بسم الله الرحمن الرحیم

ابتدا من توضیحی در رابطه با شاعر و جهان شاعر می‏دهم تا جهان شما را به خودتان بشناسانم، جهانی که ممکن است خیلی وقت‏ها ما ابعاد و گستره آن را به دقت و درستی ندانیم بندهکه در تحلیل و تبیین کتاب‏های درسی کار می‏کنم، گاهی وقت‏ها به این موضوع می‏پردازم این «خود» که در روانشناسی تحت عنوان (self) از آن نام برده می‏شود دو حوزه گسترده دارد که هیچ کس به خوبی ایرانیان این قلمروها را ندیده و تعیین و تبین نکرده است.
من اسم این «خود» راخودِ تاریک انسان می‏گذارم، ما یک خودِ فیزیکی داریم که جسم من را شامل می‏شود و در اولین نگاه به داوری در رابطه با من می‏پردازید، اگر من می‏آمدم و پشت میکروفون هیچ نمی‏گفتم شما می‏توانستید در مورد من سخن بگویید چون حالات ما و روان درون ما تحت عنوان «زبان بدن» از آن یاد می‏شود، چشم من حرف می‏زند، رنگ من حرف می‏زند و دست‏هایی که حرکت می‏دهم حرف می‏زند، دست انسان 70 شکل به خود می‏دهد که هر شکلی معنایی دارد معمولا دروغ گویان دستشان همیشه به سمت دهنشان می‏رود و انگار آن را پنهان می‏کند.
 در دعوای خانوادگی وقتی فردی دست به سینه می‏ایستد یعنی  نمی‏خواهد حرفی را قبول کند، درواقع سپر می‏سازد.چشم‏های ما حرف می‏زنند؛
از پریدن‏های رنگ و از تپیدن‏های دل
 عاشق بیچاره هرجا هست رسوا می‏شود
 رنگ حرف می‏زند مثل اینکه می‏گویند «رنگ رخساره خبر می‏دهد از سرّ درون»
 جهان آفاقی من در حال سخن گفتن در سکوت است، ما بسیاری از اوقات در سکوت واژه‏هایی می‏گوییم که بسیار گویاتر از برزبان آوردن است و این خیلی مهم است، این خودِ ما خود تاریک ماست، خودی است که پنهان است و ممکن است ما هم آن را احساس نکنیم؛ می‏خواهم به جهان شاعر قدم بگذارم و سعی می‏کنم شیشه نازک شما شکسته نشود.
نخستین بُعد جهان شاعریک استعداد کاملا خدادادی است، ما در روزگار خودمان با تمام امکاناتی که برای تربیت شاعران داریم تجربه‏ها، امکانات، و ... چقدر می‏توانیم وقت بگذاریم سهشاعر همانند مختومقلی بسازیم؟ دو سعدی تربیت کنیم؟ کودکانمان را از همان ابتدا ببریم و پرورش دهیم که 50 سال آینده این فرزند تبدیل به حافظ یا فردوسی شود؛ آیا واقعا موثر است؟
 مثلا هر کدام از ما اگر تعدادی از تارهای صوتی‏مان نباشد چه قدر ما را باید آموزش دهند و با مقامات هفتگانه آشنا کنند تا شجریان شویم؟ نمی‏توانیم چون این هنجره آن استعداد را ندارد.
یک بخش مربوط به استعداد است، برخی‏ها را به اسم شاعر می‏شناسیم اما شاعر نیستند فردی هست که شعر می‏گوید کتاب هم چاپ کرده اما استعداد ذاتی شعر گفتن ندارد، بعضی‏ها استعداد ذاتی دارند و شناخته نشدند یعنی پرورش پیدا نکردند ما باید استعداد خود را بشناسیم این استعداد ما قلمروهای ظریف و باریکی دارد شما اگر492 غزل حافظ را بخوانید و جلوی خود بگذارید و بپرسید بیشترین موسیقی و آهنگی که می‏شنوید چیست؟ از حدود 500 غزل حافظ 145 غزل حافظ در یک بحر است مثلا می‏گویند بحر شعر فردوسی در بحر متقارب است، واقعیت این است که فردوسی در بحر متقارب می‏توانست شاهنامه بسراید، ما نمی‏دانیم اگر به بحر دیگر می‏رفت موفق بود یا نه؟ اگر سعدی می‏خواست حماسه بگوید می‏توانست فردوسی شود؟ نمی‏شد یا اگر فردوسی می‏خواست غزل بگوید حافظ می‏شد؟ یا  نمی‏شد.
داستانی ساخته‏اند که یک شب که سعدی داشت شعری در رابطه با بوستان که بر وزن شاهنامه فردوسی بود می‏گفت، شعری گفت که بعد از شعر گفت جناب فردوسی من هیچ چیز از تو کم ندارم، ببین چه قشنگ گفتم، سعدی در عالم خواب فردوسی را دید کهبه او گفت واقعا تو شاعر بزرگی هستی، احسنت و آفرین، خیلی زیبا غزل می‏گویی و کاش من می‏توانستم مثل تو غزل بگویم، اما این بیتی که گفتی، من اگر جای تو بودم این بیت را در جایی دیگر می‏گفتم ، بیت سعدی این است:
«خدا کشتی آنجا که خواهد برد
وگر ناخدا جامعه بر تن درد»
فردوسی گفت اگر من بودم اینگونه می‏گفتم:
« برد کشتی آنجا که خواهد خدای
 وگر جامه برتن درد ناخدای»
 پتانسیل اصلی جمله در ثقل جمله است فردوسی فعل را جلو آورده است و یک شخصیت جدید به شعر داد:«برد کشتی آنجا که خواهد خدای»، به آهنگ توجه کنید که چقدر حماسی می‏شود مفهوم یکی است؛ اما گاهی می‏بینید با یک تغییر کوچک شاعر همان مضمون را در فضایی ساده می‏سازد.
 همه با این بیت «ای نام تو بهترین سرآغاز/ بی نام تو نامه کی کنم باز» آشنا هستیم؛ خدایش رحمت کند محمدرضا آغاسی تغییری کوچک در این شعر ایجاد کرد «ای ناز تو بهترین سرآغاز/ چشمی به نیاز ما بینداز»؛
یک تغییر در سطحی مانند نظامی می‏بتواند چنین فضای تازه‏ای به شعر ببخشد.
جهان اول شاعر استعداد شاعر است، پس باید استعداد خود را بشناسید، ممکن است شما غزل گوی خوبی باشید یا مثنوی گوی خوبی یا سپیدسرای موفقی باشید،شاید در فرم نیمایی بتوانید موفقباشید اما این را چه زمانی می‏فهمید؟ با اتود زدن‏های فراوان یعنیآنقدر باید شعر بگویید تا مشخص شود.
 ما شاعرانی داریم که در رباعی گویی مشهورند اما در حوزه غزل افت کرده‏اند، حافظ قصیده دارد اما برخی قصیده‏های حافظ درجه دو و سه هم  نمی‏شود اگر بخواهیم به حافظ در حوزه قصیده رتبه‏ای قائل شویم شاید به شاعران درجه دو و درجه سه برسد.
