گلستان آیه ها شماره 22

نام سوره: حج                       شماره سوره :  22                محل نزول : مدینه   
تعداد آیه : 78                        تعداد کلمه : 1291               تعداد حروف: 5070

معنی : قصد و آهنگ- نام يكي از عبادات اسلامي كه جزو فروع دين است.
علت نام‏گذاری : آيات 25 تا 37 در 13 آيه از ساختن كعبه و فوايد و آثار اين فريضه اجتماعي- سياسي - عبادي سخن گفته است و همچنين فرمان اعلان عمومي حج در لابلاي اين آيات، علت انتخاب اين نام است.
نام‏‏های دیگر: ندارد.

محتواي سوره :
•  مبدأ و معاد و دلايل منطقي آن، قدرت مطلقه خدا در دنيا و آخرت.
•  انذار مردم غافل از صحنه هاي قيامت.
•  هيبت و عظمت بر پا شدن قيامت در 10 آيه.
•  جلال بشارت به نعمت‏های بي پايان الهي براي صالحان.
•  دعوت مردم به بررسي سرنوشت عبرت انگيز گذشتگان و عذابهاي دردناك الهي كه بر آن‏ها نازل شده است.
•  سرنوشت قوم نوح و عاد و ثمود و قوم ابراهيم و لوط و قوم شعيب و موسي.
•  مسأله حج و ساختن كعبه و آثار و بركات فريضه حج و مسأله قرباني و طواف.
•  پند و اندرزهايي در زمينه هاي مختلف زندگي.
•  تشويق به نماز و زكات و امر به معروف و نهي از منكر و توكل و توجه به خداوند.
ترتیب سوره: به ترتيب جمع آوري، بيست و دومين سوره است. و به ترتيب نزول، صد و سومين سوره است كه بعد از سوره «نور» و قبل از سوره «منافقون» نازل شده است.
داستانهای سوره: ندارد
فضیلت سوره: پيامبر اسلام(ص) فرمود: «هر كس سوره حج را بخواند پاداش حج و عمره را خدا به او مي دهد به تعداد تمام كساني كه در گذشته و آينده حج عمره بجا آورده يا خواهند آورد.»

