواب گفتن
در کوچه‎های نجیب غزلها که چشم تو می‏خواند
اصلا زمان را نمی‏فهمی، عاشقان این تجربه را دارند. مولانا جلال‏الدین خودش از این جور آدمها بود. در بعضی از جاها هست. مثلا در قصه طوطی و بازرگان، سر شب داستان را شروع کرد، آخرهای داستان می‏گوید :
صبح شد ای صبح را پشت و پناه / عذر مخدومی حسام الدین بخواه‌‌
می‏گوید: الان دیگر صبح شد، زمان را نمی‏فهمد، وقتی با عشقش آدم حرف می‏زند زمان را نمی‏فهمد. حرفش تمام نمی‏شود، به پایان نمی‏رسد و همه‏اش گلایه می‏کند که چقدر حیف شد. زمان را نمی‏فهمد، نمی‏فهمد الان ساعت چند شب است. دقت می‏کنید. تجربه بی‏زمانی، (The timeless Experience)خیلی‏ها دبیر ادبیات هستند، استاد ادبیات هستند، سالها مولوی تدریس می‏کنند، سالها حافظ تدریس می‏کنند، ولی واقعا نمی‏تواند با مولانا، وارد دیالوگ بشود چرا؟ چون عالَمش فرق می‏کند. همان آدم وقتی سر جلسه تصویب پایان نامه‏ای، چنان چانه می‏زند، چنان یک آدم کاسب کاره، دعوا می‏کند، علیه دیگری حرف می‏زند، حق دیگری را می‏خورد. این وارد دنیای مولانا نشده. من و شما هم همین جور. من از همین جا می‏خواهم وارد بحث دوستی بشوم منتهی این یکی دو بیت را هم بخوانم:
«پس زبان محرمی خود دیگر است»
ببینید، این محرم شرعی را نمی‏گوید. دو نفر هستند به لحاظ شرعی با هم محرم هستند، ولی زبان هم را نمی‏فهمند، درک نمی‏کنند. این محرم، محرم عشقی است. این محرمی در باطن است نه در ظاهر شریعت. البته اگر واقعا مثلا همسر انسان، آن کسی که محرم انسان است و سایر محارم انسان، در یک پروسه‏ای دوست انسان بشوند، فوق العاده زیباست. در یک پروسه‏ای عشق آدم بشوند فوق العاده زیباست. اتفاقا عشق به معنای واقعی محصول یک پروسه است. ما از اول فکر می‏کنیم آدمها عاشق می‏شوند بعد ازدواج می‏کنند، بعد به هم می‌رسند. اتفاقا اکثر عشقهایی که به هم می‏خورد همان عشق در یک نگاه است، عشق‏های رمانتیک است که خیلی پر حرارت است و وقتی در برابر واقعیت‏های زمخت و عریان و خشک در زندگی برخورد می‏کنند، طرف بی پول می‏شود، طرف قیافه‏اش را از دست می‏دهد، طرف پستش را از دست می‏دهد، یا خانمه پیر می‏شود، زیبائیش را از دست می‏دهد، زندگی، همه‏اش فراز و نشیب است. اتفاقا آن عشقی که یک دفعه است، در برابر واقعیت برعکس آن عشق یا رفاقت، یا آن دوستی که محصول فرآیند است، یعنی دو تا روح در یک فرآیند، کم کم با هم مچ می‏شوند. حالا یکی از بحث‏هایی که من خدمتتان می‏خواهم بگویم این است که دوستی یک فرآیند است و این محرمیت هم باید در یک فرآیند به وجود بیاید.
غیر نطق و غیر ایماء و سجل/ صد هزاران ترجمان خیزد ز دل
دلها با هم حرف می‏زند و این خیلی چیز عجیبی است. یعنی ما فکر می‏کنیم زبان همین زبان نوشتن است، فقط یا پیامک است. دیدید الان دنیای مجازی متاسفانه این آدم‏ها را ماسک‌هایی برایشان درست می‏کند که هنری هم دارند و بعد دل طرف را می‏برد. با هم دوست و رفیق می‏شوند، بعد که همدیگر را می‏بینند، می‏بینند نه. معذرت می‏خواهم این یک چیز دیگه‏ای بود.
