آشنایی با سوره ها

نام سوره: انسان             محل نزول : مدینه
تعداد آیه : 31              تعداد کلمه: 243                  تعداد حروف: 1089

نام‏های دیگر: دهر، هل أتی، ابرار، امشاج
علت نامگذری: «سوره انسان»؛ به جهت ذکر نام انسان در آیۀ اول و بیان اینکه خداوند متعال انسان را از عدم خلق نموده است.
«سوره دهر»؛ به خاطر وجود واژۀ دهر در آیۀ اول سوره به این نام مشهور شده است.
«سوره هل أتی»؛ به سبب شروع سوره با این عبارت به این نام مشهور گشته است. روایات هم بیشتر از نام هل اتی برای این سوره استفاده نموده‌اند.
«سوره ابرار»؛ به جهت آنکه خداوند در این سوره صحبت از ابرار و نعمت‏های خداوند بر آنان نموده است به این اسم مشهور شده است.
«سوره امشاج»؛ به خاطر وجود این لفظ در آیۀ دوم این سوره می‌باشد. این لفظ در هیچ جای دیگر قرآن وجود ندارد.
ترتیب سوره: این سوره در ترتیب مصحف، هفتاد و ششمین سوره و در ترتیب نزول، نود و هشتمین سوره قرآن کریم است.
 

محتوي سوره:
 * آفرینش انسان، خلقت او از نطفه، هدایت و آزادی اراده او
* پاداش ابرار و نیکان (که در مورد اهل‏بیت(ع) است)
* ویژگی‌های افراد نیک که باعث می‌شود شایسته دریافت پاداش الهی باشند
* اهمیت قرآن، طریق اجرای احکام آن و راه پرفراز و نشیب خودسازی
*  حاکمیت مشیت و خواست الهی

فضیلت سوره:
حضرت امام صادق(ع) می‌فرماید: قرائت سوره دهر، نفس ضعیف را قوی و نیرومند می‌گرداند

نکته تفسیری:
در سوره انسان (طی آیات ۷ـ۱۱)، پنج ویژگی در توصیف نیکوکاران (ابرار) بیان شده است:
۱. به نذر خویش وفا می‌کنند. ۲. از روزی که عذاب و گزند آن فراگیر است، می‌هراسند. ۳. با اینکه به غذای خود نیازمندند آن را به بینوا و یتیم و اسیر می‌بخشند. ۴. این کار را تنها برای خشنودی خدا می‌کنند و توقع پاداش و سپاس از کسی ندارند. ۵. در روزی که عبوس و سهمگین است (یعنی روز قیامت)، از پروردگار خود هراس دارند

درسی از قرآن
برگرفته از جلسه عمومی تفسیر قرآن کریم حضرت آیت الله نورمفیدی
وَ إِنِّي لَغَفَّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اهْتَدى‏ (طه/82)
و من آمرزنده‏ام كسى را كه توبه كند و ايمان آورد و سپس به ولايت و سرپرست خدايى هدايت شود
خداوند متعال دراین آیه مبارکه می‎فرماید: من به طور قطع آمرزنده کسانی هستم که از انحراف و شرک،... برگردند. چون خداوند دوستدار بندگان می باشد بندگان توبه کار را دوست دارد. دلی که پر از معصیت باشد نمی‌تواند مورد لطف خدا واقع شود و اولین کاری که انسان در توبه باید انجام دهد این است که باید قلبش را از آلودگی‌ها پاک کند و از دل آلوده توبه و بازگشت داشته باشد. هنگامی که دل پاک شد باید درآن ایمان به خدا و توحید را وارد کند نکته سوم اینکه باید عمل صالح داشته باشد و ایمان خود را در اعضا و جوارح نشان دهد، به اصطلاح رایج امروز ایمانش کاربردی باشد، ایمان خود را در چشم و زبان، گوش، قلب و ... نشان دهد.