 خیلی تمرین کنید تا موسیقی روح خود را دریابید، بعضی از شما در برخی از اوزان موفق هستند به عنوان مثال آقای شجریان در همایون موفق است اما در بعضی دیگر از دستگاه‏ها توفیقی ندارد، اینکه انسان بشناسد و بداند که توان درونی اش چیست و ضمیر وجودی‏اش چیست خیلی مهم است.
ممکن است کسی در شعر آئینی بتواند موفق باشد یکی در شعر عاشقان موفق باشد، خود را بشناسید چراکه خودشناسی بالاترین شناخت است و آنکه خویشتن را نشناسد هر چه بشناسد هیچ نشناخته است؛ اول باید خود را بیابیم، حضرت علی (ع) می‏فرماید «برای جهالت یک انسان همین بس است که ارزش خود و اصل وجودی خود را درک نکند» و این اولین مسئله برای شاعر است.
دومین مسئله برای شاعر مطالعات شاعراست که در زمینه‏های مختلف انجام می‏شود، شما شاعران باید همه چیز بدانید؛ باید فلسفه، عرفان، فقه، شطرنج، موسیقی، قواعد و قوانین شعری، سیاست، جامعه شناسی، مردم شناسی و... بدانید، وقتی شعر شاعران بزرگ را می‏خوانید می‏بینید همه چیز بلدند، همه چیز خوانده‏اند و 40 الی 50 سال درباب موضوعات مختلف مطالعه کرده‏اند.
به نظر من فردی که می‏خواهد شاعر شود حق ندارد شعر بگوید بلکه باید ابتدا 10 هزار بیت شعر از دواوین گذشته در حافظه داشته باشد، من می‏گویم ذهن آدم باید بارور شود؛ زمانی که این بیت‏ها در ذهن ما ریخته می‏شود این ذهن پرورده می‏شود، تا می‏توانید مطالعات گسترده داشته باشید در زمینه های گوناگون بخوانید و بشناسید.
جهان بینی سوم تجربه‏های شاعر است؛ خدا می‏داند که من شعر شاعری را می‏خوانم که از عشق حرف می‏زند اما من می‏دانم که عشق را تجربه نکرده است،در واقع اطلاعات مربوط به عشق را می‏گوید نه تجربه‏های عاشقانه را؛ برخی که شعر می‏خوانند اگر دقیق رصد و آنالیز کنیم متوجه می‏شویم آنچهدرشعر آورده را تجربه نکرده بلکه اطلاعاتی جمع آوری کرده است و شعر گفته است، شنیدن کی بود مانند «بودن» نه دیدن.
من اگر از عشق در شعر صحبت می‏کنمباید آن را چشیده باشم، اگر بگویم «آه نمی‏دانید سپیده دمان آن لحظه‏های صبحگاهی چه لحظه‏های شکوهمند زیبایی است» اما خودم تجربه نکرده باشم  نمی‏شود.
 گاهی وقت‏ها افرادی هستند توصیف می‏کنند اما تجربه نکرده‏اند، سعی کنید تجربه کنید، عرصه شعر عرصه تجربه‏های بزرگ و سترگ است؛ در این حوزه مسائل را تجربه کنید چراکه خیلی فرق می‏کند کسی از سوختن بگوید تا اینکهخود سوخته باشد، کسی از درد بگوید تا اینکه درد را چشیده باشد این مهم است که حس کنیم، هم در قلمروآموزه‏های دینی خودمان و هم در قلمرو آموزه‏های عرفانی‏مان بعضی موقع‏ها گفته شده یک «آه» گفتن را تجربه کنید،خدا آه را دوست دارد و یکی از نام های خداوند «آه» است ، عطار می‏گوید:
بزرگی گفت ایوب پیامبر
که چندین سال گشت از درد مضطر
 ز چندان درد آهی بود مقصود
چو کرد آهی نجاتش داد معبود
ایوب مظهر صبر است چراکه دردهای زیادی را چشید، از دست دادن فرزندانش و بیمارشدنش و تا جایی که او را به بیرون از شهر انتقال دادند وقتی خوب شد از او پرسیدند بدترین این بلایا چه بود گفت طعنه‏های مردم. در ادامه عطار می گوید:
زکريا اره‏اي بر سر بزاري
بدو گفتا اگر آهي برآري
کنم از انبيا بسترده نامت
مزن دم تا کند اره تمامت

زکریا را در درخت پناه داد، اره بر سرش گذاشتند و از بالای درخت اره کردند، خداوند گفت همه این سختی برای این است که تو آه نگویی؛ شگفتا از یکی آه می‏خواست از دیگری آه  نمی‏خواست .
بعضی از چیزها باید تجربه شود اگر از درد بگوییم باید درد کشیده باشیم اینکه از عطش بگوییم و از عاشورا حرف می‏زنیم باید خود را یکبار در عطش جدی قرار دهید و با حسرت ببینید آب زلال در نزدیکی‏تان است اما  نمی‏توانید بنوشید همان طور که رود فرات هم از کنار کربلا عبور می‏کرد.
اگر من از گذشت حرف می‏زنم یکبار گذشت را تجربه کنم لحظه‏هایی که باید گذشت را درک کرد، باید از خود عبور کنید، عنصرسوم تجربه‏هایشاعرانست که جهان شاعر را می‏سازد.
عنصر بعدی که مهم است شناخت از حوزه خاصی است که به آن پرداخته می‏شود و آن هم خود شعر است، زیبایی‏های ادبی را بخوانید و سعی کنید تجربه کنید، یکی از علت‏هایی که شاعران جوان ما این‏ها را به کار نمی‏گیرند این است که آشنا نیستند، کسی که می‏خواهد داستان نویسی کار کند مدتی می‏رود و تکنیک‏های داستان نویسی را فرا می‏گیرد تا عناصر داستان را بشناسد کسی که می‏خواهد موسیقی یاد بگیرد تنها استعداد کافی نیست در کلاس استاد شرکت می‏کند مدت‏ها تا 15 سال کار می‏کند تا بتواند نی بنوازد.به نی وحشی‏ترین ساز می‏گویند.
 قلمرو دیگری که باقی می‏ماند برای هرکسی اتفاق  نمی‏افتد آن هم به خصوص برای کسی که در حوزه شعر قرار است دررابطه با آن صحبت کنید، آن تعیین و معین شدن است، ما کوششی می‏کنیم و جوششی در ما رخ می‏دهد اما باید از یک جایی چیزی به ما برسد.
تا که از جانب معشوق نباشد کششی
کوشش عاشق بیچاره به جایی نرسد
 گاهی وقت‏ها من باید یک رشته اتصال و ارتباطی داشته باشم تا به من برسانند.
حسان بن ثابت وقتی شعر گفت پیامبر(ص) گفت تو تعبیرروح القدوسی داشتی، که حافظ هم به این موضوع اشاره می‏کند.