غیر نطق و غیر ایماء و سجل/ صد هزاران ترجمان خیزد ز دل
بحثی که من می‏خواهم خدمت شما بگویم حالا نمی‏دانم امروز چقدر می‏رسیم یا نمی‏رسیم بحث دوستی است. شیخ اشراق (شیخ شهاب الدین سهروردی) از عجایب عالم بود. من به دوستان توصیه می‏کنم که (بعضی از آثار شیخ اشراق به زبان فارسی است و خیلی هم راحت و تمثیلی است. آثار اصلی‏اش که «حکمه الاشراق»است و آثار دیگری که دارد حتما بخوانید. خیلی هم سن کمی داشت و به او شیخ مقتول می‏گویند، شیخ شهید می‏گویند، شهید راه فلسفه می‏گویند، و الی آخر.
زندگی‏اش را هم بخوانید، از عجایب عالم بود. من همین قدر خدمت شما بگویم که از عظمت این عالم که سی و چند سال بیشتر عمر نکرد همین قدر. شما در نظر بگیرید که یک آدمی مثل «هانری کربن»، مثل «هایدگر» را به خودش دیده، فلسفه غرب را به خودش دیده می‌گوید: وقتی من وارد قلمرو شیخ شهاب الدین شدم فهمیدم که اصلا آنها کشک است پیش این، هیچ است. شیخ شهاب الدین یک رساله‏ای دارد در عشق، این رساله را هم بخوانید. در آنجا شیخ شهاب الدین می‏گوید: محبت داریم و عشق. می‏گوید: عشق شدید محبت است. محبت وقتی که شدید بشود و به اوج خودش برسد می‏شود عشق. پس رابطه عشق و محبت از نظر شیخ شهاب الدین، رابطه (به قول ملاصدرا می‏گوید: حقیقه و رقیقه است) شدت و ضعفاست. رابطه بین این دو تا یعنی یک کسی را شما دوست دارید، یک کسی را خیلی دوست دارید، یک کسی را خیلی خیلی دوست دارید، آن می‏شود عشق. مسئله را به این شکل تمامش می‏کند. خیلی‏ها را هم الان شما ملاحظه بکنید می‏گوید: رابطه عشق و دوستی رابطه شدت و ضعف است. می‏دانید مراتب تشکیک می‏گفتند. نور که مراتب دارد، همه شان از یک جنس هستند، از نور ضعیف گرفته تا نور قوی، که در مکتب اشراق هم هست، من می‏خواهم بگویم اینها از دو جنس هستند، عشق یک چیز است، یک داستان است، دوستی یک داستان دیگری است.
مرحوم دکتر شریعتی می‏گفتند: من 3 دسته آثار دارم. من کار ندارم ممکن است الان بعضی‏ها معتقدند که خیلی از حرفهایش دِمُدِه و کهنه شده، بعضی از حرفهایش را هم شاید نشود پذیرفت. ولی او هم آدم فوق العاده عجیبی بوده، فوق العاده عجیب. یک روح نا آرام. آثار خودش را 3 دسته تقسیم می‏کرد: کویریات، اسلامیات و اجتماعیات. می‏گفت کویریات آن آثاری است که من برای دلم گفتم، خودم با خودم. و اتفاقا به نظر من ماندگارترین آثار یک نویسنده، ماندگارترین آثار یک متفکر، آنجایی است که زلال و شفاف و عریان خودش با خودش حرف می‏زند. لذا از این جهت من معتقدم غزلیات شمس بهتر حال مولانا را بیان می‏کند، توجه فرمودید. غزلیات شمس بهتر آن احساس مولانا را بیان می‏کند.
در کویر یک بخشی دارد، مقایسه کرده درستی را با عشق. من توصیه می‏کنم دوستان این قسمت را هم مطالعه بکنند. دکتر شریعتی در آنجا هرچه زیبایی است به دوستی نسبت می‌دهد و هرچی تندی است به عشق نسبت می‏دهد. حالا الان هم من بخواهم آن را بیان کنم خیلی طول می‏کشد. مثلا می‏گوید: عشق کور است. ولی دوستی، بینایی است. دوستی، انتخاب است، آزادی است، گزینش است، در حالی که عشق گرفتار شدن است.