در قرآن کریم آیات دیگری مشابه همین آیه وجود دارد. در سوره مریم آیه 60، سوره فرقان آیه ۷۰ ، سوره قصص آیه 67 که در این آیات نیز خداوند راه بازگشت، نجات و سعادت انسان را، توبه، ایمان و عمل صالح می‏شمارد.  إِلَّا مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَأُولئِكَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَ لا يُظْلَمُونَ شَيْئا(مریم/60) مگر آنان كه توبه كرده ايمان آورده و كار شايسته انجام داده‏اند، پس آنان به بهشت درآيند و ذرّه‏اى مورد ستم قرار نمى‏گيرند  
إِلَّا مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلًا صالِحاً فَأُوْلئِكَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ وَ كانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِيما( فرقان/70)
مگر آنان كه توبه كنند و ايمان آورند و كار شايسته انجام دهند، كه خدا بدى‏هايشان را به خوبى‏ها تبديل مى‏كند؛ و خدا بسيار آمرزنده و مهربان است.  
فَأَمَّا مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَعَسى‏ أَنْ يَكُونَ مِنَ الْمُفْلِحِين(قصص/67) اما كسى كه [از شرك و عصيان‏] توبه كرده، ايمان آورده و كار شايسته انجام داده، اميد است كه از رستگاران باشد.
 همانطور که اشاره شد در این آیات سه مطلب مشترک است یعنی توبه، ایمان به خدای یکتا و عمل صالح.  اما در آیه 82 سوره طه جمله (ثم اهتدی) اضافه شده است به این صورت که می‎فرماید: وَ إِنِّي لَغَفَّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اهْتَدى سوالی پیش می‏آید که منظور از (ثم اهتدی) چه چیزی می‏تواند باشد و چه شرایطی خداوند برای بندگان توبه کننده و مومنی که عمل صالح انجام می‌دهند گذاشته است؟
مفسرین قرآن کریم نظرات مختلفی دارند از جمله بعضی از مفسرین نظرشان این است (ثم اهتدی) استمرار ایمان هست و اینکه  انسان مومن مواظب باشد که ایمانش زایل نشود.
اما علامه طباطبایی نظرشان این است که: بنی‏اسرائیل به توحید و نبوت حضرت موسی(ع) اعتقاد داشتند. اما ولایت ایشان را قبول نکرده بودند. ولایتی که به معنی سرپرستی، مدیریت و فرماندهی می‏باشد و اینکه هرچه پیامبرشان بگوید گوش داده و انجام دهند. در قسمتهای مختلف قرآن به این مساله اشاره شده است. بنی‏اسرائیل ولایت حضرت موسی را قبول نداشتند و خود را تحت فرماندهی او نمی‏دانستند. برای نمونه وقتی به نزدیک سرزمین فلسطین رسیدند حضرت موسی به آنها گفت‌: وارد این سرزمین شوید ولی آنها مخالفت کردند و دلیل‏شان این بود که گفتند: آنها قوم جبار و ستمگری هستند که نمی‎توانیم وارد آن سرزمین شویم. تو خودت برو با خدایت با آنها بجنگ. وقتی خطر برطرف شد ما هم وارد می‎شویم. موارد بسیاری از این قبیل که در قرآن به آن اشاره شده است. بنابراین بنی‏اسرائیل ولایت و فرماندهی حضرت موسی و راه و روش مناسبی که برای آنها ترسیم می‏کرد باید به آن عمل می‏شد را قبول نداشتند.