اگر یک ارتباطی داشته باشید و این ارتباط را تقویت کرده باشید گاهی وقت‏ها مضمون به شما می‏دهد شعر معروف محتشم کاشانی که برخی‏ها آن را شاخص‏ترین شعر عاشورایی می‏دانند شروعش مال خودش نیست میانه شعر هم که شاعر در آن گیر کرده مال خودش نیست عنایت شده که پیامبر(ص) از آن تعبیر روح القدوسی دارد.
 ممکن است سر این رشته را در خواب به شما بدهند ممکن است در بیداری دهند و اگر بدهند آن لحظه را پاس بدارید و نگذارید از دستتان بیرون برود خیلی دقیق باشید هیچ وقت نکته‏ای که به ذهنتان می‏رسد این دریافت را به زمان دیگری واگذار نکنید چون یا یادتان می‏رود یا حستان گم می‏شود.سعی کنید همان موقع ثبتش کنید، من هر وقت می‏خوابم قلم و کاغذ کنارم است هرگاه چیزی به ذهنم می‏رسد سریع یادداشت می‏کنم کتابی دارم که در لحظه‏های خواب نوشته شده است همان موقعاز جا بلند می‏شوم خوابم نمی‏برد.
من و زنده یاد قیصر امین پور همکلاس بودیم و خیلی صمیمی بودیم. بعد از درگذشت ایشان خوابش را دیدم شگفت انگیز بود که صبح باید جایی برای سخنرانی می‏رفتم برای بچه‏های ادبیاتی دختران دبیرستان فرهنگ، شب قیصر را در خواب دیدم دستم را گرفت شروع کرد به خواندن غزلی و من از خواب بیدار شدم بیت اول غزل به یادم بود سریع نوشتم ، بهتر است با دست بنوسید تا در موبایل ثبت کنید بیت این بود:
ما ندیدیم در این گمشدگی پیدا را
قطره ماندیم و ندیدیم لب دریا را
 کنار آببودیم، من یادداشت کردم وخوابیدم صبح هرچه فکر کردم یادم نیامد، تحت تاثیر این بودم و به دبیرستان رفتم تا صحبت کنم، گفتم دیشب خوابی دیدم آنقدر روی من تاثیر گذاشت، می‏خواهم سخنرانی خودم را بر این موضوع بگذارم من دیشب قیصر امین پور را در خواب دیدم تا این جمله را گفتم دختری بلند شد گفت من آیه‏ام تنها دختر زنده یاد امین پور، لال شدم انگار دیشب قیصر این موضوع را به من داده تا در مورد آن صحبت کنم:
ما ندیدیم در این گمشدگی پیدا را
قطره ماندیم و ندیدیم لب دریا را
اگر در این قلمرو به خصوص قلمرو شعری که ما به عنوان شعر آئینی یا ادبیات آئینی یاد می‏کنند حتماارتباط داشته باشید اتصال داشته باشید خواهش می‏کنم هرگاه خواستید برای بزرگان شعر بگویید اگر می‏شود وضو بگیرید فکر کنید قرار است نماز بخوانید دو رکعت شعربگویید یک غزل هشت بیتی بگویید در مورد عشق صحبت کنید، من برای نوشتن بیش از 90 جلد کتابم بهیاد ندارم بی‏وضو یا در کلاس درسی صحبت کرده باشم، این مهم است زمینه‏های رویش و جوشش درونی شما را فراهم می‏کند.
عنوان ادبیات آئینی یا شعر آئینی بسیار عنوان جوانی است.یک زمانی با اقای محمد علی مجاهدی صحبت می‏کردمایشان گفت قبل از انقلاب هر زمان می‏گوییم شعر مذهبی آن را دست می‏اندازند و مسخره می‏کنند گفتیم اصطلاح جدیدی بسازیمو اصطلاح شعر و ادبیات آئینی گذاشتیم.
قلمرو شعر آئینی بسیار گسترده‏تر از قلمرو شعر دینی است، در گذشته کشاورزان وقتی که زمان برداشت برنج بود شعرهای خاصی می‏خواندند اما کم کم این آئین از بین رفته و نسل جدید آن رانمی‏شناختند، آئینی داشتند ویژه برداشت یا نشا کردن، این‏ها ادبیات آئینی است برای جشن‏های سده و شب یلدا و ... بسیاری شعر گفته می‏شود که شعر آئینی است.
شعرهای آئینی به آئینی برمی‏گردد که عمومی است، آئین چیزی است که نماد دارد و ریشه در چیزی دارد مانند نوروز که آیین است نمادهایی مانندسکه و سیب و سرکه دارد که هر کدام معنایی دارد، جشن‏های ملی و جشن‏های سده آیین است این یک شاخه است که معمولا زیر مجموعه شعر آئینی قرار نمی‏دهند.
 شعر آئینی دینی قلمروی کمی دارد یعنی حداقلچهار قلمرو دارد که این قلمروها درباره آن‏ها کم کار شده است و بعد از انقلاب بسیار بسیار کمرنگ است.
حوزه اول شعر آئینی شعر نیایشی یا تحمیلی است،سنت شاعران گذشته ما این بوده که همیشه کتاب خود را با ستایش حضرت حق آغاز می‏کردند، شاهنامه و گلستان و بوستان همه با نیایش حضرت حق آغاز می‏شود به این شعر نیایشی می‏گوییم، شعر نیایشی در روزگار مابسیار کمرنگ است علتی دارد و آن هم این است که برای خدا کسی کنگره  نمی‏گذارد ما برای همه می‏گذاریم ولی برای خدا کسی نمی‏گذارد؛ به همین دلیل شعر توحیدی ما خیلی کمرنگ شده است، صد دفترشعر از شاعران را بررسی کردم دوتاشون با نام خدا و نیایشی آغاز کردند همان شاعران مذهبی و آئینی، اگر خودتان هم بررسی کنید ممکن است متوجه شوید ممکن است برای امام حسین 50 شعر گفته باشید اما برای خدا یک شعر گفته باشید، شعر نیایشی یکی از شاخه‏های شعر آئینی است.
 حوزه دوم شعر آئینی شعر ستایشی است که گسترده‏ترین حوزه شعر آئینی را در بر می‏گیرد؛ شعر نبوی، علوی، فاطمی، شخصیت‏هایی به جز ائمه؛  تعلق به هیچ گروه خاصی ندارند ما در مجموعه برادران و خواهران اهل تسنن بهترین سروده‏ها را در این زمینه داریم؛ من زیارت حضرت رضا(ع) رفته بودم دیدم یک کتاب بزرگ سروده‏های بزرگ از شخصیت‏های بزرگ اهل تسنن را، یکی از دوستان ما چند مجموعه کار کرده بود مثلا مجموعه شاعران اهل تسنن برای امام حسین(ع)، مجموعه سروده‏های اهل تسنن برای حضرت رضا(ع)، اتفاقا صدق و صفای آن‏ها درکنار مجموعه شیعه قابل تقدیر و تکریم است خوشحال شدم که اینجا شیعه و سنی در کنار یکدیگر کار می‏کنند و خیلی ارزشمند است.