در انگلیسی می‏گویند، (fall in love)و در فارسی هم، در ادبیات ما کمند عشق است. دوستی فعل است، عشق انفعال است. دوستی جویباری است. به قول استاد شفیعی می‏گفت: ما یک غزل جویباری داریم، یک غزل طوفانی. جویبار، آرام و نرم و مداوم و لطیف است. اصلا بعضی از روح‏ها اینجوری هستند. بعضی روح ها، روح های نرم و لطیف و زلال و بعضی روح‏ها آتشفشان هستند، انفجاری‏اند، ریتمش تند است. هرچهویژگی خوب است مرحوم دکتر شریعتی به دوستی نسبت می‏دهد. بعد می‏گوید: عشق با دوری و نزدیکی ارتباط دارد. عشق، اگر پیش شما باشد مثلا یک حال دارید، اگر دور باشد یک حال دیگری دارید، اگر خیلی دور باشد کم کم فراموش می‏شود در حالی که دوستی می‏گوید: اگر محقق بشود اینجوری نیست. من قبلا گفتم: با مرحوم دکتر شریعتی نمی‏توانم همدلی بکنم، همه عشقها را یک کاسه کرده و گفته عشق و یک جوهر برایش قائل شده، یک ذات قائل شده و تعریف کرده. من می‏توانم بگویم x و همه خوبی‌ها را بهش نسبت بدهم، بگویم y و همه بدی‏ها را بهش نسبت بدهم. بعد بگم y اینه، x اینه، مثل فلسفه و عرفان. شما بگویید فلسفه دانستن است، عرفان دیدن است. فلسفه خشک است، عرفان شیرین است. خوب تمام شد. در دکان فلسفه و عرفان را تخته کردیم و کوبیدیم به هم. اینجوری نمی‏شود. ما ذات نباید قائل بشویم. یعنی اینکه ما کل عشقها را یکی بکنیم و بعد کل دوستی‏ها را یکی بکنیم، این امکان ندارد. به نظر من اساسا مقوله دوستی نیاز است، مقوله عشق یک نیاز دیگری است. سطوحش اصلا یکی نیست. حرکت مثل راه رفتن و دویدن است. مثل فهمیدن و شهود است. بالاخره یک مسئله، مسئله فهمیدن است. درک کردن است، قانع شدن ذهنی است. یک مسئله، مسئله دیدن است. دوستی، یک رابطه‏ای است. حالا من توضیح می‌دهم. ارسطو می‏گفت: دوست، خود دیگر آدم است، هم زاد. ما یک تعبیری می‌کنیم هم زاد. منتهی نه هم زاد بیولوژیک، هم زاد روحی. خود دیگر است، یک تعبیر. دوست آئینه است. یک تعبیر. دوست من هستم که در دیگری محقق شدم. حالا دوست چه کسی است؟ سه تا ویژگی برای دوستی مطرح می‏کنند. این سه ویژگی اگر وجود داشته باشد می‏گویند دوستی محقق شده. می‏گویند: دوست، پروای دوست را دارد. من به شرطی دوست شما هستم که دل نگران شما باشم. اگر برای من مطرح نباشد که شما زنده اید یا مرده اید، سیرید یا گرسنه‏اید، سالمی، مریضی، در چه احوالی هستی؟ هیچی. اگر فارغ دل باشم نسبت به شما، من دوست شما نیستم. پروا، اهتمام، من دل نگران شما هستم. پروا دارم نسبت به شما. دیدید مثلا مادر چه طوری نسبت به فرزند پروا دارد، دوست نسبت به دوستش پروا دارد. اهتمام دارد، مواظب است، دل نگران است.
پس اولین ویژگی که شما می‏خواهید بفهمید که یک کسی دوست شما هست واقعا یا نیست، همین است که چقدر به یاد شما است، چقدر درد شما را دارد، چقدر فکر شما را دارد، چقدر ذکر شما را دارد.
ویژگی دومی که بیان می‏کنم، صمیمیت است در دوستی. دوستان با هم صمیمی هستند. حالا باید صمیمی را توضیح بدهم.
ویژگی سومی که برای دوستی مطرح می‏کنند یک جور اشتراک در فعالیت در یک قلمرویی و بلکه بعدا من خدمت شما خواهم گفت دوستان مشترکند در زندگی. حالا یا در زندگی فکری، در زندگی روحی، در یک قلمرویی. پروای شما را دارند یعنی چی؟ دل نگران شما هستند. من دل نگرانم آیا شما لذت می‏برید یا نمی‏برید؟ می‏گویند: دل نگرانی نسبت به (happiness) البته در تعبیر ارسطو ائودایمونیا، یعنی آن نیکزیستن، نیک بختی. من دوست شما هستم در صورتیکه نگران نیک بختی شما باشم. حالا می‏خواهید تعبیر بفرمائید سعادت شما، خوشبختی شما. البته خود ارسطو توضیح می‏داد که دوستی اقسامی دارد.