 بنابراین آیه خداوند می‏فرماید: تنها توبه، ایمان و عمل صالح کافی نیست. بلکه باید پیروی و اطاعت نیز باشد. اطاعت از کسی که انسان به او اطمینان داشته باشد که خلاف نمی‏گوید، مورد اعتماد است و اشتباه نمی‌کند که همان قبول ولایت است. یعنی قبول ولایت انبیا، سرپرستی، رهبری و امامت. این که در مورد شئون زندگی هر چه فرمان دهد باید انجام شود و اگر این اطاعت نباشد فایده ندارد. به تعبیر علامه وقتی که انسان توبه می‏کند و به سمت توحید می‏آید و عمل صالح انجام می‏دهد اما رهبری و ولایت پیامبر را قبول نداشته باشد این چنین ایمان  و عمل صالح فایده ندارد. مساله عمده اینجا است.
اما انسان می‌تواند به مغفرت الهی امیدوار باشد در صورتی که تحت هدایت، رهبری و ارشاد انسان شایسته‎ای باشد. النبی اولی بالمومنین من انفسهم و پیامبر(ص) در حدیث معروف ثقلین که در همه منابع اسلامی اعم از شیعه و سنی این روایت موجود است فرمودند که: انی تارک فیکم الثقلین ... من دو چیز گران بهاء بین شما به امانت می‏گذارم قرآن و اهل‏بیتم که اگر شما دست به دامن قرآن و اهل‏بیت شوید تا قیامت منحرف نخواهید شد. بنابراین اهل‏بیت(ع) با قرآن کریم تا قیامت همراهی می‏کنند و نیز حدیث منزلت که در همه منابع حدیثی از شیعه و سنی وجود دارد که پیامبر(ص) به امام علی(ع) فرمودند: تو نسبت به من مثل هارون نسبت به موسی هستی. فقط این که بعد از رسالت من پیامبری نیست. پس با آیات و این چنین رویات متوجه می‏شویم که نجات و سعادت انسان غیر از توبه و ایمان به خداوند و انجام عمل صالح یک شرط چهارم دارد. آن این که انسان راهنما داشته باشد و البته این که راهنما چه کسی باشد هم مهم است.
آیا آن نمازی که با راهنمایی یزید خوانده می‏شود با نمازی که با راهنمایی امام حسین(ع) خوانده می‏شود فرق ندارد؟ اطیعواالله و اطیعواالرسول یعنی علاوه بر تکالیفی که خداوند از ما خواسته ‌است که باید انجام دهیم باید ولایت و سرپرستی پیامبر(ص) را بپذیریم و  دستوراتی که ایشان به مسلمانان داده‏اند در مورد هر مساله‏ای که باشد اعم از جنگ یا صلح ، اخلاق، احکام و ..... در شئون و مسائل مختلف زندگی عمل کنیم و نیز بنابر روایات بسیاری که وارد شده است بعد از پیامبر(ص) ولایت و رهبری شامل ائمه اطهار(ع) می‎شود که باید به دستورات ایشان نیز گوش جان سپرد و عامل بود تا به سعادت مندی دنیا و آخرت دست یافت.

داستان‏های قرآنی
سندی بزرگ بر فضیلت اهل‏بیت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم
إِنَّ الابرارَ یَشْرَبُونَ مِنْ کَأْس کانَ مِزاجُها کافُوراً * عَیْناً یَشْرَبُ بِها عِبادُ اللّهِ یُفَجِّرُونَها تَفْجِیراً * یُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَ یَخافُونَ یَوْماً کانَ شَرُّهُ مُسْتَطِیراً * وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلى حُبِّهِ مِسْکِیناً وَ یَتِیماً وَ أَسِیراً * إِنَّما نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللّهِ لا نُرِیدُ مِنْکُمْ جَزاءً وَ لا شُکُوراً * إِنّا نَخافُ مِنْ رَبِّنا یَوْماً عَبُوساً قَمْطَرِیراً * فَوَقاهُمُ اللّهُ شَرَّ ذلِکَ الْیَوْمِ وَ لَقّاهُمْ نَضْرَةً وَ سُرُوراً» (سوره انسان آیات 5 الی 11)
ترجمه:
؛ (به یقین ابرار [و نیکان] از جامى مى نوشند که با عطر خوشى آمیخته است. * از چشمه اى که بندگان خاص خدا از آن می‎نوشند، و از هر جا بخواهند آن را جارى مى‎سازند! * آنها به نذر خود وفا مى‎کنند، و از روزى که شرّ و عذابش گسترده است مى‎ترسند.* و غذاى [خود] را با این که به آن علاقه [و نیاز] دارند، به «مسکین» و «یتیم» و «اسیر» مى‎دهند! * [و مى‎گویند:] ما شما را به خاطر خدا اطعام مى‎کنیم، هیچ پاداش و سپاسى از شما نمى‎خواهیم * ما از پروردگارمان خائفیم در آن روزى که عبوس و سخت است! * [به خاطر این عقیده و عمل] خداوند آنان را از شرّ آن روز نگه مى‎دارد و آنها را مى‎پذیرد در حالى که غرق شادى و سرورند).