این شعر ستایشی تنها در حوزه امامان نیست بعضی از شخصیت‏های دیگر را هم در برمی‏گیرد، به عنوان مثال امروز در رابطه با حضرت یحیی بن زید، در رابطه با فاطمه معصومه (س)، چندین مجموعه شعر برای احمد بن موسی گفته شده است درواقع شخصیت‏های دینی بزرگ روزگار خودمان در شعر آئینی قرار می‏گیرد.
حوزه سوم هم که خیلی ضعیف و کمرنگ است می‏خواهم خواهش کنم به آن توجه کنید شعر حکمی تعلیمی است، شعر حکمی تعلیمی آن شعری است که از متن آموزه‏های دینی بر می‏آید و سمتو سوی حیات و زیبا زیستن را به ما یاد می‏دهد.
 وقتی سعدی می‏گوید:
فضلخدایراکهتواندشمارکرد؟
یاکیستآنکهشکریکیازهزارکرد؟
 به ما درس می‏دهد یا فردوسی به ما می‏گوید:
فریدونفرخفرشتهنبود
زمشکوزعنبرسرشتهنبود
بدادودهشیافتآننیکوئی
تودادودهشکنفریدونتوئی
سروده‏هایی که جنبه نشان دادن خطرگاه‏ها و آگاهی بخشی باشد ما به این شعرها نیاز داریم.
باید با این شعر فاضل نظری آشناباشید.
ازباغمیبرندچراغانی‏اتکنند
تاکاججشن‏هایزمستانی‏اتکنند
پوشانده‏اندصبحتوراابرهایتار
تنهابهاینبهانهکهبارانی‏اتکنند
یوسف!بهاینرهاشدنازچاهدلمبند
اینبارمی‏برندکهزندانی‏اتکنند
ایگلگمانمکنبهشبجشنمی‏روی
شایدبهخاکمرده‏ایارزانی‏اتکنند
یکنقطهبیشبینرحیمورجیمنیست
ازنقطه‏ایبترسکهشیطانی‏اتکنند
آبطلبنکردههمیشهمرادنیست
گاهیبهانه‏ایستکهقربانی‏اتکنند
در این نوع شعر گاهی برای پناه بردن به اندیشه‏های دیگر را بستایند و خودشان را در این مسیر گم کنند این مطرح می‏شود و خیلی لازم است خواهش می‏کنم به این دست سروده‏ها دقت کنید که درس‏های زندگی است و قلمرو بسیار بسیار مهمی است.
حوزه دیگری هم به نام عارفانه‏ها وجود دارد که در این قلمرو معنا پیدا می‏کنند،عارفانه عاشقانه، سرزمین شما اگر اسمش را  سرزمین عشق بگذارم اصلا به بیراهه نرفته‏ام ، شعرهای گذشته شما لبریز از عرفان است مانند مختومقلی نگاه کنید تملک دارد و مانا هستند.
هر کسی وارد این میدان می‏شود باید تجربه داشته باشدعرفان را فقط اطلاعات ندهیم، باید آن را چشید؛ شنیدن کی بود مانند بودن.
روی بایدها و نبایدهای حوزه شعر آئینی نمونه هایی را بیان می‏کنم.
شعر آئینی در تمام قلمروها می‏تواند ظهور و بروز داشته باشد کوچکترین شعر در فارسی «مفردات» و «تک بیت» است، خیلی وقت‏ها شاعر خواسته غزل بگوید در همین تک بیت مانده است و نتوانسته ادامه دهد.
کوچکترین شعری که بر می‏تابد شعر آئینی را تک بیتی است مثل:
به ذره گر نظر لطف بوتراب کند
 مصرع دوم را نتوانست بگوید که در عالم خواب به او گفته شد
به آسمان رود و کار آفتاب کند
فرم‏هایی مانند دو بیتی و رباعی که قطعه دو یا سه بیت می‏تواند باشد، قطعه فرم مظلوم شعر بعد از انقلاب است و کسی کار نکرده و خیلی کم داریم، دفترهای شعری شاعران را نگاه کنید به ندرت قطعه پیدا می‏شود در حالی که قطعه ظرفیت بسیار خوبی است مخصوصا برای بُعد حکمی تعلیمی.
قطعه را برای حوزه شعر آئینی به خوبی می‏شود به کار گرفت تا سپید و نیمایی و حتی شعرهای بسیار کوچک که امروز از آن‏ها به عنوان «هایکو» نام برده می‏شود.
شعر طنز هم می‏تواند در حوزه شعر آئینی به کار رود تا خسروانی‏ها یعنی«3 گانه‏ای‏ها»، یک معاشقه اینترنتی، «لیلی با لنز آمده است و مجنون با بنز» ، نامه‏های کوفی از سعید بیابانکی  نمونه های از این نوع طنز است.
نبایدهای شعر عاشورایی‏ها کهنباید به آن‏ها توجه کنیم
اولین قدم و مسئله در حوزه شعر آئینی رعایت فرم است که اگر در حوزه شعر کلاسیک وارد شده باشید در این حوزه حداقل‏ها را باید دقیق رعایت کنیم، بعضی‏ها مشکل قافیه دارند بعضی‏ها لغزش موسیقیایی دارند که باید حل کنید.
 اما نبایدی که خیلی خواهش می‏کنم توجه کنید به آن بحث «اغراق و مبالغه است» که خیلی خطرناک است و جوانان شاعر خیلی دچار آن شده‏اند منظور من اغراق و مبالغه شاعرانه نیست ساحت ربوبی را به انسان‏های بزرگ نسبت دادن، خداوند در قرآن با خشم از کسانی یاد می‏کند که عُزیر را گفتند پسرخداست، و کسانی را که مسیح را پسر خدا نامیدند برخی‏ها این مسئله را به شخصیت‏های بزرگ مخصوصا در عاشورا نسبت دادند.
مثلا می‏گویند از این به بعد من حسین الله‏ایم،عظمت این انسانها در عبد بودن آن هاست اگر ما آن‏ها را عین الله، یدالله، لسان الله و ... ایرادی ندارد چراکه در روایات هم داریم.
خداوند به پیامبر(ص) می‏فرماید این تو نبودی که تیر می‏انداختی این من بودم که تیر می‏انداختم و از این دست تیرانداز، می‏شود دست خداکه این ایرادی ندارد اما مقام ربوبی و خدایی دادن نسبت دادن به انسان‏ها عین کفر و شرک است.
متاسفانه برخی مواقع بزرگان هم در دام این موضوع غلتیدند، این خطر، خطری است که در مجموعه‏های شعر نسل جدید جهان شاعر ما زیاد دیده می‏شود.