پنجره‏ای به نور
در آخرین مبحث از موانع و آفات معرفت به عوامل بیرونی (حجاب‏های بیرونی) می‏پردازیم که روی فکر و عقل و عواطف و فطرت انسان اثر می‏ گذارد و پرده بر آن می‏ افکند.
حجاب‏های بیرونی، حجاب‏هایی هستند ماورای صفات و اعمال خود انسان که روی عقل و درک و حس تشخیص او اثر می‏گذارند و مانع معرفت و شناخت حقایق می‎شوند که آن‏ها عبارتنداز: حجاب رهبران فاسد و گمراه، حجاب تبلیغات و محیط و حجاب دوستان گمراه.
الف) حجاب رهبران فاسد و گمراه
وَقَالُوا رَبَّنَا إِنَّا أَطَعْنَا سَادَتَنَا وَكُبَرَاءَنَا فَأَضَلُّونَا السَّبِيلَا ـ رَبَّنَا آتِهِمْ ضِعْفَيْنِ مِنَ الْعَذَابِ وَالْعَنْهُمْ لَعْنًا كَبِيرًا(احزاب/67 و 68)
و می‏گویند: پروردگارا! ما از روسا و بزرگان خود اطاعت کردیم و آن‏ها ما را گمراه ساختند.
پروردگارا! آن‏ها را از عذاب، دو چندان ده و آن‏ها را لعن بزرگی فرما.
در این آیه، حال گروهی از کفار دوزخی را بیان می‏کند که وقتی نتیجه کار خود را می‏بینند، به پیشگاه خدا عرضه می‏دارند: این سرنوشت شوم را ما بر اثر پیروی از روسا و بزرگ‏ترهای خود پیدا کردیم، آن‏ها بر ما مسلط بودند و ما نیز بر آن‏ها تکیه کردیم و گمراه شدیم، عذابشان را دو چندان کن و... آن‏ها می‏خواهند به این صورت خود را تبرئه کنند، ولی درست است که روسای گمراه نقش موثری در انحراف آن‏ها داشتند، اما این هرگز به معنی سلب مسئولیت از آن‏ها نخواهد بود.
همچنین وسوسه‏ این پیشوایان فاسد و رهبری آن‏ها حجابی بر عقل و فکر آن‏ها افکند، ولی مقدمات کار را خودشان فراهم ساختند.
یکی از بهترین نشانه‏ ها برای شناخت حاکمان الهی از حکمرانان جبار، این است که دسته دوم(حکمرانان جبار) به هنگام به قدرت رسیدن، غرق غرور وغفلت می‏شوند و همه ارزش‏های انسانی را به دست فراموشی می‏ سپارند.
اما حاکمان الهی، به هنگام نیل به قدرت، بار سنگینی از مسئولیت‏ها را بر دوش خویش احساس می‏کنند، بیش از همیشه به درگاه خدا روی می‏آورند.(تفسیر نمونه، ج15، ص436)
از آن‏جایی که حکمرانان جبار وقتی به قدرت می‏رسند، گروهی قدرت آن‏ها را دلیلی برحقانیت‏شان می‏دانند و هر فرد یا گروه پیروز را حق می‏دانند و همین طرز تفکر سبب می‏شود که در محاسبات اجتماعی خود گرفتار انحراف و اشتباه فراوان گردند.
پادشاهان و زمامداران جبار با استفاده از این ضعف و ناتوانی فکری که در گروهی وجود دارد، هر جا گام می‏ نهند، آن‏جا را به فساد می‏ کشانند. چنانچه در قرآن مجید از زبان ملکه سبا این سخن نقل شده است: «قالت ان الملوک اذا دخلوا قریه افسدوها و جعلوا اعزه اهلها...یفعلون.»
گفت: پادشاهان هنگامی که وارد منطقه آبادی شوند، آن را به فساد و تباهی می‏کشند و عزیزان آن‏جا را ذلیل می‏کنند، کار آن‏ها همین‏گونه است.(نمل/34)
در حقیقت ملکه سبا که خود پادشاهی بود، شاهان را خوب شناخته بود که برنامه آن‏ها در این دو چیز خلاصه می‏شود: «فساد و ویرانگری» و «ذلیل ساختن عزیزان»، چرا که آن‏ها به منافع خود می‏اندیشید، نه به منافع ملت‏ها و آبادی و سربلندی آن‏ها.
برای او می‏ فرستم تا عکس ‏العمل او را ببینیم، زیرا می‏دانم شاهان فکر و قلبشان در گرو مقام و هدایا و زر و زیور است، در حالی که پیامبران جز به صلاح امت‏ها نمی‏اندیشند.
امام صادق(ع) در حدیث پرمحتوایش، ائمه و پیشوایان را بر دوگونه تقسیم می‏کند: امامانی که به امر خدا نه به  امر مردم، هدایت را برعهده می‏گیرند، امر خدا را بر امر خودشان مقدم می‏شمرند و حکم او را برتر از حکم خود قرار می‏دهند.
و امامانی که دعوت به سوی آتش می‏کنند، فرمان خود را بر فرمان حق مقدم می‏دارند و حکم خود را قبل از حکم الهی قرار می‏دهند و بر طبق هواهای نفسانی خویش و برضد کتاب خداوند عمل می‏نمایند. (اصول کافی، جلد اول، ص 168)
ب) حجاب دوستان گمراه
وَيَوْمَ يَعَضُّ الظَّالِمُ عَلَى يَدَيْهِ يَقُولُ يَا لَيْتَنِي اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِيلًاـ يَا وَيْلَتَى لَيْتَنِي لَمْ أَتَّخِذْ فُلَانًا خَلِيلًا ـ لَقَدْ أَضَلَّنِي عَنِ الذِّكْرِ بَعْدَ إِذْ جَاءَنِي وَكَانَ الشَّيْطَانُ لِلْإِنْسَانِ خَذُولًاً.(فرقان/ 27 تا29)
به خاطر بیاورید روزی که ظالم دست خویش را از شدت حسرت به دندان می‏گزد و می‏گوید: ای کاش با رسول خدا راهی برگزیده بودم. ای وای بر من! کاش فلان(شخص گمراه) را دوست خود انتخاب نکرده بودم.  او مرا از یاد حق گمراه ساخت، بعد از آن‏که آگاهی به سراغ من آمده بود و شیطان همیشه مخذول کننده انسان بوده است.
این آیه‏یکی از صحنه‏های قیامت را نشان می‏دهد، صحنه تأسف و تأثیر شدید ظالمان از کارهای خود، به اندازه‏ای که هر دو دست خویش را با دندان می‏گزند و می‏گویند: ای کاش ما راهی با پیامبر داشتیم و ای کاش فلانی را به دوستی خود انتخاب نکرده بودیم، چرا که او ما را گمراه کرد، با این‏که آیات الهی که رمز سعادت و پرتو خوشبختی بود، به ما رسید، ولی این دوست گمراه اجازه بیداری به ما نداد.
به این عامل اصلی، بدبختی خود را همان دوست اغواگر و گمراه کننده می‏شمرند که حجابی در مقابل دیدگان آن‏ها ایجاد کرده بود که از مشاهده جمال حق محروم ماندند. (پیام قرآن، ص 396)
بدون شک عامل سازنده شخصیت انسان ـ بعد از اراده و خواست و تصمیم او ـ امور مختلفی است که از اهم آن‏ها، همنشین و دوست و معاشر است، چرا که انسان خواه و ناخواه تأثیرپذیر است و بخش مهمی از افکار و صفات اخلاقی خود را از طریق دوستانش می‏گیرد، این حقیقت هم از نظر علمی و هم از طریق تجربه و مشاهدات حسی به ثبوت رسیده است.( تفسیر نمونه، ص72)
این تأثیرپذیری از نظر منطق اسلام تا آن حد است که در روایات اسلامی از حضرت علی(ع) چنین نقل شده که ایشان فرزندش امام حسین(ع) را این چنین نصیحت فرمود: «ای فرزندم! از دوستی با احمق برحذر باش که مثل سراب است، دور را در نظر تو نزدیک و نزدیک را دور می‏سازد.»(نهج البلاغه، حکمت 38)
در حدیث دیگری از پیامبر اکرم(ص) بیان شده که: «مجالسه الاشرار تورت سوء الظن بالاخیار»: همنشینی با بدان، انسان را به نیکان بدبین می‏کند.
به این ترتیب تأثیری که یک دوست صالح و ناصالح می‏تواند در کیفیت شناخت و طرز تفکر دوست خود بگذارد، روشن می‏شود.
ج) حجاب تبلیغات و محیط
قَالَ فَإِنَّا قَدْ فَتَنَّا قَوْمَكَ مِنْ بَعْدِكَ وَأَضَلَّهُمُ السَّامِرِيُّ... فَأَخْرَجَ لَهُمْ عِجْلًا جَسَدًا لَهُ خُوَارٌ فَقَالُوا هَذَا إِلَهُكُمْ وَإِلهُ مُوسَى فَنَسِيَ.( طه/ 85و 88)
فرمودند: ما قوم تو را بعد از تو، به آزمایشی گذاردیم و سامری آن‏ها را گمراه کرد و برای آن‏ها مجسمه‏ای از گوساله که صدایی همچون صدای گوساله داشت، خارج ساخت و گفتند این خدای شما و خدای موسی است و او فراموش کرد(پیمانی را که با ضد بسته بود).
این آیه اشاره به داستان سامری دارد، همان مرد جاه طلب و خودخواهی که از غیبت موسی(ع) که برای چهل روز به کوه طور(میعادگاه الهی) رفته بود، استفاده کرد و زرو زیور آلات بنی‏اسرائیل را جمع‏آوری نمود و از آن بتی ساخت به شکل گوساله که گویا آن را به شکل مخصوصی در مسیر باد قرار می‏داد و صدایی شبیه صدای گوساله از آن برمی‎خاست.
او برای کار خود از فرصت خاصی استفاده کرد، هنگامی که 35 روز از غیبت موسی(ع) گذشت و آثار تبلیغات توحیدی موسی در دل آنان کم فروغ شد، دست به کار گشت، به‏ویژه این‏که قبلاً بنا بود میعاد موسی یک ماه بیشتر نباشد، اما خداوند برای امتحان بنی‏اسرائیل ده شب بر آن افزود و چهل شب کامل شد.
مرد سامری برای منحرف کردن گروه بنی‏اسرائیل از مسیر توحید خالص به شرک و کفر و بت‏پرستی خالص از تبلیغات خاص استفاده کرد، به طوری که حجابی بر عقل جمعیت بنی‏اسرائیل افتاد و آن‏ها کم کم باور کردند این گوساله خدای موسی است!
امروزه وسایل تبلیغاتی در کلیه امور نیز سایه افکنده، به طوری که آن را در امور سیاسی، اقتصادی فرهنگی و دینی و ...به خوبی حس می‏کنیم. به عنوان نمونه، در امور اقتصادی وسعت زیادی از تبلیغات در جامعه به سوی فرآورده‏ای است که گاه بیهوده و یا زیانبار است، به طوری که از این راه، اقتصاد ناسالم را بر آن‏ها تحمیل می‏کنند.
استفاده از عناوین« ارزش‏های کاذب» (مانند استفاده از عنوان «مد») یکی از وسیع‏ترین و پیچیده‏ترین طریق وصول به همین اهداف نامشروع است.
دیگر این‏که: در مورد تحمیل مکتب‏های مختلف فکری با استفاده از امواج مرموز تبلیغات فرهنگی، گاهی یک مکتب کاملاً بی‏پایه و بی‏اساس را در شکل یک مکتب منطقی و فلسفی و انسانی عرضه می‏کنند.
و تنها راه برای تقویت پایه‏های شناخت یک جامعه و سالم‏سازی مسیر معرفت آن‏ها این است که: باید این حجاب‏ها از بین بروند و وسایل گسترده تبلیغاتی به جای مردم فکر نکنند و به جای آنان تصمیم نگیرند، بلکه کار آن‏ها آگاهی دادن بیشتر و آماده سازی برای تصمیم‏گیری صحیح باشد.
تبلیغات هرگز نباید بر افکار مردم پرده بیفکند، بلکه باید پرده‏های جهل و تعصب و کوته‏بینی و تقلید کورکورانه و مانند آن را از بین ببرد.( پیام قرآن، ص 411)