حسن و حسین(ع) بیمار شدند پیامبر(ص) با جمعى از یاران به عیادتشان آمدند، و به على(ع) گفتند: اى ابوالحسن! خوب بود نذرى براى شفاى فرزندان خود مى کردى، على(ع) و فاطمه(س) و فضه که خادمه آنها بود، نذر کردند: اگر آنها شفا یابند سه روز روزه بگیرند .
چیزى نگذشت هر دو شفا یافتند، در حالى که از نظر مواد غذائى دست خالى بودند. على(ع) سه من جو قرض نمود، فاطمه(س) یک سوم آن را آرد کرد و نان پخت، هنگام افطار سائلى بر در خانه آمده، گفت: «اَلسَّلامُ عَلَیْکُمْ أَهْلَ بَیْتِ مُحَمَّد (ص)»؛ (سلام بر شما اى خاندان محمّد)! مستمندى از مستمندان مسلمین هستم، غذائى به من بدهید، خداوند به شما از غذاهاى بهشتى مرحمت کند، آنها همگى مسکین را بر خود مقدم داشتند و سهم خود را به او دادند و آن شب جز آب ننوشیدند.
روز دوم را همچنان روزه گرفتند و موقع افطار، وقتى که غذا را آماده کرده بودند (همان نان جوین) یتیمى بر در خانه آمد، آن روز نیز ایثار کردند و غذاى خود را به او دادند (بار دیگر با آب افطار کردند و روز بعد را نیز روزه گرفتند.)
در سومین روز اسیرى به هنگام غروب آفتاب بر در خانه آمد، باز هر کدام سهم غذاى خود را به او دادند، هنگامى که صبح شد على(ع) دست حسن(ع) و حسین(ع) را گرفته بود و خدمت پیامبر(ص) آمدند، هنگامى که پیامبر(ص) آنها را مشاهده کرد، دید از شدت گرسنگى مى‎لرزند! فرمود! این حالى را که در شما مى‎بینم براى من بسیار گران است، سپس برخاست و با آنها حرکت کرد، هنگامى که وارد خانه فاطمه(ع) شد، دید در محراب عبادت ایستاده در حالى که از شدت گرسنگى شکم او به پشت چسبیده و چشم‏هایش به گودى نشسته، پیامبر(ص) ناراحت شد.
در همین هنگام جبرئیل نازل گشت و گفت: اى محمّد! این سوره را بگیر، خداوند با چنین خاندانى به تو تهنیت مى‏گوید، سپس سوره «هل أتى» را بر او خواند.

قرآن در ادبیات فارسی
 لَکُمْ دينُکُمْ وَ لِيَ دينِ(6)
آیین شما برای خودتان و آیین من برای خودم!
