مقدمه:

ما در زندگی روزمره خود بعضاً خطاها و اشتباهات و یا  خلاف هایی داریم که به نظر ما چیز مهمی نیست امّا نشان از یک خلاء بزرگ درونی دارد. بعنوان مثال 1ـ از مغازه خرید می کنیم، مغازه دار پول اضافه می‏دهد و آن را بر نمی‏گردانیم 2ـ اتوبوس سوار می‏شویم و از شلوغی استفاده می کنیم و کارت نمی‏کشیم یا پول نمی‏دهیم و پیاده می‏شویم 3ـ بعضاً مبلغی اشتباهی به حساب ما واریز می‏شود اما صدایش را در نمی‏آوریم 4ـ در نانوایی نان اضافه‏تر داده می‏شود و آن را بر نمی‏گردانیم 5ـ پولی که حق ما نیست بعضاً به ما می‏دهند(پورسانت) و ما راحت آن را می‏پذیریم 6ـ از کیف یا لباس دیگری پولی یا وسایلی را بدون اطلاع صاحب آن برمی‏داریم و هیچ ناراحت نمی شویم 7ـ در خلوت وسائل عمومی را تخریب یا نهالی سرسبز را قطع می‏کنیم و هیچ احساسی نداریم 8ـ خانواده درمانده و بیچاره‏ای را می‏بینم و هیچ عکس العملی نشان نمی‏دهیم 9-درقبال مزد و یا حقوقی که می گیریم کار و وظیفه مان را خوب انجام نمی دهیم یعنی کارمان کیفیت ندارد و دارای عیب و نقص زیادی است 10ـ در پرونده دادگاه و یا موارد مشابه کلی اسناد و شاهد دروغ تهیه می کنیم تا خود را به حق نشان دهیم ولی در درون می دانیم که حق با ما نیست و ده‏ها مسائل از این قبیل در زندگی ما اتفاق می‏افتد.
به نظر شما علت این خطاها و اشتباهات که موجبات عادت به خلاف را در ما فراهم می‏کند و ما را از زندگی خوب و سالم و منطقی دور می کند، چیست؟ عوامل متعددی در خطاها و اشتباهاتمان نقش دارند که مهمترین آنها عبارتند از:1ـ ضعف اعتقادات و باورهای درونی ما 2ـ ضعف علم و آگاهی و نسنجیدن عواقب امور 3ـ ضعف وجدان 4ـ الگوپذیری‏های نامناسب در زندگی 5ـ مقایسه سازی خود با دیگران 6ـ عادی انگاری
امام علی(ع) علت این امور را چه زیبا پاسخ می‏فرمایند:«فباالایمان یستدل علی الصالحات نهج البلاغه خطبه 155» بوسیله ایمان و باور درونی است که انسان بسوی اعمال خوب و صالح کشانده می‏شود، پس اگر بسوی کارهای بد و ناشایست می رویم بواسطه این است که ایمان دورنی ما ضعیف است بعبارت دیگر در کلامی کوتاه می‏توان گفت پلیس درون یا وجدان ما بیدار نیست، اگر بیدار باشد هیچ یک از خطاها و اشتباهات بالا و موارد مشابه را در زندگی نخواهیم داشت و در هر حالتی در درون خود، مراقب و مواظب هستیم که کوچکترین خطا و لغزشی نداشته باشیم، اگر وجدان بیدار باشد میلیاردها تومان پول در نزد ما بدون اینکه هیچ مامور وکنترلی برای آن باشد ذره‏ای خیانت نمی‏کنیم و یا اگر زمینه یک هوس‏رانی جنسی و تجاوز به ناموس دیگران برای مافراهم باشد به هیچ وجه خود را آلوده به گناه نمی کنیم(الگوی بزرگ قرآنی که مصداق عینی این مطلب است داستان یوسف و زلیخا )

در این مقاله به اختصار به پلیس درون و نقش آن در زندگی اشاره می‏شود امید است با بیداری وجدان بتوانیم زندگی خوب، خوش و منطقی را برای خود و دیگران رقم بزنیم.

* وجدان چیست؟
آگاهی هر فرد از شخصیت درون خود که عاملی برای شناخت مسائل مربوط به زندگی است وجدان می‏نامند به عبارت دیگر درک باطنی که هر فرد از درون خوددارد، درکی که حتی بدون آموزش در می‏یابیم این جهان مرتب و منظم گرداننده ‏و صاحبی دارد(خدا) و یا در مسائل زندگی می‏یابیم که صداقت، امانت، خوش خلقی، مهربانی و... خوب و ارزشمند و دروغ، خیانت، خشم و خشونت زشت و ناپسند می‏باشند.
می‏دانیم کودکان ذاتاً و وجداناً از دروغگویی، بد اخلاقی، عصبانیت و... بدشان می‏آید و حتی در آغاز زندگی نمی‏توانند دروغ بگویند، وجدان آنها دروغ را امری ناپسند معرفی می‏کند امّا همین کودکان در اثر تعلیم و تربیت غلط مربیان(پدر، مادر، بستگان، آشنایان، دوستان و...) به صفات بد اخلاقی‏ مثل دروغگوئی، دزدی، خشم و خشونت و... می‏گرایند.