ما دوستی در منفعت داریم. یک پروژه با هم گرفتیم می‏خواهیم پول دربیاوریم با هم. اگر هم پاش برسد و شما هم بخواهید کاری بکنید دشمن هم می‏شوید. یکی دوستی در لذت است.
پس سه نوع دوستی ارسطو مطرح می‏کند:
دوستی در منفعت، دوستی در لذت (که می‌گوید جوانها بیشتر اینجوری هستند که می‌خواهند با هم خوش باشند. یک ساعاتی با هم هستیم می‏خواهیم بخندیم، بگیم، خوش باشیم). ارسطو می‏گوید: دوستی‏های جوانها معمولا زود هم به پایان می‏رسد و مبنای‏اش لذت است و لذت هم زود به پایان می‏رسد. زمان لذت کوتاه است و وقتی لذت به پایان رسید اینها از هم جدا می‏شوند. من جسم تو را می‏خواهم، برای لذت هم می‏خواهم. وقتی که سیر شدم کنار می‏گذارم، دیگری را انتخاب می‏کنم. اساس دوستی که در دوران مدرن است «اروس»است. اینهمه تلاشی که بشر جدید می‏کند در مورد آرایش و در مورد زیبائی و جراحی زیبائی و تغییرات زیبایی و تکنیک زیبائی، برای همین است و (Business) است. و آدم‏ها دقیقا مثل کالا همدیگر را مصرف می‏کنند و آدم‏ها دقیقا مثل یک بسته بندی که مثلا اگر خوب باشد آن کالا را می‏خرید، آدم‏ها برای یکدیگر بسته بندی می‏شوند و بر یکدیگر تاثیر می‏گذارند در و نهایت هم ارضاء است و یکی از دلایلی که هیچ رابطه‏ای در دنیای مدرن مستدام، عمیق و با دوام نیست، و دوستی امکان ندارد. تحمیل دوستی است به دوستی در لذت. و آن هم نه لذت فهمیدن، نه لذت هنری، لذت به معنای غریزی اش. 99٪ ارتباط‏هایی که الان در دنیای مدرن وجود دارد مبنای‏اش این است. و این خیلی شکننده است. چون خود لذت یک امر کوتاهی است. خود لذت خیلی شکننده است. البته لذت هم مراتب دارد و گونه‏ها و اقسام دارد. منتهی بشر به بی‏حوصله ترین دوران زندگی خودش رسیده. کسی می‏گفت: حتی یک زمانی می‏رسد که غذاها تبدیل بشوند به کپسول‏های خیلی کوچولویی، یعنی آدم‏ها به جایی که بروند و غذا بپزند، به جای اینکه وقتشان را در آشپزخانه بگذرانند، تبدیل می‏شود به کپسول‏های خیلی خیلی ریزی که مثلا شما غذای یک سالت را در آن می‏گذارید و می‌اندازید داخل دهان. دیگر فرصت نداری که بخواهی سر غذا بنشینی و بحث و گفتگو کنی. این می‏شود دوستی در لذت.
یکی هم دوستی در منفعت است. ارسطو می‌گوید: دوستی در منفعت مال آدم‏هایی است که دیگر دوره‌ی لذتشان گذشته و آن حرارت لذت بردنشان تمام شده، الان دنبال کاسبی هستند. این شرکت راه می‌اندازد، او شرکت راه می‌اندازد، شریک می‌گیرد، با این جریان لابی می‌کند. یک وقتی من کسی را سراغ داشتم این الان هم کاره‏ای است در همه دولتها هم هست. انتخابات بود، بعد خودش توی ستاد یکی بود، برادرش را فرستاده بود ستاد مقابل و خودش هم اینقدر هنر داشت که با همه ارتباط برقرار کند. همه جا هست. الان هم هست، قبلا هم بوده، قبلا یک جور آمار درست می‏کرد، الان یک جور دیگه آمار درست می‏کند، هیچ فرقی هم نمی‏کند، استاد هستند بعضی ها. هنر دارند. یعنی قشنگ می‏تواند الان بیاید جلوی چشم تو، توی چشمهای تو نگاه کند و یک جوری ستایشت می‏کند که خودت هم باورت نمی‏شود. بعد بره پشت سرت 180 درجه علیه‏ات بزند.
دوستی در سیاست، سیاست به معنای ماکیاولی.