منابع:
1ـ قرآن ـ نهج‏البلاغه
2ـ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج15، تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامی، 1382.
3ـ مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن، ج1، قم، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، 1381.
4ـ کلینی، ابی جعفرمحمدبن یعقوب بن اسحاق، اصول کافی، ج1، باب ان الائمه فی کتاب الله.
5ـ کلینی، پیشین، ج 2، باب محاسبات اهل معاصی.

داستان‏های قرآنی
مَنْ ذَا الَّذي يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَيُضاعِفَهُ لَهُ أَضْعافاً كَثيرَةً وَ اللَّهُ يَقْبِضُ وَ يَبْصُطُ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ (245بقره)
کیست که به خدا قرض الحسنه دهد.(و اموالی را که خدا به او بخشیده، انفاق کند) تا آن را برای او چندین برابر کند؟ و خداوند است که(روزی بندگان را) محدود یا گسترده می‏سازد؛(و انفاق، هرگز باعث کمبود روزی آن‏ها نمی‏شود. و به سوی او باز می‏گردد.
در شأن نزول این آیه، چنین نقل کرده‏اند: روزی پیامبر(ص) فرمود: هر کس صدقه‏ای بدهد، دو برابر آن را در بهشت خواهد داشت. «ابو الدحداح انصاری» عرض کرد: ای رسول خدا! من دو باغ دارم، اگر یکی از آن‏ها را به عنوان صدقه بدهم، دو برابر آن را در بهشت خواهم داشت؟ فرمود: آری.
عرض کرد: اُمُّ الدحداح نیز با من خواهد بود؟
فرمود: آری.
عرض کرد: فرزندان نیز با من هستند؟
فرمود: آری.
سپس او باغی را به عنوان صدقه به پیامبر (ص) داد. آیه‏ی فوق نازل شد و صدقه‏ی او را دو هزار برابر برای او کرد و این است معنی: «اَضعافاً کثیرهً».
«ابوالدحداح» بازگشت و همسرش «اُمُّ الدحداح» و فرزندان را در آن باغی دید که صدقه قرار داده بود، به در باغ ایستاد و نخواست وارد آن شود، همسرش را صدا زده، گفت:
من این باغ را صدقه قرار داده‏ام و دو برابرش را در بهشت خریداری کرده‏ام و تو و فرزندان نیز با من خواهید بود.
همسرش گفت: مبارک است آنچه را فروخته و آنچه را خریده‏ای !
پس از آن همگی از باغ خارج شدند و آن را به پیامبر(ص) تسلیم کرد. پیامبر(ص) فرمود: «چه بسیار نخل‏هایی در بهشت که شاخه‏هایش برای ابوالدحداح آویزان شده است.»