* اهمیت وجدان در زندگی ما
وجدان برای آدمی مهم است، چون قاضی درون است، ناظر و راهنمای مطمئنی است که درباره زشتی‏ها و خوبی‏ها اظهار نظر می‏کند و از این جهت پایگاه بزرگی برای تربیت و سعادت بشر است.
وجدان برای ما یک محک و میزان محکم است اگر انسان از آن تخلف نماید در درون دچار سرزنش می‏شود و این امر خود در رشد شخصیت و چگونگی انسان از انحراف و تن دادن او به آنچه که مصلحت است نقش فوق‏العاده‏ای دارد.
وجدان از دانش برتر است، چون هنگامی که فردی خلاف واقعیت می‏گوید و در برابر قاضی به دروغ متوسل می‏شود خود فرد می‏داند که واقعیت چیست و جداً دچار عذاب وجدان می‏شود.

* پیامد و نتایج نبودن  وجدان در زندگی
نبودن وجدان در انسانها سبب سرگشتگی و سردرگمی و نیز تن دادن به لغزش‏ها و خطاها و ناروائی‏ها در زندگی می‏شود و دست زدن به امور خلاف امری عادی برای او می شود و این دسته انسانها می گویند "وجدان کیلویی چند" ما گاهی از نظر عقلی در تصمیم دچار شک و تردید وحشتناکی می‏شویم و امکان موضعی اندیشیده و سنجیده در این امر نمی‏باشد در چنین صورتی اگر وجدان ما زنده و بیدار باشد مسئله ای پدید نخواهد آمد، زیرا با هدایت وجدان به راحتی راه خود را باز می‏یابد.
امرسون دانشمند بزرگ می‏گوید: «باید در کارها، وجدان خود را راهنما قرار دهیم و همان راهی را که وجدان به ما نشان می‏دهد در پیش بگیریم».

* وجدان از دو دیدگاه
الف: وجدان از نگاه دانشمندان روان‏شناس: روان‏شناسان اعتقاد دارند وجدان یک امر اکتسابی است یعنی از جایی در بیرون کسب می‏شود و در درون و ذات انسان نیست، می‏گویند کودک در حین تولد وجدان ندارد و برای او معیار و مقیاسی جهت درک ارزش‏ها نیست و کودک در برابر امانت و خیانت، راست و دروغ، بداخلاقی و خوش‏اخلاقی بی تفاوت است، امّا بعدها در اثر آموزش و یادگیری به صورت مستقیم و یا غیرمستقیم درمی‏یابد که فلان کار خوب است و فلان کار بد است، در حقیقت با تبلیغات و آموزش‏ها به این فهم و درک می‏رسد.
ب: وجدان از نگاه مذهب: الهیون اعتقاد دارند وجدان یک امر فطری و ذاتی است یعنی در درون هر انسانی وجود دارد و کودک هم در حین تولد وجدان دارد و برای او معیار و مقیاس جهت درک ارزش‏ها وجود دارد و در برابر امانت و خیانت، راست و دروغ، خوش اخلاقی و بداخلاقی بی‏تفاوت نیست، انسان‏ها بصورت فطری به طرف خیر و نیکی گرایش دارند و از بدی‏ها و زشتی‏ها متنفر هستند، خداوند در قرآن کریم به همین موضوع اشاره می فرماید:"و نفس و ما سوّاها فالهمهما فجورها وتقویها" ما، در درون انسانها بدی ها و خوبی ها را قرار دادیم.
اصل و ذات انسان‏ها بر پاکی و درستی استوار است امّا در اثر تصمیم و تربیت غلط به سوی زشتی، ریاکاری، فریب کاری و خشم و خشونت و... متمایل می شویم، در آموزه‏هایی دینی ما نیز به این امر اشاره شده است.