در دین‏تان غلو نکنید این قدر راحت نگویید این شخصیت از جبرائیل بالاتر بود چراکه ما  نمی‏دانیم جبرائیل چگونه شخصیتی دارد وبرخی شخصیت‏ها را بر این‏ها برتری می‏دهیم.
آنقدر راحت اسامی پیامبران الهیرا در شعرها مطرح نکنید حتی برای اهل بیت، خوب دقت کنید و مراقب این حوزه باشید. غلو و مبالغه این است که صحنه‏ها را بیش از آنچه که بوده نشان دهیم که باورناپذیر باشد.
ما کتابی داریم به نام «اسرار شهادت» که فاضل دربندی نوشته است، با اینکه دانشمندی بزرگ بوده است در این کتاب خیلی غلو کرده است، ذهنیت برخی این بوده که چون عاشورا شبیه به یک شکست است خواستند بگویند امام حسین(ع) دشمن را درو کرد، آنجا گفته یک میلیون600هزار نفر را امام حسین(ع) از دم تیغ گذراند. حساب کردیم اگر هر ثانیه امام حسین یک گردن می‏زد برای این عدد ذکر شده 72 ساعت وقت لازم بود و این شخصیت بزرگی بوده است این اشتباه را با یک اشتباه دیگر همراه می‏کند مثلا گفته شدهحضرت عباس 250 هزار نفر را از دم تیغ گذراند؛ متاسفانه مبالغات عجیب و غریب را هم دوستان مداح و هم دوستان شاعر، همه باید دقت کنند غلو و مبالغهاین واقعیت‏ها را باورناپذیر می‏سازد و متاسفانه در متون دینی ما دیده  نمی‏شود که این‏ها حضرت علی (ع) و امام حسین (ع) را بزرگ نمی‏کند.
یکی از زیبایی‏های شعر غلو و مبالغه است، عظمت شاهنامه فردوسی به همین است گرچه  می‏دانیم درست نیست اما می‏پذیریم و لذت هم می‏بریم اینکه  برخی چیزها که در حماسه‏ها هست واقعا در دنیای بیرون وجود ندارد اما لذت می‏بریم، همه می‏دانیم بر اساس آیات قرآنی هفت آسمان و هفت تا زمین داریم فردوسی وقتی صحنه رزم را توصیف می‏کند که در میدان تاخت و تاز می‏کنند می‏گوید:
 ز گرد سواران در آن پهن دشت
زمین شش شد و آسمان گشت هشت
یعنی چه؟ یعنی بر اثر تاخت‌وتاز اسبان و اسب‌سواران، از هفت طبقه‌ی زمین یک طبقه به هوا خاست و بر هفت آسمان یکی افزوده گشت.
منظور ما از مبالغه و غلو شاعرانه در این مفهوم نیست، فراکشیدن بزرگان ما در مرحله ربوبیت است یعنی مقام خدایی دادن به آن‏ها که عظمت این انسان‏های بزرگ در عبد بودن آن هاست، ما وقتی نماز را به انتها می‏رسانیم می‏گوییم «أشهد أنّ محمداً عبده و رسوله» به عبد اشاره می‏کنیم.
مسئله دوم درست در نقطه  مقابل مبالغه قرار دارد و آن«وهن» است، وهن یکی از خطرگاه‏های شعر آئینی است منظورم فروکشیدن چهره‏های بزرگ در اندازه‏های بسیار پایین است، ما نباید چهره‏های بزرگمان را  دست نایافتنی کنیم تا کسی نتواند به قلمرو آن‏ها نزدیک شود، بیان قرآن این است که آن‏ها اسوه هستند، اسوه را اسطوره نکنیم اگر اسوه را اسطوره کنیم همان مبالغه می‏شود آنقدر پایین نکشیم که عادی و معمولی جلوه کند و پیش پا افتاده باشد.
دو کتاب «ماه در آب» و «ایستاده بر قله فضیلت‏ها» را برای حضرت ابوالفضل(ع) نوشته‏ام و او را با ویژگی‏های الگوییش معرفی کرده‏ام که اسوه هست و می‏توان مانند او شد، حضرت ابوالفضل(ع) در کربلا 34 یا 35 ساله بود. در این کتاب 36 ویژگی شخصیت ایشان را که می‏شود برای جامعه  مطرح و به عنوان اسوه و الگو معرفی کرد از زبان 6 امام و شخصیت بزرگ معرفی کردم که شاید بسیاری از افراد آن را نشنیده باشند.
عظمت این انسان در کجاست وقتی به میدان رفت در معرض تیرها و نیزه‏ها و خطر قرار گرفته است در نهایت تشنگی،16 بار در کربلا جنگیده است وقتی در این موقعیت قرار داردمی‏گوید:
حتياواريفيالمصاليبلقي
نفسيلنفسيالمصطفيالطُهرِوقا
انياناالعباساغدوبالسقا
ولااخافالشريومالمُلتقي
شخصیتی دارد برای ما از حضرت عباس ترسیم میکند که نمونه است.
26 بیت شعر از حضرت ابوالفضل(ع) گفته شده هم خودش شاعر بود و هم مادرش و جدش، جد ایشان «لبید شاعر» معروف بود، کسانی که معلقات سبعه را دیدند، اشعار معروف دوران جاهلیت را یکی از اصحاب معلقات همین لبید شاعر بود که البته بعدها اسلام آورد و پیامبر(ع) هم اشعار او را می‏ستود، مادر هم شاعر بود خود حضرت عباس(ع9 هم شاعر بود. هر کسی شعرهای ابوالفضل العباس را بخواند می‏فهمد ما با چه شخصیتی روبرو هستیم.  یکی از شخصیت هایی بود که شعر می‏گفت اما بعد شعرهایش را پیامبر می‏ستود.
شاعری در رابطه‏اش می‏گوید:
 ندارم دست اما پیکری هست
نمی‏بینم ولی چشم تری هست
نه دستی مانده نه چشمی نه مشکی
بفرما عشق امر دیگری هست؟
شناخت این شخصیت و چهره مهم است اما اگر عظمت ابوالفضل را به خوشگلی و بلند قامتیو چشم و ابرو معرفی کردیم این توصیف ابوالفضل را ابوالفضل نمی‏کند. خوشگل‏تر از حضرت ابوالفضل(ع) زیاد بوده، حتی بلند قدتر از ایشان در کربلا بود. فردی از نسل حضرت عقیل که قد بسیار بلندی داشت.
در کربلا چهرهایی که نمی شود به آنها نگاه کرد هم بود، نه بد صورتی شخصیت آنها را به زمین میکشد و نه خوش صورتی شخصیت آنها را تبیین می‏کند،  
شخصیتی در کربلا داریم بنام «جَون بن حُوَی» غلام سیاه پوستی بود، کسی که درربذهنزدیک ابوذر بود و به او کمک کرد و لحظه های شهادت ابوذر را دید و به مالک اشتر در دفن ابوذرکمک کرد، بعدها به کربلا آمد تا به امام حسین(ع) کمک کند.  