قرآن و ادبیات فارسی
«لم یلد و لم یولد»
او خدایی است که نه کسی را زاده و نه از کسی متولد شده است یکتایی و یگانگی فقط سزاوار و برازنده اوست. برای رسیدن به او باید عاشق بود. عاشق کسی است که جز او نمی‏بیند و جز او نمی‏خواهد و هرچه نمی‏بیند، اوست و هرچه انجام می‏دهد، برای اوست.
مولانا در ابیاتی که خواهد آمد، گوشه چشمی به عشق حقیقی به خداوند و طالب و سالک در راه او دارد و به او گوشزد می‏کند که ای طالب، اگر تو واقعا عاشق حقیقی هستی، چرا گاه صاحب حالی و گاه خالی از حال. عاشق حقیقی همیشه در پرتو جذبه عشق الهی به سر می‏برد و در پی رسیدن به آنچه او می‏خواهد، تلاش می‏کند. تو در واقع عاشق خودت هستی نه من، اگر هم به دور کوی من می‏گردی، باز هم به خاطر رسیدن به «حال» است
فرق میان آن که درویش است به خدا و تشنه خدا و درویشی که غیر خداست و تشنه غیر خدا
عاشق حق است او بهر نوال 
گر توهم می کند او عشق ذات
وهم مخلوق است و مولود آمده است
عاشق تصویر و وهم خویشتن
نیست جانش عاشق حسن و جمال
ذات نبود وهم اسماء و صفات
حق نزاییده است او لم یولد است
کی بود از عاشقان ذوالمنن (1)
آن صافی وافی که فقط خدا را می‏طلبد، غرق در عشق خداوند بزرگ است. او فرزند کسی نیست، بلکه از همه اوقات و احوال جدا شده. او غرق نوری است که آن نور نه از کسی زاده شده است، نه زاده می‏شود و نه می‏زاید. همانند خود او که چنین صفتی دارد. اگر حقیقتاً زنده‏ای و می‏خواهی به او برسی، برو و چنین عشقی را جستجو کن، والّا تو بنده و اسیر وقت‏های مختلف خواهی بود. تو به ظاهر زشت و زیبای خودت نگاه نکن، بلکه به عشق و مقصود خود نگاه کن، چرا که او نیاز به ظاهر ندارد.
داستان مشغول شدن عاشقی به عشق نامه خواندن و مطالعه عشق نامه
غرقه نوری که او لم یولد است
رو چنین عشقی بجو گر زنده ای
منگر اندر نقش زشت و خوب خویش
منگر آن که تو حقیری یا ضعیف
تو به هر حالی که باشی می طلب
لم یلد لم یولد آن ایزد است
ورنه وقت مختلف را بنده ای
بنگر اندر عشق و در مطلوب خویش
بنگر اندر همت خود ای شریف
آب می جو دایما ای خشک لب (2)
کسی که عاشق واقعی است، ظاهر را هم برای او می‏خواهد. پس به ظاهر خود یا ظاهر این دنیا به گونه‏ای نگاه می‏کند که وسیله‏ای برای رسیدن به او باشد. عشق حقیقی قابل زادن نیست، یعنی نمی‏تواند عشقی به جز عشق او داشت، چرا که او فقط و فقط یکی است. اگر می‏بینی که جز آن، به اوهام و خیالات دیگری پیرامون عشق دچار شده‏ای، بدان که آن عشق مجازی است که تو را به خود مشغول کرده و همچنان در خود غرق کرده و از عشق حقیقی دور می‎‏کند.
اختلاف کردن در چگونگی و شکل پیل
لــم یلـــد لــم یــولــد او از قــدم        نــی پـــدر دارد نــه فرزنـــد و نــه عم(3)
علامه جعفری در تفسیر این بیت می‏فرماید: «ابیاتی که آمده است، در واقع اظهار وجود انسان‏ها در مقابل رهبران روحی چونان کنعان  فرزند نوح (علیه السلام) است که از روی جهالت می‏گفت: من خودم شنا کردن را می‏دانم و احتیاجی به کشتی پدرم که دشمن من است، ندارم. ... نوح (علیه السلام) می‏فرماید: جان بابا، مقاومت مکن، این روز ناز کردن نیست، خدا با کسی خویش و شریک نمی‏باشد، اگر هم تا کنون ناز کرده‏ای، فعلاً لحظات حساسی است. در درگاه الهی کسی که خریدار ناز باشد، وجود ندارد. او از ازل کسی را نزاده و از کسی هم زاده نشده است، نه پدری دارد و نه فرزندی و نه عمویی. او ناز فرزندی و پدری نخواهد کشید. خدا می‏گوید: من فرزند نیستم، ای کهنسال پیر برای من ناز مفروش. تو ای جوان نورس، من پدر نیستم، گستاخی مکن و من شهوت ندارم و شوهر نیستم، پس با من ناز نکنید. آنچه در بارگاه ما قابل پذیرش است، خضوع و بندگی و اضطرار است و بس.» (4) اما کنعان گوش نداد و به عذاب الهی دچار شد. (در ادامه، بسیار زیبا به تفسیر ابیات می‏پردازد که خوب است به منبع اصلی آن مراجعه شود.)
این سرنوشت کسانی است که فرامین الهی را گوش نداده و در مقابل آن سرکشی می‏کنند. ان‏شاء‏الله همه ما کسانی که باشیم که به یگانگی خداوند متعال پی برده و فقط او را اطاعت کنیم.
منابع:
1ـ مولانا جلال الدین محمد بلخی، مثنوی معنوی، به کوشش محمد استعلامی، ج1، چ ششم، تهران: زوّار، 1379، ص219.
2ـ همان.
3ـ همان.
4ـ محمد تقی جعفری، تفسیر و نقد تحلیل مثنوی، ج7، چ یازدهم، تهران: انتشارات اسلامی، 1367، ص153.