امیرالمومنین یک جا به معاویه بن ابی سفیان می‏گوید: معاویه فکر می‏کند خیلی باهوش است، تمام آن راه‏ها را من بلدم. «ولکنه یغدر و یفجر»
آن هدف، آن وسیله را توجیه می‏کند. این دوستی در منفعت است. منفعت هم همین جور است، شکننده است. دوستی‏های سیاسی همین است. الان یک گونه دوستی‏ها می‏گویند: اینها هم حزبی اند، هم گروهی اند. این چه کاره و آن چه کاره است؟ گاهی وقتها وقتی که پاش برسد، اقتضا بکند، به همونی هم که او را بالا برده، به همان هم خیانت می‏کند. خیلی راحت. و می‏گوید: این دوستی است. به قول مولانا جلال الدین:
جرعه خاک آميز چون مجنون کند
مر ترا تا صاف او خود چون کند
هر کسي پيش کلوخي جامه چاک
که آن کلوخ از حسن آمد جرعه ناک
دوستی در فضیلت، دوستی در خیر، دوستی در حقیقت، دوستی در ارزش‏های اخلاقی، دوستی در آن چیزی که ارسطو می‏گوید: «ائودایمونیا»، یعنی نیک زیستن. اساسا فلسفه به معنای واقعی کلمه فلسفه، چون می‏دانید در نگاه ارسطو فلسفه، فضیلت است، دوستی هم فضیلت است. فلسفه یعنی دوستی حقیقت، فیلوسوفیا.
آن چیزی که ما را با هم پیوند می‏دهد و با هم هستیم، نه منفعت است، نه لذت است، نه پست است، نه ریاست است، نه وام است. ما با هم هستیم. چون ویژگی‏های مشترکی داریم، چون دل من مثل دل شماست، چون درد من مثل درد شماست. چون همدردیم. چون نگاه من مثل نگاه شماست. چون ارزش‏هایی که در نزد من است مثل ارزش‏های شماست. چون عالم من مثل عالم شماست.
ارسطو از این تعبیر می‏کند به دوستی در فضیلت. البته توضیح می‏دهد، می‏گوید: این نوع دوستی خیلی کم است، خیلی نادر است، به ندرت اتفاق می‏افتد. می‏گوید: چون اهل فضیلت کم هستند. می‏گوید: تا دلت بخواهد کاسب کار و دلال هستند. روی همه چیز هم می‏توانند کاسبی کنند ولی آنهایی که اهل فضیلت هستند، بسیار اندکند. مردان با فضیلت بسیار اندکند. یک روایتی از امام صادق(ع) من دیدم و جالب است که قُدما راجع به دوستی رسالهمی‏نوشتند، مثلا من دیدم شیخ صدوق و شیخ مفید، یک روایتی از امام صادق(ع)نقل می‏کنند که: «الاخوان صنفان اخوان الثقة و اخوان المکاشرة»یک دوست است که اخوان المکاشره، فقط مال بگو و بخند هستند. یکی می‏گوید سلام، حال شما خوبه؟ قربان لطف شما، خیلی خوشحالم، تمام. او هم می‏گوید: خوشحالیم و تمام.
در همین تهران، ما همسایه‏ای داشتیم که در داخل آسانسور اصلا من خجالت کشیدم. می‏گفتم: آقا سلام، حال شما خوبه؟ خسته نباشید، می‏دیدم هیچ چیز نمی‏گوید.
امام صادق می‏گوید: یک اخوانی داریم به نام اخوان الثقه، یعنی می‏توانی به او اعتماد کنی. کسی که می‏توانی سفره دلت را پیشش پهن کنی، او که رازدار است، اگر  رازت را بگویی علیه تو استفاده نمی‏کند. حضرت می‏گوید: «أَقَلُّ مِنَ الْكِبْرِيتِ الْأَحْمَرِ» اینها مثل طلای ناب هستند به قول خودمان، طلای سرخ هستند. می‏گوید: پیدا نمی‏شوند.
اگر دوست ما، خود دیگر ما است، ببینید چندین ویژگی است. من خیر خودم را می‏خواهم، پس خیر دوستم را هم می‏خواهم. من سلامتی خودم را می‏خواهم، وجود خودم را می‏خواهم، سلامتی دوستم را هم می‏خواهم. اساس دوستی در تفکر ارسطو، در«اخلاق نیکو ماخوس» این است، می‏گوید: من میل دارم به اینکه خیر برسانم به دیگری به خاطر خودش و عمل کنم. اساسا دوستی فقط دل نگرانی نیست.  اینکه من بگویم فلانی دل نگرانت بودم، اگر دل نگران من بودی می‏آمدی! من گرفتار بودم، بیمارستان بودم، سری به من می‏زدی. من تنگدست بودم، کمکم می‏کردی.