صورت جَون به مفهوم سیاهی است که به سرخی بزند انگار چهره‏ای را می‏بینید که در پس سیاهی به سرخی بزند، پیر هم بود، امام ظهر عاشورا به او گفت برو خیلی برای ما زحمت کشیدی و بارهای سنگین را به دوش کشیدی،  جمله‏ای گفت که امام در مقابل او چیزی نگفت،جَون گفت رنگ من رنگ مناسبی نیست، بوی من خوش نیست به من می‏گویی از کربلا بروم بیرون؟ امام حسین(ع) با او بعدها کاری کرد که با فرزندش علی اکبر کرد یعنی گونه به گونه‏اش گذاشت، سرش را به روی سینه‏اش گذاشت، آخرین بدنی که در کربلا پیدا کردند بدن «جَون بن حوی»بود که امام در حقش دعا کرد خدایا سپید و خوش بویش گردان.
سرزمین کربلا پستی و بلندی داشته است، یکی از نام‏های کربلا«عقر» است، گفته می‏شودامام حسین(ع) یکی از جملاتی که در روز عاشورا گفت این بود که «اللهم اني اعوذ بك من العقر» خدایا از این زمین به تو پناه می‏برم، مشهورترین گودالش که تقریبا عمق دو و نیم متر بود همان گودالی بوده خود امام در آن قرار می‏گیرد و به شهادت می‏رسد.
«وهن» به معنی فروپاییدن و خارداشت شخصیت‏های بزرگ است، توصیف ویژگی هایی که آن‏ها را از آن افق منزلتی که دارند فرو می‏کشد، گاهی این موضوع در شعر برخی از دوستان شاعر چنین مسائلی را می‏بینیم.
مسئله دیگر که خیلی مهم است و باید دقت کنید، اگر این کار را انجام  نمی‏دهند خواهش می‏کنم به حوزه شعرآئینی  وارد نشوند و آن هم این است تا  شخصیت را با تمام ابعاد و اضلاع نشناختند وارد نشوند. در مورد عاشورا حداقل این که مقاتل را باید خوب و دقیق بخوانید و به شعر عاشورا نزدیک شوید.
 مثلا من اگر بخواهم در رابطه با لحظه‏های شهادت شخصیت امام حسین(ع) شعر بگویم، باید خیلی این موضوع را خوب بلد باشم و مطالب زیادی را در رابطه باآن خوانده باشم دقیق بدانم چه اتفاقی می‏افتد و چگونه است.
من برای نوشتن کتاب دو جلدی «آیینه داران آفتاب» در باب اصحاب امام حسین، 11 سال مطالعه و سفر کردم هرجایی دردنیا که می‏توانستم ردی پیدا کنم از اصحاب امام حسین(ع) رفتم کار کردم و پیدا کردم، یکی از ویژگی‏های اصحاب امام حسین(ع) این بود که  از همه جای جهان در آن جا بوده اند و از آفریقایی، اروپایی، ایرانی و ... در بین اصحاب دیده شده است و تعدادی از این اصحاب در همین منطقه جرجان زندگی می‏کردند، «زهیر بن قین» اینجا بوده، «مسلم بن عوسجه» اینجا زندگی کرده، «حنظله بن عمرو» در جرجان بوده،و من خواهش می‏کنم تعدادی از دوستان در این خصوص کار پژوهشی انجام دهند. و نسبت بین سرزمین جرجان و حادثه کربلا را تبیین کنند.
وقتی کتاب دومم را به نام «آینه درکربلا» می نوشتم، کهاگر دوستان بخواهند یک دور تاریخ عاشورا را بخوانند می‏توانند این کتاب را ببینند، برای این کتاب به چندین کشور اروپایی و عربی سفر کرده‏ام، برای بررسی به سفرهای پیاده رفتم  مثل اینکه آیا ممکن هست حضرت زینب(س) این مسیر را پیاده رفته باشد یا نه؟ دقیق‏ترین مسائل را از موسسه ژئوفیزیک پاریس تا موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران می گرفتم،  همه جا سر زدم تا جزئی‏ترین قضایا را بدانم که دانستن این جزئیات کمک می‏کرد برخی مطالب را نگارش کنم.
 به عنوان مثال در شب عاشورا گفته می‏شود که یک شخصیتی در کربلا داریم به اسم «نافع  بن هلال»، از طرفی فردی هم به نام «هلال بن نافع» داریم که برخی اینها را  به جای هم اشتباه ‏گرفتند، نافع بن هلال جوان بود و تازه ازدواج کرده بود، همسرش را گذاشته بود و به کربلا آمده بود، به قول امروزی‏ها بادیگارد حضرت اباعبدالله(ع) بود، دو نفر از حضرت حفاظت می‏کردند یکی حضرت ابوالفضل بود و یکی هم همین نافع بن هلال، این فرد وصف می‏کند شب عاشورا بود من داشتم نگهبانی می‏دادم، دیدم شبهی از طرف دشمن می‏آید، وقتی نزدیک شد دیدم خود امام حسین (ع) است،  گفتم آقا کجا بودید؟ امام(ع) فرمود من رفتم وضعیت دشمن را بررسی کردم که ببینم فردا  از کجا ممکن است  حمله می‏کند و به اصطلاح دوران جنگ می‏گفتند شناسایی که برای شناخت مواضع دشمن این کار را انجام می‏دادند.
امام دست مرا گرفت و گفت آن جا نگاه کن، خط الراس دو کوه را نشانم داد، گفت آنجا نقطه کور دشمن است، بیا و برو همسرت منتظرت است، امام می‏خواهد بهترین‏ها بمانند و یارانش پالیش شوند. نافع بن هلالشروع به گریه کردن کرد و گفتم 6 ماه من خودم را بااین شمشیر آماده کردم و حالا می‏گویید برو، می‏گوید امام مرا در آغوش گرفت و برایم دعا کرد و من پشت سر امام راه افتادم تا ببینند چگونه عمل می‏کنند.
من برای اینکه بدانم وضعیت روشنایی میدان کربلا در شب عاشورا چگونه بوده است از موسسه ژئوفیزیک پاریس استفاده کردمو دقیقا لحظه به لحظه و ساعت به ساعت آن را آورده ام، من متوجه شدم ساعت 12 و 59 دقیقه شب عاشورا ماه غروب می‏کند، صبح روز عاشورا ساعت6 و سه دقیقه خورشید طلوع می‏کند. ساعت 11 و 57 دقیقه هنگام اذان ظهر عاشوراست و ساعت 5 و 38 دقیقه غروب روز عاشوراست ، این دقایق را وقتی پیدا کردم فاصله‏ها را بررسی کردم تا ببینم بین این فاصله زمانی آیا این تعداد خطبه خواندن ورجز خواندن ممکن بود،  دقیقا بررسی کردم می‏خواهم بگویم هر کسی که می‏خواهد در این حوزه شعر بگوید باید مسئله را خوب بشناسد اگر درست نداند و مطرح کند ممکن است دچار خطاهای بزرگ تاریخی شود.