کل مولود یولد علی الفطره
فرزندان براساس فطرت پاک الهی متولد می‏شوند امّا بر اثر تعلیم و تربیت پدر و مادر متحول شده و آیین و روش دیگری را بر می گزینند.
نکته مهم اینکه اگر می‏گوئیم وجدان امر فطری است بدین معنا نیست که فقط بین افراد مذهبی است، بلکه این امر شامل حال تمام انسان‏ها می‏شود و دلیل آن وجود دو دسته تمایلات، تمایلات عالی و تمایلات دانی(پست) در وجود انسان است، تمایلات عالی مانند دانایی، عدالت، ایثار، حسن خلق و... که مربوط به روح الهی و معنوی انسان است و تمایلات دانی (پست) مانند ثروت اندوزی، شهرت ومقام، تمایل به لذایذ مادی که مربوط به بعد دنیایی و حیوانی وجود انسان است (تمایلات دانی در ذات خود بد نیستند و در صورتی بد هستند که فقط و فقط در این راه گام برداریم و در زندگی مشغول این امور باشیم و از مسائل معنوی غافل شویم)، اصولاً ما با پیروی از عقل و وجدان (به تعبیر قرآن نفس لوامه) به سمت کارهای خوب تمایل می‏یابیم و با پیروی از هوای نفس و دوری از عقل و وجدان به سمت کارهای بد متمایل می‏شویم.
در قرآن کریم گرایش به این دو دسته تمایلات را در قالب الف: نفس لوامه (تمایلات عالی) مطرح می‏فرماید:«و لا اقسم بالنفس اللوامه» سوگند به نفس ملامت کننده(قیامت2)
نفس که در مقابل گناه و زشتی واکنش نشان می‏دهد و آنگاه که به گناه آلوده شد، خود را سرزنش و ملامت می‏کند و در صدد جبران آن بر می‏آید.
ب: نفس امّاره(تمایلات دانی): نفسی که انسان را به سوی بدی‏ها فرمان می‏دهد و زمینه گناه را فراهم می‏کند«ان النفس لاماره بالسو» نفسی که انسان را برای رسیدن به لذت های زودگذر دنیایی فرا می‏خواند و از پیروی عقل و وجدان باز می‏دارد.
امام علی(ع) می‏فرماید:«عدی عدوک نفسک التی بین جنبیک» دشمن‏ترین دشمن تو همان نفسی است که در درون توست(نفس اماره).

* فلسفه و هدف وجدان
فلسفه وجدان در نهاد انسانها "کوششی برای ساختن خود است بدون هیچ ناظر و راهنما، "در برابر هر جریانی و فعالیتی می‏کوشد به گونه ای عمل کند که لغزشی از او سر نزند، فردی که فطرت و وجدان سالم دارد. در راه خیر و نیکی سیر می‏کند و در این مسیر خود را کنترل می‏کند و وجدان او در حقیقت مراقب و نگهبان اوست و او را به اعمال نیک ترغیب و تشویق می‏کند و از کارهای بد و ناروا باز می‏دارد.
انبیاء الهی برای هدایت انسانها اصولاً از این نیرویی که خداوند به عنوان یک سرمایه بزرگ در وجود انسان به ودیعه گذاشته استفاده می‏کنند و آنها را در مسیر شایسته‏ای قرار می‏دهند و از آلودگی وجدان دور نگه می‏دارند.

*نقش وجدان درزندگی ما
از نظر علمی وجدان را "ناخدای کشتی" و یا "فرمانده "وجود انسان تعبیر کرده اند، فرمان زندگی را در دست دارد، اوست که به ما دستور می‏دهد به چه سمت و سویی حرکت کنیم و از چه سمت و سویی در زندگی پرهیز کنیم.
وجدان در حقیقت نظارت کننده اعمال و رفتار ماست و نیز آنچه در مسیر زندگی پیش می‏آید قضاوت و داوری آن است، اگر در مسیر زندگی خطایی و اشتباهی رخ دهد فوری وجدان جلوی آن را می‏گیرد و او را متوجه خطا و لغزش می‏کند و حتی او را سرزنش می‏کند.
قرآن کریم به عنوان یک سند محکم و مطمئن به نفس لوامه(نفس سرزنشگر) سوگند یاد می‏کند «ولا اقسم بالنفس اللوامه» (قیامت2)که این سوگندنشان آن است که این یک امر مهم و با ارزشی در نزد خداوند است و انسانها باید بطور ویژه به آن توجه کنند. علت این سوگند این است که نفس در مقابل گناه، زشتی، خطاء و اشتباه فوری واکنس نشان می‏دهد و آنگاه که انسان خطا و لغزش کردو گناه آلوده شود فوری خود را سرزنش می‏کند و خیلی سریع در اندیشه جبران آن برمی‏آید. وجدان همانند آئینه است که همه گونه رفتار و سلوک چه آشکار و پنهان در آن منعکس می‏شود، انسان وضع آن اعمال را در برابر دیدگانش می‏بینید و آن را می‏یابد و می‏سنجد و درباره خوبی یا بدی آن اظهارنظر می‏کند و سرانجام آن را قبول یا رد می‏کند.
این تحت نظر گرفتن‏ها و سنجش‏ها و قضاوت و داوری‏ها برای کنترل خود است و حتی کودک هم در سایه آن قادر به کنترل خویش می‏باشد.