پرسش و پاسخ‏های قرآنی
قرآن در مورد افسردگى و مبتلا نشدن به آن چه راهكارهايى دارد؟
افسردگى از جمله بيمارى‏هاى روانى است كه در جوامع مختلف شيوع دارد. اين اختلال روانى در قرن اخير يكى از مشكلات مهم و نگران كننده‏ى جوامع و از جمله، عوامل تهديد كننده‏ى وضعيت اقتصادى كشورها به شمار مى‏رود و از اين رو، مورد توجه بسيارى از صاحب‏نظران و سیاست‏گذاران امور بهداشتى كشورها و سازمان جهانى بهداشت قرار گرفته است. «اسلام و بهداشت روان(مجموعه مقالات)ج 1،ص15»
قبل از پاسخ، لازم است به بررسى علت‏هاى بروز اين حالت روانى بپردازيم:
1. عوامل زيست‏شناختى: شامل آمادگى‏هاى ژنتيكى، پيام‏رسانى‏هاى عصبى، نور و آندوكرين و ... البته اين عوامل ارتباطى با اعتقادات مذهبى ندارد و يا ارتباط آن ضعيف است.
2. عوامل روان‏شناختى: شامل ديدگاه‏هاى روان پويايى، شناختى، رفتارى و ... كه در سبب شناسى افسردگى نقش زيادى دارند. توضيح اين كه:                  
 1ـ2 ديدگاه‏هاى روان پويايى: از نظردانشمندان روان‏شناسى، از دست دادن فرد مورد علاقه يا هر شى دوست داشتنى، باعث ايجاد اضطراب و تنش‏هاى درونى مى‏گردد كه در صورت درون فكنى آن، باعث بروز افسردگى مى‏ شود.
2ـ2 ديدگاه‏هاى شناختى: آقاى keeB مثلث شناختى منفى را در سبب‏شناسى افسردگى به صورت ذيل مطرح مى‏نمايد:
* نگرش منفى نسبت به خويشتن: اين نوع نگرش باعث «بروز احساس حقارت» در انسان مى‏شود.
* نگرش منفى نسبت به تجربيات گذشته: اين نوع نگرش موجب بروز «احساس بدبينى» در انسان مى‏گردد.
* نگرش منفى نسبت به حوادث آينده كه باعث «احساس نااميدى» در انسان مى‏شود.
 بروز اين گونه احساسات باعث ايجاد افسردگى در فرد مى‏شود.
3ـ2 ديدگاه‏هاى رفتارى (يادگيرى): رفتارگرايان معتقدند كه تجربه‏ى مستمر ناراحتى، ناكامى و درماندگى را به دنبال دارد كه خود باعث ايجاد افسردگى مى‏گردد.
 3. عوامل جامعه شناختى: جامعه شناسان عوامل زير را موجب بروز افسردگى مى ‏دانند:
1ـ3 حوادث تنش زاى زندگى.
2ـ3 تجرد و خانواده‏ى از هم گسسته: براساس بررسى‏هاى ميدانى، افسردگى در افراد مجرد، به ويژه در افرادى كه با طلاق از هم جدا شده‏اند و خانواده‏هاى گسسته، شيوع بيشترى دارد.
3ـ3 احساس تنهايى و انزوا از عوامل افسردگى به شمار مى‏رود.
4ـ 3 فقر اجتماعى.
آنچه گفته شد، عواملى بود كه صاحب نظران براى بروز افسردگى برشمرده‏اند، گرچه موارد ديگرى نيز در بروز اين بيمارى وجود دارد كه بيان تمامى موارد آن از حوصله اين مقاله خارج است.

راه درمان:
قرآن كريم به عنوان تنها منبع وحيانى مورد اعتماد، با نگاهى جامع به انسان و نيازهاى او و ظرفيت وجودی‏اش، دستورالعمل‏هايى را براى سالم ماندن از حمله‏هاى عصبى، افسردگى و هر بيمارى ديگر بيان كرده است.
قرآن كريم مى‏فرمايد: «مؤمنان كسانى هستند كه هر گاه مصيبتى به آنان برسد، متوجه خداوند شده و مى‏گويند: انا لله و انا اليه راجعون. در حقيقت ما از خداييم و به سوى او باز مى‏گرديم.»(بقره/156)
قرآن كريم با بيان اين دستورالعمل، انسان مصيبت زده را از افتادن به ورطه‏ى اضطراب و افسردگى نجات مى‏دهد و در صورت بروز اضطراب با بيان «أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ» (رعد 28)، او را به آرامش و دور شدن از اضطراب دعوت مى ‏كند.
شخصى كه معتقد به نيرويى فراتر از ماده باشد، هيچ گاه از دست دادن چيزى از امور دنيوى او را افسرده و غمگين نمى ‏كند.
همان طور كه گذشت، طبق بيان ديدگاه‏هاى شناختى نيز، سه نگرش منفى وجود دارد كه باعث بروز افسردگى در انسان مى‏گردد، ولى خداوند در مقابله با اين عوامل مى‏فرمايد: «وَلِلَّهِ الْعِزَّهُ وَلِرَسُولِهِ وَلِلْمُؤْمِنِينَ» (منافقون/ 8)
 از اين رو، شخصى كه خود را عزيز بداند و به اين نسخه‏ى شفابخش توجه كند، دچار احساس حقارت نمى‏گردد.
خداوند در جاى ديگر از احساس بدبينى، نهى و آن را گناهى بزرگ شمرده و مى‏فرمايد: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ» (حجرات/ 13)
«اى مردم! در واقع ما شما را از مرد و زنى آفريديم و شما را نژادها و قبيله‏هايى قرار داديم تا يكديگر را بشناسيد.»
آرى، كسى كه به آيات الهى مؤمن است، تلاش مى‏كند نسبت به ديگران بدگمانى نداشته باشد يا بدگمانى خود را كنترل كند؛ در آن حال از افسردگى و افسرده شدن نجات يافته است.
قرآن كريم در رابطه با عامل ديگر ايجاد افسردگى يعنى احساس نوميدى، مى‏فرمايد: «وَلَا تَيْأَسُوا مِن رَّوْحِ اللَّهِ إِنَّهُ لَا يَيْأَسُ مِن رَوْحِ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْكَافِرُونَ» (یوسف/ 87) «و از [گشايش و] رحمت خدا نااميد نشويد؛ [چرا] كه جز گروه كافران، (كسى) از رحمت خدا نااميد نمى‏شود.»
و در جاى ديگر مى‏فرمايد: «قُلْ يَا عِبَادِىَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِن رَحْمَهِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ» (زمر/ 53)
«بگو: «اى بندگان من كه در مورد خودتان زياده روى كرده‏ايد، از رحمت خدا نااميد نشويد، [چرا] كه خدا تمام آثار (گناهان) را می‏آمرزد؛ كه تنها او بسيار آمرزنده [و] مهرورز است.»
از جمله عوامل ديگر افسردگى، تجربه‏ى مستمر ناراحتى بود. قرآن كريم راه نفوذ برخى ناراحتى‏ها را كه ممكن است عواملى مانند: نوع نگاه شخص به وقايع اطراف باشد را مسدود كرده است و مى‏فرمايد: «عَسَى أَن تَكْرَهُوا شَيْئاً وَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَعَسَى أَن تُحِبُّوا شَيْئاً وَهُوَ شَرٌّ لَكُمْ وَاللّهُ يَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ» (بقره 216)
«و چه بسا از چيزى ناخشنوديد و آن براى شما خوب است؛ و چه بسا چيزى را دوست مى‏داريد و آن براى شما بد است و خدا مى ‏داند و شما نمى‏دانيد.»
در زندگى روزمره، حوادثى اتفاق مى‏افتد كه ممكن است باعث ناراحتى انسان شود. خداوند مى‏فرمايد: در رابطه با اين امور، ناراحتى به خود راه ندهيد. چه بسا همين امر كه به ظاهر موجب ناراحتى شما شده است، مصلحت شما در آن باشد. از آن جا كه اين بيان عام مى‏باشد، فرد مؤمن بايد نسبت به هر امر به ظاهر ناراحت كننده با ديده‏ى مثبت نگريسته تا از گرفتار شدن در كمند غمگينى شديد رهايى ‏يابد.
عوامل جامعه شناختى مطرح شده نيز، از نگاه قرآن مخفى نمانده و با بياناتى شيوا، انسان را از وارد شدن به آن محدوده باز داشته است و مى‏فرمايد: «وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَىْ‏ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالَّثمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ» (بقره /155)
«و قطعاً [همه‏] شما را به چيزى از ترس و گرسنگى و كاهش در ثروت‏ها و جان‏ها و محصولات، آزمايش مى ‏كنيم و به شكيبايان مژده ده.»
خداوند در اين آيه، عوامل امتحان بشر را باز مى‏شمارد؛ عواملى كه در صورت عدم ايمان شخص، باعث تنش در زندگى او مى‏شود و فرد را به كام افسردگى فرو مى‏برد، اما خداوند با تذكر به اين نكته كه اين موارد براى امتحان و آشكار شدن افراد صابر است، جامعه‏ى اسلامى را از ورود به اضطراب و افسردگى نجات مى‏دهد.