مطابق روایت، ولیدبن مغیره و اسود بن مطلب و امیه بن خلف به رسول خدا(ص) پیشنهاد کردند که ای محمد بیا کدورت را کنار بگذاریم، یکسال تو خدایان ما را عبادت کن، سال بعد ما خدای تو را می‏پرستیم، این سوره در جواب آنها نازل شد و به پیامبر امر نمود تا از کفار برائت جسته و بگوید: ... دین شما که همان بت پرستی است مخصوص خود شماست و به من تعدی نمی‏کند و دین من نیز مخصوص خودم است و شما را در برنمی‏گیرد. (1)
آنچه در اين سوره آمده در واقع بيانگر اين واقعيت است كه توحيد و شرك دو برنامه متضاد و دو مسير كاملا جدا مى‏باشد، توحيد انسان را به خدا مربوط مى‏سازد، در حالى كه شرك او را از خدا بيگانه مى‏كند. توحيد رمز وحدت و يگانگى در تمام زمينه‏ها است در حالى كه شرك مايهء تفرقه و پراكندگى در همه شؤون است. توحيد انسان را از عالم ماده و جهان طبيعت بالا مى‏برد و در ماوراى طبيعت به وجود بى انتهاى الهى پيوند مى‏دهد، در حالى كه شرك انسان را در چاه طبيعت سرنگون مى‏سازد و به موجودات محدود و ضعيف و فانى پيوند مى‏دهد. (2)
مولوی از این آیه شریفه استفاده کرده است، او، در چند جای مثنوی سخنانی را برای خواننده بیان نموده و مثالهایی را در این باره می‏زند. اما از آنجایی که همیشه منکرانی هستند که حرف حق را نمی‏پذیرند، ایشان از این آیه استفاده کرده و آنها را به حال خود رها می‏کند. یکی از آن مواردی که در مثنوی معنوی بیان می‏فرماید، در نقد ظاهر بینانی است که معتقدند چون قیامت و رستاخیز، محسوس نیست و به حواس درنمی‏آید، پس وجود ندارد. این سخنی است که اغلب دنیا پرستان به آن باور دارند و هر آنچه ورای این دنیاست را انکار کرده آن را موهوم و خیالی می‏پندارند و گمان می‏کنند که زندگی فقط منحصر در همین دنیاست و با مرگ انسان به کلی از بین می‏رود. آنها می‏گویند: اگر جهانی به جز جهان محسوسات بود حتما ما آن را می‏دیدیم؛ در صورتی که این جملات بسیار سطحی و غیر قابل قبول است. علامه جعفری در بیان این نکته بر می‏آید که: «نتیجه جریان تکاملی انسان به این است که هیچ انسانی در هیچ دوره، حداقل در دوران کنونی نمی‏تواند ادعا کند که همه جهان و هر آنچه هست باید تسلیم دیدگان من قرار بگیرد. جاذبیت، امواج نا محسوس، اشعه کیهانی و اشعه ایکس وجود داشتند و انسان آنها را نمی‏دید. آیا این پدیده نمی‏گوید که ای انسان! از این اصل ساختگی که می‏گوید «نمی‏بینم پس نیست» دست بردار.» (3)
مولوی در ادامه ابیات، برای اینکه این نکته را ثابت کند چندین مثال می‏آورد. ایشان می‏فرماید: اگر طفلی حالات عقلی را نیابد آیا شخص خردمند با این بهانه دست از عقل برمی‏دارد؟ مسلماً نه. اگر چشم برادران حضرت یوسف(ع) جمال او را ندید آیا در دل حضرت یعقوب(ع) هم آن زیبایی دیده نشد؟ در ماجرای حضرت موسی(ع) و ید بیضاء، آن حضرت دست خود را می‏دید ولی چشم غیب بین حضرت حق آن را به صورت نور می‏دید و ... پس اگر عده‏ای به آخرت ایمان و اعتقاد نداشته باشند، دلیل بر آن نیست که آخرتی وجود ندارد. حقایق و اسرار الهی در نظر محرومان از حق همچون خیال و اوهام بی‏اساس جلوه می‏کند، چون حقیقت در نظر آنان شهوت و خوردن است اما به نظر حق پرستان، شهوت و خوردن، خیالی بیش نیست. ایشان از این امثال می‏خواهد این نتیجه را بگیرد که:
هر که را فرج و گلو آئین و خوست
آن لکم دین ولی دین بهر اوست
بــا چنــان انکـار کوته کن سخن
احمــدا کــم گـوی با گبر کهن(5)
اشاره به آیه پایانی سوره کافرون که، هر کس خو و خصلتش، شهوت رانی و شکمبارگی باشد، آیه لکم دینکم ولی الدین مربوط به اوست. پس ای احمد(ص) با منکران سخن را کوتاه کن و با کافر پر سابقه سخن نگو؛ چرا که او قابلیت پذیرش سخنان تو را ندارد و بر انکار خود اصرار می‏کند.