*چه رفتاری، رفتار وجدانی محسوب می شود؟
رفتار وجدانی آن رفتاری است که در آن دروغ، خیانت، فریب، ریا، کلک، تظاهر و زجر دادن، آزار دادن، کشتن، ناراحت کردن، بی احترامی، بداخلاقی و خشم و خشونت و ... نیست. اینها چون عمل نادرستی است وجدان آن را زشت می شمارد و از آن دوری می کند.
رفتار وجدانی،رفتار طبیعی،عادی، موافق خواست درون و همراه با رضایت خاطر و رفتار توام با آرامش و تعادل است، رفتاری است که نماد خوبی ها ،احترام ،درستی ،مهربانی ، مدارا و...است ،رفتاری که با ظهور و بروز آن انسان احساس تشویش و نگرانی ندارد و موجبات زحمت برای دیگران نیست و خود انسان هم از آن احساس گناه و پشیمانی ندارد و دیگران هم احساس آرامش و آسایش دارند.
انسان باید سعی کند در زندگی شخصی و اجتماعی خود طوری عمل کند که از محاکمه وجدان که احتیاج به قاضی ندارد دور بماند.

*نقش مذهب در رابطه وجدان
مذهب وجدان را گواه و شاهدی برای انسان می داند که نگهبانی راستین در تشخیص اعمال نیک از بد است و سعی دارد از رهگذر انس و عادت به آن رفتار آدمی را تحت کنترل درآورد.
مذهب نه تنها کمک کار وجدان است بلکه از عوامل نگهدارنده آن است، تعلیمات مذهبی در جهت رشد وجدان و بالابردن درجه قضاوت آن است و سعی دارد مصداق های متعدد و گوناگونی را در اختیارش بگذارد و درک و داوری او را درباره امور گسترش دهد.
 

*وجدان در نگاه دانشمندان
ارسطو: معلم نفس خود و شاگرد وجدان خویش باش.
ژان ژاک روسو : ای وجدان، تو عامل بزرگی وجودانسان و اخلاقی بودن کارهای او هستی و بدون تو چیزی در وجود خود احساس نمی کنم که مرا در جهانی برتر از حیوانات قرار دهد.
جرج واشنگتن: وجدان مانند آینه است که نه چاپلوسی می کند و نه تحقیر می نماید.
کانت: در دنیا دو چیز از همه زیباتر است، آسمان پرستاره و وجدان آسوده.
آبراهام لینکلن: من مایلم امور دولت را به نحوی اداره کنم که اگر در پایان فرمانروایی خود همه دوستانم را از دست دادم، دست کم یکی از دوستانم باقی بماند و آن وجدان من است.
ناپلئون بناپارت: ندای وجدان را هیچ زمان از خود دور نسازید.

*راهکارها:

چه راهکارهایی را باید در پیش بگیریم که چه در پنهان و چه در آشکار دست به خطا و اشتباه و خلاف نزنیم:
1-تقویت اعتقادات دینی و باورها نسبت به آنها (بدانیم وباور درونی داشته باشیم که تمام اعمال و رفتار مارا خدا شاهد و ناظر است"وهو معکم اینما کنتم " بهشتی و جهنمی وجود دارد. بازخواست از اعمال و رفتارها که چه ریز و چه درشت- اعتقاد به مرگ و پس از آن  بیش از 1600 آیه در رابطه با جهان آخرت مبین قطعی بودن جهان آخرت وسرنوشت انسان در آن جهان است و...)
2-تقویت بنیه علمی و فکری (علم و آگاهی) از طریق مطالعه کتاب هایی که برای زندگی ما ثمربخش است
3-تمرین و ممارست :هر وقت خواستیم خطا و لغزش دشته باشیم در مقابل آن ایستادگی نمائیم تا بااین تمرین صفات خوب برای ما ملکه شود
4-اگر مرتکب خطا و اشتباه و خلافی شدیم فوری زمینه جبران آن را فراهم نمائیم ،اگر حقی از مردم راضایع کردیم چه در مادی وچه معنوی(حق الناس)فوری جبران نمائیم و اگر حقی از خدا ضایع کردیم (حق الله مثل نماز وروزه )آن را جبران نمائیم.
5-در مسیر زندگی از الگوهای خوب و حسنه سرمشق بگیریم و از الگوهایی که نامناسب هستندو وجدان خاموش دارند دوری نماییم .
6-هیچگاه خود را با دیگران مقایسه نکنیم و بعضاً با مقایسه سازی این گونه مسائل و خطا و اشتباهات را جزئی تلقی می کنیم به عنوان مثال می گوییم فلانی این قدر خورده و برده، حال من یک ذره کوچک از مال دیگری برداشتم چه عیبی داردمی دانید بر اساس همین رفتارهای جزئی است که اگر عادت شود زمینه خلاف های بزرگ فراهم می گردد.
ضرب المثل :تخم مرغ دزد شتر دزد می شود