دوستی عمل است. اینکه ما دل نگران دوست ما باشیم، دوستی زمانی محک می‏خورد و معلوم می‏شود که کی دوست قلابی است و کی دوست واقعیه و کی دوست است. زمانی که بحث عمل پیش بیاید. یه جایی دارند از تو غیبت می‏کنند، از تو دفاع بکند. در روایت هست. به ناحق دارند علیه تو حرفی می‏زنند، بلند بشود مثل مرد و بگوید آقا این ناحق است.
اتفاقا این روایت ما جالب است. اگر شما با دقت اینها را ببینید می‏گویید: دوست واقعی آنی است که درون و بیرونش با تو یکی است. و این کلام معصوم است.
دوستی واقعی آن است که در ظاهر و باطن، در خفا و علن، در داشتن و نداشتن، خیر شما را بخواهد. این می‏شود دوست، می‏شود مرد. دوست واقعی آن است که مرد و مردانه در حق شما حداقل ظلم نکند. وقتی ، منفعتش اقتضا می‏کند، زیرآب شما را نزند. یک جمله‏ای امیرالمومنین(ع) دارد اوج کلام است و این کلمات فقط از امیرالمومنین(ع) صادر می‌شود.می‌‏فرماید:: اگر تمام دنیا را به منافق بدهم که من را دوست داشته باشد، دوست نخواهد داشت. « لو ضَرَبْتُ خَیْشُومُ المُؤمنِ بسیفی هذا علی ان یُبْغضنی ما اَبْغَضَنی و لو صَبَبْتُ الدنیا بجمّاتِها علی المُنافِق علی ان یُحبَّنی ما اَحَبَّنی»
اما اگر مومن اگر بینی‏اش را هم ببرم که من را دشمن داشته باشد، دشمن نخواهد داشت. چون علی حقه، معرفت است، آگاهی است، مگر می‏شود یک کسی این را ببیند و بدش بیاید. بله، آدمی که ذاتش خراب باشد، بد باشد، آره. پس بنابراین آن نوع دوستی که معنا بخش به زندگی است، دوستی در فضیلت است.
وقتی که پروای یک نفر را دارید، وقتی که اهتمام دارید به او، وقتی که دل نگران او هستید، وقتی که برای او اقدام می‏کنید، پروای دوسویه، نه پروای یک سویه.
یکی از چیزهایی که مرحوم دکتر علی شریعتی تفاوت بین عشق و دوستی را می‏گوید، این است که در عشق یک سویه معنا دارد و یکی از بدترین نوع عشق‏ها هست که مالیخولیا می‌شود. ولی دوستی باید دو سویه باشد. پروای دو سویه. پروایی که عمل هم در آن باشد، صمیمیت هم باید باشد. بعضی‏ها می‏گویند: معنای صمیمیت این است که دوست باید بتواند خودش را پیش دوست عریان بکند (عریان کردن روحی) دوست آن کسی است که آدم به او آنقدر اعتماد دارد که رازهایش را با او در میان می‏گذارد. ما به لحاظ روحی، گاهی وقتها کم می‏آوریم، گاهی وقتها احتیاج به مشورت داریم، گاهی وقتها احتیاج به کمک داریم. الان همه می‏روند پیش روان پزشک و روان کاو و چه اتفاق‏های عجیب و غریبی هم می‏افتد و چه مشکلاتی که در همین بساط‏های عرفان‏های کاذب و چیزهایی که درست شده و آدم‏ها می‏روند سفره دلشان را پهن می‏کنندچه اتفاق‏های عجیب و غریبی می‏افتد. ما نیاز به دوست داریم، چرا؟ چون نیاز به هم درد داریم. نیاز به هم راز داریم، نیاز به هم دل داریم. ما احتیاج داریم یک کسی درون ما را ببیند، خیرخواهانه در مورد ما قضاوت کند، اشتباهات ما را اصلاح کند، خیرخواهانه راه به ما نشان بدهد.