1. مترجمان‏، تفسير هدايت‏ ج 18، چ اول، مشهد: بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى‏، 1377، ص376 و سایت تدبر
2. موسوى همدانى، سيد محمد باقر، ترجمه تفسير الميزان، ج 20، چ پنجم، قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ى مدرسين حوزه علميه قم، 1374، ص 648
3. محمد تقی جعفری، تفسیر و نقد تحلیل مثنوی، ج20، چ یازدهم، تهران: انتشارات اسلامی، 1367، ص 564 - 565
4- مولانا جلال الدین محمد بلخی، مثنوی معنوی ، به کوشش محمد استعلامی، چ ششم، ج5، تهران: زوّار، 1372، ص189، کریم زمانی، شرح جامع مثنوی معنوی، دفترپنجم، چ هفتم، تهران: انتشارات اطلاعات، 1383، ص1078

پنجره ای رو به نور
در پی مباحث گذشته پیرامون اختیار انسان به دیدگاه بعضی از اندیشمندان اشاره شد و در ادامه آن به موارد دیگر پرداخته می شود.
جبر اجتماعی
طرفداران این نظر می‌گویند: جامعه دارای قوانین قطعی و بی‌تخلف است و لذا ارادۀ انسان‌ها در برابر آنها، تاب ایستادگی ندارد. این مسئله، برنهاده بر دو پیش‌فرض است:
1-قبول جامعه به عنوان یك وجود عینی و حقیقی.2- قایل شدن قوانین مستقل و ویژه برای جامعه، مستقل از قوانین حاكم بر افراد.
پس از این پیش‌فرض، تازه می‌رسد به اصل مسئله كه آیا فرد در برابر قوانین حاكم بر جامعه مقاوم است یا خیر؟ اما هر دو پیش‌فرض قابل انكار و مناقشه است. جامعه، امری اعتباری است و از دیدگاه فلسفی، وجود حقیقی ندارد؛ جز اینكه افراد انسان دور هم جمع می‌شوند و با هم روابطی دارند و اجتماعی را به وجود می‌آورند، چیز دیگری به نام جامعه وجود ندارد.(مصباح یزدی/115: 1392)
برخی گفته‌اند: چون انسان‌ها با هم جامعه‌ای را فراهم آوردند، روحی به وجود می‌آید كه همان، روح جامعه و مستقلاً موجود است!(مطهری،1373 :235)
برخی دیگر گفته‌اند كه همان ارواح افراد در هم ادغام و یك روح می‌شود. انسان یك خودِ فردی پیدا می‌كند و یك خودِ اجتماعی، و خود اجتماعی ویِ از ادغام تمایلات، خواسته‌ها، احساسات و عواطف همۀ افراد و برآیند  آنها به دست می‌آید و همان روحِ جامعه است! همۀ این سخن‌ها بی‌پایه و كم‌مایه است.