 مثلا در رابطه با وداع سوال بپرسم، وداع یعنی چی؟ در ذهنیت ما وداع یعنی خداحافظی در صورتی که نه، وداع خداحافظی نیست به مفهوم سپردن امانت است، یعنی امانت‏ها را می‏سپارد و مسئولیت‏ها رامشخص می‏کند تو چه کنی؟وظیفه تو چیست، دخترش را صدا می‏کند و می‏گوید دخترم توباید این کار را بکنی؟ می‏فرماید: «سیطولبعدییاسکینةفأعلمی» دخترم سکینه تو عمر طولانی داری این کار را بکن. خواهرم زینب به همه بگو هر چه دارند، خلخال و جواهرات این‏ها را بگذارندکه اگر دشمن ریخت رحم  نمی‏کند، چادرانتان را دور کمرتان گره بزنید، آماده باشید در  گوش فرزندش سجاد دعای مادرش فاطمه(س) را می‏خواند به او می‏گوید چه کند.
امام حسین(ع) دختر دیگری به نام فاطمه دارد کتابی دیگر در این رابطه نوشتم با عنوان «فاطمه عاشورا»، درباره ایشان هم مطالب غلط زیادی گفته شده است، اگر قرار است در رابطه با شخصیت کسی چیزی بگویم باید او را دقیق بشناسم، دقیق بخوانم و فهمش کنم.
شعری از یکی از شاعران همینجا و یکی از شعرای برجسته را برایتان بخوانم و نقد تاریخی کنم. شعر درباره حضرت قاسم است و بسیار هم زیباست.
بنویسیدغزلافتاده
جلوهیحُسنازلافتاده
بنویسیدکهازعرشخدا
سیزدهظرفعسلافتاده
بنویسیدکهازپشتفرس
حسنِجنگجملافتاده
بنویسیدسرکشتناو
چقدربحثوجدلافتاده
نوجواناستولیبرجانش
چقدردستاجلافتاده
ننویسیدسرشدعواشد
خاکزیربدنشدریاشد
ننویسیدکهزیرسماسب
سیزدهمرتبهجسمشپاشد
ننویسیدکهپهلویشچون
پهلویفاطمهیزهراشد
ننویسیدکهقدّقاسم
بهبلندیقدسقّاشد
بااشارهبنویسیدفقط
بازهمقامتآقاتاشد
اما در شعر دوم از یکی از شاعران مشهور کشور:
در سرخی غروب نشسته سپیده ات
جان بر لبم زعمر به پایان رسیده ات
آخر دل عموی تو را پاره پاره کرد
آوای ناله‏ های بریده‏ بریده‏ات
در بین این غبار به سوی تو آمدم
از روی ردّ خونِ به صحرا چکیده‏ات
پا می‏کشی به خاک… تنت درد می‏کند
آتش گرفته جان من ِ داغ‏دیده‏ات
خون گریه می‏کنند چرا نعل اسب‏ها؟
سخت است روضه‏ی تنِ در خون تپیده‏ات
بر بیت بیت پیکر تو خیره مانده‏ام
آه ای غزل! چگونه ببینم قصیده‏ات؟
باید که می‏شکفت گل زخم بر تنت
از بس خدا شبیه حسن آفریده‏‏ات
این شعرها بسیار زیبا، قشنگ و فوق العاده شنیدنی برای شخصیت قاسم بن حسن فرزند امام مجتبی(ع)، کتابی آماده چاپ دارم با عنوان سهم حسن از عاشورا، من بررسی کرده ام که فرزندان امام حسن(ع) در کربلا چه کسانی هستند که بعضی‏ها اصلا اسم شان را نشنیده‏اند و هیچ شعری برایشان گفته نشده است.
می‏خواهم همین جا نکته‏ای را عنوان کنم، برادران شیعهمن، نام یکی از فرزندان امام حسن مجتبی(ع) ابوبکر است، چراما برای ابوبکر شعر نگفته‏ایم، نام یکی از فرزندان امیرالمومنین از برادران حضرت ابوالفضل عباس، عثمان است چرا شعر برای او نگوییم؟ این‏ها نام‏های مقدس فرهنگ ما هستند بی‏انصافی است، کج سلیقگی است، اینگونه رفتار کردن، برای برخی از فرزندان امام حسن مجتبی(ع) برخی یک شعر هم نگفتند و یک نوحه هم نداریم، این شخصیت شخصیتِ قاسم بن الحسن است، اگر کسی از شما بپرسد اشکال این شعر کجاست؟ کسی می‏تواند اشکال این شعر را بگوید که مقتل را درست خوانده باشد اگر کسی مقتل را درست نخوانده باشد به اشتباه می‏افتد. از این دست نمونه در دفتر شعر بزرگترین شاعرانهم می‏توانیم پیدا کنیم.
من اصل مقتل را می‏خوانم تا ببینید اصل مطلب چه بوده و چه اشتباهی رخ داده است.
«فجاء‏الحسين کالصقر المنقض» امام حسین(ع) مثل باز شکاری به میدان آمد.
«فتخلل الصفوف» صفوف دشمن را باز کرد.
«و شد شدة الليث الحرب» مثل شیر شروع به جنگیدنکرد.
«فضرب عَمراً قاتله بالسيف» قاتل حضرت قاسم رابا شمشیرزد.
«فاتقاه بيده» قاتل دستش را سپر کرد
«فاطنّها من المفرق» دستش از مرفق قطع شد.
چه کسی دستش قطع شد، عمر قاتل حضرت قاسم(ع)
«فصاح»فریادشبلند
چه کسی؟ قاتل اگر کسی دقت نکند به این ضمایر، به خطایی می افتد که این دوستان افتادند، البته بسیاری از این دوستان متن را ندیده و نخوانده‏اند، فقط در محافل از زبان روضه‏خوان‏ها شنیده‏اند.
«ثم تنحی» و از امام دور شد
«وحملت خيل اهل‏الکوفة ليستنقذوا عمرا من الحسين»سپاه کوفه حمله کردند تا عمر را از دست امام حسین(ع) نجات دهند.
«فاستقبلته بصدورها و جرحته بحوافرها و وطئته حتی مات» سینه اسب‏ها به عَمر خورد، و او را زیر گرفتند و عمر مرد.
به این مات دقتی کنید، چه کسی مُرد؟ عمر، اگر به ضمایر دقت نشود همین جا اشتباه زیادی رخ داده است. به ادامه متن دقت کنید.
«فانجلت الغبرة فاذا بالحسين قائم علی راس غلام و هو يفحص برجله» غبار کنار رفت و حسین(ع) بالای سر جوان (حضرت قاسم(ع)) آمد، قاسم پایش را روی زمین می‏کشید.