مهارت‏های زندگی در قرآن
راه‏های کسب آرامش
مهارت‏های زندگی مجموعه‏ای از مهارت‏ها و شایستگی‏های فردی و گروهی است که افراد را برای زیستن در این هزاره توانمند می‏سازد. مباحثی که در این مقالات مورد بررسی قرار می‏گیرد، مجموعه‏ای است که در برگیرنده مهارت‏های زندگی مبتنی بر مدل H4 می‏باشد. در این مقاله می‏خواهیم یکی از مهارت‏های بخش Health (سلامتی) که مهارت کسب آرامش و رویارویی با اضطراب و استرس است را مورد مطالعه دقیق‏تر قرار دهیم.
زندگی امروزه پر است از استرس‏ها و تغییر و تحول‏ها. طبق تعریف کارشناسان، هر تغییری در زندگی استرس‏زاست. استرس یک کلمه عام است و هر استرسی بد نیست. البته دنیای مدرن امروز برای کسب آرامش و غلبه بر استرس‏های بد، راه‏هایی همچون مدیتیشن را تجویز می‏کند، ولی انسان معتقد به وحی، با توجه به جهان‏دانی عمیق خود به قرآن کریم ـ این گنجینه وحی الهی مراجعه می‏کند تا با غور در آن، لؤلؤ و مرجان‏های وعده داده شده را به دست آورد.
ابتدا به تعریف مختصری از آرامش می‏پردازیم: آرامش، اسم مصدر آرمیدن است و در برابر اضطراب و دلهره به کار می‏رود و به حالت و صفت روانی و قلبی خاص(آسودگی خاطر، ثبات و طمانینه) گفته می‏شود.
در قرآن کریم چند چیز وسیله‏ی آرامش معرفی شده است که به نمونه‏هایی از آن اشاره می‏کنیم:
1ـ در قرآن کریم در سوره مبارکه فتح آیه 4 می‏خوانیم: «هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ السَّكِينَةَ فِي قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ لِيَزْدَادُوا إِيمَانًا مَعَ إِيمَانِهِمْ ...»  اوست که آرامش را در دل‏های مؤمنان نازل کرد تا ایمانی به ایمان‏شان بیفزاید. یکی از عوامل ایجاد آرامش، دارا بودن ایمان به خداوند بلند مرتبه است. یقیناً داشتن آرامش در زندگی نخستین چشمه خوشبختی است و کسی که از این نعمت محروم باشد، هیچ‏گاه طعم خوشبختی را نخواهد چشید. انسان بی‏ایمان در دنیا با اندیشه و افکار موهوم و با نگرانی‏های مختلف دست به گریبان است. خداوند علیم در قرآن کریم می‏فرماید  «وَمَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكًا ...» (طه/ 124) و هر کس از یاد من روگردان شود، همانا زندگی برای او سخت و تنگ خواهد شد. ولی انسان با ایمان از همه افکار موهوم آسوده است و افکار و اهداف و اندیشه او تحت لوای یک هدف جمع شده است و فقط به خاطر آن تلاش می‏کند و به سوی آن می‏شتابد و آن عبارتست از خشنودی پروردگار متعادل.
2ـ یکی دیگر از راه‏های کسب آرامش، یاد خداوند مهربان است. آیه شریفه 28 سوره مبارکه رعد می‏فرماید: «الَّذِينَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللَّهِ أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ» آنان‏که ایمان آوردند، دل‏هایشان به نام خداوند آرام می‏گیرد که همانا با یاد خداوند دل‏ها آرام می‏گیرد.»
نکته حائز اهمیت این است که قید ایمان در این‏جا نیز به کار رفته است. آنان‏که ایمان آوردند، نه هر انسان بی‏دین و بدون مذهبی.
3ـ یکی از شاهکارهای قرآن کریم، مسأله ازدواج و زوجیت است. همان‏طور که خداوند تبارک و تعالی همه چیز را به صورت زوج آفرید، انسان این برترین مخلوق خود را نیز به صورت زن و مرد آفرید تا حقایق عظیمی از عالم در این وصلت آشکار و هویدا شود. در یکی از مقاله‏های گذشته در مورد همسر به تفصیل صحبت کردیم.«وَمِنْ آيَاتِهِ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافُ أَلْسِنَتِكُمْ وَأَلْوَانِكُمْ إِنَّ فِي ذَالِكَ لَآيَاتٍ لِلْعَالِمِين...» (روم /21) و از نشانه‏های خداوند این است که از خود شما برای شما زوج آفرید تا با آن‏ها آرامش بگیرید.»
4ـ یکی دیگر از نشانه‏های خداوند علیم که سبب آرامش در انسان است، شب می‏باشد. شب در دین ما جایگاه بلند و رفیعی دارد، از این حیث که زمانی برای دوری از هیاهوی زندگی و همچنین خلوت کردن در تفکر و راز و نیاز است. حضرت علی(ع) امام متقین و امیرمؤمنین در شب به راز و نیاز می‏پرداخت و آیات آخر سوره مبارکه آل عمران را تلاوت می‏فرمودند. آیه شریفه 67 سوره مبارکه یونس می‏فرماید: «هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ لِتَسْكُنُوا فِيهِ... اوست آن‏که شب را برای شما قرارداد تا در آن آرامش بگیرید.» البته موارد دیگری همچون خانه و دعای پیامبر نیز در قرآن کریم عواملی برای کسب آرامش مطرح شده است که ما دیگر به آن موارد نمی‏پردازیم. البته در همه موارد شرط ایمان باعث آرامش انسان می‏شود و اگر بخواهیم تعریفی از ایمان داشته باشیم، همان باور و تصدیق قلب به خداوند و رسولش می‏باشد، باوری که باید همراه عمل صالح باشد تا به سعادت و فوز انسان منتهی شود.
در پایان مقاله به چند مورد از تکنیک‏های به دست آوردن آرامش اشاره می‏کنیم: 1ـ لحظه‏های زیبای زندگیتان را بنویسید و از آن‏ها فیلم و عکس تهیه کنید و آن‏ها را به یاد آورید. 2ـ شاد کردن دیگران موجب آرامش می‏شود. 3ـ از همان که هستید، راضی باشید. 4ـ احساسات و مشکلات خود را به دیگران بگویید 5ـ هوای دریا و صدای امواج باعث آرامش می‏شود. 6ـ به مسائل کوچک فکر نکنید. 7ـ آرام‏تر از حد معمول صحبت کنید. 8ـ آهسته غذا خوردن و جویدن باعث تجدید قوای فکری و احساس آرامش می‏شود. 9ـ روزی 15 دقیقه را در سکوت بگذرانید. 10ـ آرامش را از کودکان بیاموزید که چگونه در همان لحظه‏ای که هستند، زندگی می‏کنند و لذت می‏برند.
 