این صمیمیت هم خودش یک داستان بسیار مفصلی دارد که مقصود از صمیمیت چیست؟ آیا همین که من خودم را پیش یک نفر بتوانم افشا بکنم برای صمیمیت کافیست؟ می‌گویند: نه. مبنای صمیمیت اعتماد است. شما در صورتی پیش کسی خودتان را افشا می‌کنید که به او اعتماد داشته باشید. و بعد هم فعالیت مشترک، دوستی از راه دور. الان همه چیز مجازیه. دوستی که دارای گوشت و پوست و استخوان باشد، دوستی که یک عمر طول می‏کشد و زیباترین جلوه‏اش هم از نظر من دوستی است که بین زن و شوهر، بین اعضاء یک خانواده، بین هم کلاسی‏ها، بین شاگرد و استاد است. دوستانی که خدا سر راه آدم قرار می‏دهد، آدم دوستش می‏شود. وقتی او از نظر روحی بزرگتر از شماست، پاک‏تر و طلال تر است، تلاش بیشتری می‏کند، مرتبه بالاتری دارد، شما سعی می‏کنی خودت را به او برسانی. شبیه به او می‏شوی. تو کی هستی؟ دوستت هستی. لذا بدها با بدان می‏گردند و خوبان با خوبان.
«الطَّيِّباتُ لِلطَّيِّبِينَ». خیلی مهم است. سرنوشت آدمها با همین چیزها تعیین می‏شود که یک نفر خوب با آدم دوست شود. این است که دوستی معنا بخش است، دوستی باعث می‏شود ما شکوفا بشویم. اگر ما معنا را به معنای تعالی از خود، فراتر از رفتن خود، شکوفاتر کردن خود، یافتن خود، به معنای تحقق خود بگیریم دوست به من کمک می‏کند که من خودم را محقق کنم، البته دوست خوب، دوست با فضیلت. و دوست بد هم بی‏معنا می‏کند و چه قدر آدمهایی بوده که سرنوشت زندگی‏شان در اثر تصادفی با یک کسی حالا بد یا خوب شد.
فعالیت مشترک. فعالیت مشترک، هم چند جور داریم. باز فعالیت مشترک برای منفعت که  دوستی نمی‌شود. فعالیت مشترک برای لذت آن هم دوستی نیست. فعالیتی که من انجام می‌دهم چون می‏خواهم با فلانی انجامش بدهم من این کار را با فلان استاد می‏خواهم بردارم چرا؟ چون او را قبول دارم و لذتش این است که این پروژه‏ام با فلان استاد باشد. بودن با او برای من مهم است، بودن با آن هنرمند برای من مهم است. دیدن او مهم است. این یک بهانه‏ای است برای دوستی. ارسطو می‏گفت: ای دوستان من، دوستی وجود ندارد. عبارت پارادوکسیکالی که خیلی عجیب است. ای دوستان من، دوستی تمام شده، دوستی نیست. اشاره دارد به اینکه خلاصه دوران دوستی به سر آمده:
دوستی کی آخر آمد، دوستداران را چه شد؟
گوی توفیق و کرامت در میان افکنده‏اند
کس به میدان در نمی‏آید، سواران را چه شد؟
واقعا فکر می‏کنم  و تصور من این است که روز به روز به لحاظ داشتن وضع ما بهتر می‏شود، زندگی‏های ما مدرن‏تر می‏شود، خانه‏ها و ماشین‏های ما بهتر می‏شود، لباس ما شیک‏تر می‏شود، ولی دل ما خرابتر است. قدیم در منطقه ایلام ما می‏رفتند عراق و کار می‏کردند، مرز هم باز بود (15 سال قبل از انقلاب) مجبور بودند چند سال بمانند. مثلا: 4 سال، 5 سال، 6 سال، آنجا کار می‏کردند و کارهای مختلفی می‏کردند. نامه‏هایی از آن موقع آورده بودند و جالب بود برای من. مثلا برای روستاشان نوشته بود. اسامی تمام اعضاء روستا را یکی یکی، خانه به خانه، به فلانی هم سلام برسانید. بعد اسم بچه‏هاش را نوشته بود، فلانی عزیزم را می‌بوسم، یعنی یک صفحه تک تک آدمهارا اسم می‏بردند. الان باورتان نمی‏شود در همین تهران و خیلی از شهرها آدم نمی‏داند روبرویش کی زندگی می‏کند!
امیرالمومنین (ع) می‏گفت: «فِي خَيْرِ دَارٍ وَ شَرِّ جِيرَانٍ» بهترین خانه‏ها و بدترین همسایه‏ها.