یعنی تا این لحظه قاسم زنده بود. خیلی باید با دقت به ضمایر توجه کنیم که ببینیم به چه کسی بر می‏گردد. اینجا ضمایر به عمر بر می‏گرده نه به قاسم(ع)، عمر زیر سم اسبان رفته بود نه حضرت قاسم(ع)، اینگونه که در این اشعار آمده که بدن این نوجوان 13 ساله مثل بدن عباس کشیده شد، و یا بدن او 13 قطعه شده بود،اگر اینگونه بود که وقتی امام حسین(ع) بالای سرش آمدند دیگر پا به زمین کوبیدن و زنده بودن او معنا ندارد. اشتباه در ارجاء ضمیر باعث شد که شاعران ما مسئله را اینگونه ببینند. از این نمونه خطاها در اشعار کم نداریم.
من سروده‏هایی  اینجا دارم که نشان می‏دهد شاعر دو شخصیت را با هم قاطی کرده و درآمیخته است و  نمی‏دانسته این وصف، وصف کدام شخصیت است.
مثلابرخی از شاعران فکر می‏کنندآخرین شهید کربلا امام حسین(ع) است در حالی که آخرین شهید کربلا امام حسین(ع) نیست، آخرین شهید میدان کربلا «هفهافبنمُهندراسبی»است، اولین شهید کربلا«سلیمان بن رزین» در بصره است.جالب است بدانید اولین شهید نهضت امام حسین(ع) در بصره و آخرین شهید از بصرهاست
«هفهافبنمهندراسبی»دیر به کربلا رسید، وقتی رسید که غروب شده بود. به گمان من شهادت امام حسین(ع) باید حدود ساعت 3 تا 3 و نیم اتفاق افتاده باشد. عرض کردم که ساعت 5 و 38 دقیقه روز عاشورا در کربلا آفتاب غروب می‏کند، این آدم درست غروب به کربلا رسید.دید جشن است فکر کرد امام حسین (ع) پیروز شده است، اما شنید که می‏گویند قُتِللالحسین  فهمید امام حسین (ع)  شهید شده است، شمشیر کشید و شروع به جنگیدن کرد و این شخصیت «هفهافبنمهندراسبی» به شهادت رسید او آخرین شهید در میدان کربلاست نه آخرین شهید کربلا.آخرین شهدای کربلا دو نفر هستند که یکی از آن‏ها شش ماه بعد از کربلا شهید شد و دیگری یک سال بعد از کربلا شهید شد، امام زمان(عج) به هردوتای آن‏ها سلام داده است یکی از آن‏ها شخصی است به نام «موقّعبنثمامهاسدی»که مجروح شده بود، او را به اسارت گرفتند و 6 ماه در اسارت بود و او را به سرزمین «زاره» تبعید کردند و در آنجا به شهادت رسید. برخی از این شهدای  کربلا را حتی اسمشان را هم کسی نمی‏برد. دومین شهید «سواربنمنعم» زخمی شده بود دستهایش شکسته بود، او را یکسال در زنجیر نگه‏داشتند، در زنجیر به زخم‏های خود سلام می‏داد، می‏گفت:«ای زخم‏ها شما در مقابل چشم فرزند پیغمبر(ص) بر بدن من شکفته شدید» و امام زمان(عج) وقتی به او سلام می‏دهد می‏فرماید: «السلامعلیالجریحالمأسور»یعنی سلام بر آن جانباز اسیرشده.
بسیاری از شخصیت‏ها متاسفانه معرفی نشدند. باید برای معرفی آنها تلاش کنیم لازمه این کار مطالعه است، مطالعه درباره این شخصیت‏ها و شناخت آنها می‏تواند ما را کمک کند تا گنگ گوشه‏های کربلا را بیشتر بشناسیم، در کتاب «آیینه داران آفتاب» که دو جلدی است اصحاب اباعبدالله(ع) را به هفت دسته تقسیم کرده‏ام،که اولین دسته شهدای پیش از ورود امام حسین(ع) به کربلاست، امام حسین(ع) روز دوم محرم به کربلا آمد، قبل ازورود امام حسین(ع) افرادی به شهادت رسیدند مثل مسلم بن عقیل، هانی بن عروه، عبدالله یقطر، قیس بن مسهر صیداوی و همین سلیمان بن رضی که تنها شهید قیام امام حسین(ع) در بصره است، یک خانم شاعر دارد در مورد این شهدا کار منظومی را انجام داده که بسیار زیبا است و شهدایی که شاید شما اصلا اسم آنان را نشنیده باشید. من همین جا می‏توانم اصحابی از امام حسین(ع) را برای شما نام ببرم که شاید در مورد آنها حتی یک خط هم مطلب گفته نشده است. این شخصیت‏های بزرگ که باید شناسانده شوند، مثل «عون بن علی» که برادر امام حسین(ع) است ولی کسی از او چیزی نمی‏گوید ای کاش کسی رزم این بزرگوار و برگشت از میدان و رابطه عاشقانه او با برادرش امام حسین(ع) را تبیین می‏کرد. در هر حال باید مطالعه عمیق بکنید به شنیده‏ها تکیه نکنید،
من چند کتاب برای مطالعه در این زمینه معرفی می‏کنم اول کتابی به نام«گزیده شهادت نامه»، آیت الله محمدی ری شهری کتابی دارد به نام «دانشنامه امام حسین»، 14 جلد است که در رابطه با عاشوراشناخت جامعی می‏دهد. گزیده شهادت‏نامه این 14 جلد را در یک جلد خلاصه کرد.
این کتابخانه میرداماد کتاب‏های خوبی دارد حتما استفاده کنید و بسیاری از منابع را اینجا دارد و باید از آیت الله نورمفیدی بابت این کار بزرگتشکر کرد.
کتاب دو جلدی است که اگر وقت بگذارید بخوانید کتاب خوبی است کتاب«تاریخ قیام» یا«مقتل جامع سیدالشهداء(ع)»  از استاد مهدی پیشوایی است و خیلی کتاب خوبی است و به شبهات هم پاسخ داده است. کتاب 6 جلدی است«با کاروان حسینی»چند نویسنده دارد،اصل کتاب عربی بوده و ترجمه شده است.
«آینه در کربلا» کتاب هفت جلدی بنده است که می تواند به شما کمک کند. نام این کتاب  برگرفته از این شعر است بیدل دهلوی است که می گوید:
کیستدرینانجمنمحرمعشقغیور
ماهمهبی‌غیرتیمآینهدرکربلاست
یک مجموعه‏های را هم شب شعر عاشورا شیراز  هر سال چاپ می‏کند که خوب است تهیه کنید و بخوانید. شب شعر عاشورایی شیراز برنامه خوبی است که همین جا باید یاد کنم از مرحوم حاج حسنعلی بای از شعرای خوب هم استانی شما که همیشه خودش را به این مراسم می‏رساند و شرکت می‏کرد.
به نقد کارتان خیلی توجه کنید سعی کنید کارهایتان را به نقد بگذارید تا نواقص آن کمتر شود. از حسن توجه همه شما بسیار ممنونم. به قول آن دوست شاعر که گفت:
دیگربساستهرچهخداحافظتوشد
ایدل! ازاینبهبعدخداراتوحفظکن