علوم قرآنی
وحی
«وَمایَنطِقُ عَنِ الهَوی اِن هُواِلّاوحیٌ یُوحی» (نجم/ آیه3،4)
تاریخ قرآن با پدیده «وحی»ارتباطی تامّ دارد، زیرا نزول قرآن تنها از این طریق صورت گرفته و دریافت پیام آسمانی، که نوعی ارتباط میان انسانی برگزیده و ممتاز با عالم غیب است، با «وحی» جامه عمل پوشیده است. از این رو، کتاب آسمانی قرآن، نتیجه و حاصل «وحی» است و از همین رو اکثر تاریخ نویسان، بررسی «وحی» را نقطه آغازین بحث‏های تاریخ قرآن قرار داده ‏اند.

معنای لغوی وحی  
راغب اصفهانی می‏گوید: ریشه وحی به معنای اشاره تند و سریع است و به همین دلیل، هرکاری که به سرعت انجام گیرد را وحی می‏گویند و این ممکن است در کلامی رمزی و کنایه‏ای باشد و یا آوازی باشد مجرد از الفاظ و کلمات و یا به صورت اشاره به بعضی از اعضا و به نوشتن.(مفردات ماده وحی)
معنای اصطلاحی
وحی اصطلاحی، ارتباطی معنوی است که برای پیامبران الهی، جهت دریافت پیام آسمانی از راه اتصال به غیب برقرار می‏شود. پیامبر، گیرنده‏ای است که پیام را به واسطه همین ارتباط و اتصال (وحی) از مرکز فرستنده آن دریافت می‏کند و جز او هیچ کس شایستگی و توان چنین دریافتی را ندارد.

استعمالات وحی درقرآن
وحی درقرآن در مورد فرشتگان، شیاطین، انسان، حیوان، و زمین به کار رفته است. بیشترین استعمال این واژه و مشتقات آن در خصوص وحی مربوط به پیامبران است.
درموارد ذکرشده، معانی مختلفی از وحی مورد نظر است که البته بامعنای لغوی هماهنگی دارند. نمونه‏هایی ازآن موارد بدین قرار است:
الف)الهام روحانی به ملائکه: إذیُوحی رَبُّکَ الی الملائکهِ اَنّیِ مَعَکُم (انفال/ 12) هنگامی که پروردگارت به فرشتگان وحی می‏کرد که من با شما هستم.
ب) الهام روحانی به انسان: وَاوحینا اِلی اُمِّ موسی اَن اَرضِعیهِ (قصص/7) وبه مادرموسی وحی کردیم که :«او را شیر ده»
ج) غریزه: واَوحی رَبُّکَ اِلی النَّحلِ.. (نحل/68) و پروردگار تو به زنبور عسل، وحی (الهام غریزی) کرد.
وحی نبوی واقسام آن
سخن در این جا درباره شایع‏ترین کاربرد وحی، یعنی وحی پیامبران است. در قرآن کریم، این واژه و مشتقات آن نزدیک به هفتاد بار درخصوص پیامبران به کار رفته است، به گونه‏ای که استعمال آن در موارد و معانی دیگر بسیار کم است. در حال حاضر اطلاق این لفظ در خصوص انبیاء تقریبا تعیّن یافته است که برهمین اساس، علامه طباطبایی می‏گوید: ادب دینی اقتضا می‏کند که ما این تعبیر را در غیر انبیاء به کار نبریم.(المیزان، ج 12، ص 292)