چرا؟ چون مبنی شده پول. مبنی شده سود. چیزی مثل اصحابصفه واقعا زمان جنگ هم بود، آدمهایی که از هیچ کس نمی‏پرسیدند تو از کجا هستی؟ از کدام شهری؟ چقدر سواد داری؟ تو فوق تخصصی؟ طبقه‏ات چیه؟ آدمهایی که یک عشق دلی و یک عشق مشترک، آنها را پیش هم گرد آورده بود.
مسلمانان مرا وقتی دلی بود/ که با وی گفتمی گر مشکلی بود
اتفاقا اصل دین داری، آن تعبیری که توی قرآن دارد: «...فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا وَكُنْتُمْ عَلَىٰشَفَاحُفْرَةٍمِنَالنَّارِفَأَنْقَذَكُمْمِنْهَا»
می‏گوید: شما لبه پرتگاه بودید، خداوند شما را نجات داد. فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ، حالا د‏لهای ما واقعا چقدر به هم نزدیک است. اگر واقعا بخواهیم بگوئیم آیا جزو جامعه مومنان هستیم یا نه؟ چقدر پشت سر هم صفحه می‏گذاریم؟ چقدر علیه هم می‏زنیم؟ آدم وقتی محیط اداره و دانشگاهی می‏رود، یا حتی محیطی که 4 تا استاد هست، 4 تا را ضربدری حساب کنید، علیه هم می‏زنند. آخر این چه جور زندگی است! باید تلاش کنیم. زندگی معنا دار یعنی زندگی همراه با آرامش، شادی و امید داشته باشیم. به نظر من آرامش، شادی و امید، بدون دوستی حقیقی امکان پذیر نیست. آدم‏هایی که تنها هستند، دوست ندارند (دوست به این مفهومی که عرض کردم) یعنی دردمند ندارند، راز دار ندارند، یک دلی ندارند که برای آنها اشک بریزد، تنهایی بزرگترین مانع معنا است. مثل یک سموم سرد است که آدم را نابود می‏کند، درخت را می‏خشکاند. طبیعی است که عشق، از مقوله دیگری است. عشق، خیلی متفاوت است.
حالا ان شاءالله یک جلسه‏ی دیگر بیام و راجع به آن صحبت کنم. چرا، در دوستی انتخاب هم هست، آگاهی هم هست،دوستان انتخاب‏هایی شبیه به هم دارند، چون دلائل انتخاب شبیه به هم هست. دوستان لذت و علمشان شبیه به هم است. این که بگوئیم دوستان کاملا شبیه به هم هستند اشتباه است. عین هم شدن اساسا خطرناک است. در فرآیند دوستی ما شبیه به هم می‌شویم، شبیه به هم شدن نتیجه فرآیند دوستی است. یعنی مدت‏های مدیدی ما باید فراز و نشیب با هم داشته باشیم تا کم کم یکدیگر را بفهمیم. کم کم دنیای یکدیگر را درک کنیم. پس بنابراین دوستی یک فرآیند است، آگاهانه و آزادانه است و یک فرآیند زیباست. حتما دوستی معنا بخش است، چرا؟ چون ما را از تنهایی نجات می‏دهد. و آئینه‏ای است که ما خودمان اشتباهات خودمان را می‏بینیم و خودمان را تحسین می‏کنیم و دوست به ما کمک می‏کند من خودم را بهتر ببینم. چون گاهی وقتها ما خود خودمان را اشتباه می‏بینیم. دوست به من کمک می‏کند بگوید تو دچار توهم هستی، تو خطا می‏کنی، این نیست.
یک خانه پر ز مستان مستان نو رسیدند
دیوانگان بندی زنجیرها دریدند
بس احتیاط کردیم تا نشنوند ایشان
گویی قضا دهل زد بانگ دهل شنیدند
جان‌های جمله مستان دل‌های دل پرستان
ناگه قفس شکستند چون مرغ برپریدند
مستان سبو شکستند بر خنب‌ها نشستند
یا رب چه باده خوردند یا رب چه مل چشیدند
من دی ز ره رسیدم قومی چنین بدیدم
من خویش را کشیدم ایشان مرا کشیدند
آن را که جان گزیند بر آسمان نشیند
او را دگر کی بیند جز دیده‌ها که دیدند
یک ساقیی عیان شد آشوب آسمان شد
می تلخ از آن زمان شد خیکش از آن دریدند