وحی چیست؟
وحی پدیده‏ای است که در چهارچوب قالب‏های ذهنی بشر نمی‏گنجد؛ آن‏جا که سخن از ارتباط با عالمی دیگر مطرح است تا انسان برگزیده، عالی‏ترین پیام‏ غیبی را با علمی حضوری و شهودی، تلقی نماید، تنها هموست که از کنه و حقیقت وحی  و واقعیت (وحی پذیری) آگاه می‏شود و آنچه برای دیگران می‏ماند، درک پرتوی از آن حقیقت است که از طریق آثار و علائم آن بر وی کشف می‏گردد. این پدیده فراعقلی یکی از بالاترین مقاماتی است که صف پیامبران را از دیگران جدا می‏سازد. قرآن ضمن تأیید و تأکید بر این مطلب که پیامبران نیز بشرند، استبعاد و استنکار کافران را از این امر بیان نموده و آنگاه خصیصه(وحی پذیری) را برای رسولان خویش برشمرده است: فقالَ الّذینَ کَفَرُوا مِن قَومِهِ ما هذا إلّا بَشَرٌ مِثلُکُم یَریدُ أَن یَتَفَضَّلَ عَلَیکُم وَلَو شاءَ اللهُ لاَنزَلَ ملائیکۀً...  (مؤمنون /24) پس اشراف قومش که کافر بودند گفتند: «این مرد جز بشری چون شما نیست. می‏خواهد بر شما برتری جوید و اگر خدا می‏خواست، قطعاً فرشتگانی می‏فرستاد» و از آن‏جا که این امر فوق عقلانی برآنان دشوار بود، ناگزیر به پیامبر نسبت جنون دادند. قرآن در جواب اینان اعلام می‏دارد که پیامبران همگی بشرند و از این جهت تفاوتی میان آن‏ها و دیگران وجود ندارد. تنها تفاوت در«وحی پذیری »رسولان الهی است: قُل اِنَّما اَنابَشَرٌ مِثلُکُم یُوحی اّلیَّ؛ (کهف /110 ؛ فصلت/ 6) بگو من هم بشری مثل شما هستم؛ جز این که به من وحی می‏شود.

اقسام وحی نبوی
اتصال و ارتباط غیبی میان پیامبران و خداوند که «وحی» نامیده میشود، به سه صورت امکانپذیر است:
«وَ مَا کَانَ لِبَشَرٍ أَن یکَلِّمَهُ اللهُ إِلَّا وَحْیا أَوْ مِن وَرَآء حجَابٍ أَوْ یرْسِلَ رَسُولًا»(شورى/ 51)؛ بشری را نرسد که خدا با او سخن گوید، جز [از راه] وحی یا از فرا سوی حجابی، یا فرستادهای ارسال کند.
در این آیه کریمه، اقسام سخن گفتن خداوند با بشر در سه صورت منحصر شده است:
1ـ وحی مستقیم: گفتار الهی که هیچ واسطهای میان خدا و پیامبر نباشد. این نوع وحی دشوارترین نوع وحی بود که بر پیامبر نازل می‏گشت.
2ـ وحی غیرمستقیم: گفتار الهی که از پشت حجاب شنیده شود؛ مانند شجره طور که موسی علیه السلام  سخن خدا را می‏شنید، ولی از ناحیه آن.(المیزان، ج 18، ص73)
3ـ وحی غیرمستقیم به واسطه نزول فرشته: گفتار الهی که ملکی آن را حمل نموده و به بشر برساند.
وحی قرآنی فقط از قسم اول و دوم بوده است.

منابع:
1ـ قرآن مجید، ترجمه محمد مهدی فولادوند، تهران، دفترمطالعات تاریخ ومعارف اسلامی، 1415ق-  1373ش.
2ـ درسنامه علوم قرآنی، حسین جوان آراسته، انتشارات دفترتبلیغات اسلامی. حوزه علمیه قم، 1377.
3ـ المیزان فی التفسیر قرآن، محمد حسین طباطبایی، بیروت، موسسه الاعلمی، 1394ق-1974م.

درسی از قرآن
برگرفته از جلسه تفسیر عمومی قرآن
توسط حضرت آیت الله نورمفیدی

أَقِمِ الصَّلَاةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ إِلَى غَسَقِ اللَّيْلِ وَقُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِكَانَ مَشْهُودًا (1)
 در این آیه خداوند به 5 نمازی که باید در شبانه روز اقامه کنیم اشاره کرده است. در بخش اول آیه خداوند میفرماید نماز را از اول زوال ظهر تا نیمه شب به پا دار. و در بخش دوم میفرماید که قرآن الفجر که مراد همان نماز فجر و صبح است را به پادار.
اما نکتهایی که باید به آن توجه داشت این است که این آیه توجه خاصی به نماز صبح دارد. و می‏فرماید که این نماز مشهود است.
برای آن‏که منظور این واژه برایمان بیشتر آشکار شود باید از روایات کمک بگیریم در روایات ما این‏گونه آمده که «کان مشهوداً» یعنی تمام ملائک شب و صبح شاهد اقامه این نماز هستند.
آن‏گونه که از روایات استفاده میشود این است که ملائک ناظر بر امور زمینیان در وقت شب و روز متفاوت هستند و به قول امروزیها به صورت شیفتی کار میکنند. و گویی در هنگام نماز صبح وقت جابجایی آنان است.
در این موقع هر دو دسته یعنی هم ملائک شب و هم ملائک روز در صحنه حضور دارند و شاهد نماز صبح هستند و آن را ثبت می‏کنند. لذا این نماز در دو پرونده ثبت میشود.(2)
از این بالاتر روایتی داریم که هم محدثین شیعه و هم اهل سنت نقل کرده‏اند که پیامبر(ص) فرمود: خداوند خودش ناظر و شاهد نماز صبح است. البته خداوند در همه نمازها ناظر بر نمازگزاران است به همین‏خاطر است که گفته میشود باید در وقت نماز تمام وجود انسان متوجه خدا باشد چرا که او خود شاهد بر نماز است. اما از این روایت این‏گونه استفاده میشود که خداوند توجه و عنایت خاصی به نماز صبح دارد و انسان باید سعی کند مخصوصاً این نماز را سر وقت بخواند.
1ـ ترجمه: نماز را از ابتداى تمايل خورشيد به جانب مغرب [كه شروعِ ظهرِ شرعى است] تا نهايت تاريكى شب بر پا دار، و [نيز] نماز صبح را [اقامه كن] كه نماز صبح مورد مشاهده [فرشتگان شب و فرشتگان روز] است. (اسری/ 78)
2ـ قال الصادق (ع): فَإذا صَلّی العَبد صَلاةُ الصُّبح مَعَ طُلُوعِ الفَجر أثبَتَت لَهُ مَرَّتَین تَثبِتها مَلائِکة اللَّیل و مَلائِکة النَّهار(بحار الانوار، ج 3، ص 85) پس هرگاه بنده خدا، نماز صبح را با طلوع فجر به جای آورد دو مرتبه برای او نوشته می‏شود، هم فرشته صبح و هم فرشته شب می‏نویسند.