 هر روحی وجود مستقل دارد، روح در روح دیگری ادغام نمی‌شود، عواطف و ادراكات هر انسانی ویژۀ خود اوست. آنچه ممكن است این است كه انسانی در انسان دیگر، احساسی برانگیزد یا احساس مشابه او را پیدا كند؛ ولی به این معنا نیست كه دو احساس در هم فرو می‌رود و یكی می‌شود. چنین فعل و انفعالی تنها در طبیعت وجود دارد؛ ولی نفس و اراده مجرد است. طبعاً قانونی هم به عنوان قانون مستقل نمی‌توان برای جامعه قایل شد. قانون حقیقی اصالتاً از آنِ انسان‌هایی است كه در جامعه زندگی می‌کنند، نه اینكه چیز جدید دیگری نیز مستقل از انسان‌ها برای خود، قانون داشته باشد.
با انكار آن دو پیش‌فرض (وجود و روح مستقل برای جامعه و قوانین مستقل برای آن) دیگر جایی برای جبر اجتماعی باقی نمی‌ماند. اگر هم قبول كنیم فرضاً كه جامعه حقیقتی است و قوانینی هم دارد، چه كسی گفته است كه این قوانین به گونه‌ای است كه برای هیچ فردی اختیاری باقی نمی‌گذارد؟ شواهدی هم كه می‌آورند، صادقانه گواهی نمی‌دهد؛ نظیر آنكه می‌گویند: چنان‌كه وقتی آدمی از بوی چیزی یا مزۀ آن متنفر است، هیچ‌گاه اراده نمی‌کند كه آن چیز را بخورد. اما آیا بدین معنا است كه او مجبور است؟ به هر حال، هیچ‌یك از انواع ادعایی جبر، حاوی چیزی كه موجب سلب اختیار انسان گردد، نیست.
بنابراین جامعه چیزی نیست جز افراد انسان كه كنار هم جمع می‌شوند و روابطی دارند. حال كه جامعه امری اعتباری شد نمی‌تواند قوانین حقیقی داشته باشد. بر فرض كه بپذیریم جامعه دارای قوانینی است، اولاً، این قوانین را افراد وضع كرده‌اند، پس می‌توانند آن را تغییر دهند؛
ثانیاً، وجود این قوانین از افراد سلب اختیار نمی‌كند. قانون‌شكنی‌ها و ناهنجاری‌های فراوان بهترین گواه این مطلب است.
جبر الهی
رفتار انسان‌ها بر اساس ارادۀ خدا شکل می‌گیرد؛ بدین بیان که علم خداوند به اعمال انسان‌ها، آنها را مجبور می‌کند اعمالی انجام دهند که بر اساس علم الهی شکل گرفته است.(رجبی،۱۳۸۱: ۱۹۲) بنابراین اراده الهی تعیین می‌کند که سرنوشت زندگی ما چگونه شود، بی آنکه عوامل دیگر اثرگذار باشد.
پاسخ: مطابق قرآن ارادۀ خدا بر آن است که انسان‌ها با اختیار مرتکب رفتار نیک یا ناپسند گردند و بر همین اساس انبیا آمده‌اند و کتاب‌های آسمانی نازل شده است تا افراد با ارادۀ خویش پیرو هدایت یا ضلالت گردند. پاداش و عقاب اخروی نیز فقط بر پایۀ رفتار اختیاری آدمیان معنا می‌یابد. از همین روی عدالت خداوند اقتضا می‌کند پاداش و عذاب و مبنای رفتار ارادی و نه جبری انسان‌ها صورت پذیرد. (آیت اللهی،۱۳۹۳ :۲۴)
خداوند در قرآن انسان را موجودی صاحب اراده معرفی می‌کند که بر اساس اختیار خویش نیکی‌ها یا شرور را بر می‌گزیند:
وَقُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ  فَمَنْ شَاءَ فَلْيُؤْمِنْ وَمَنْ شَاءَ فَلْيَكْفُرْ إِنَّا أَعْتَدْنَا لِلظَّالِمِينَ نَارًا أَحَاطَ بِهِمْ سُرَادِقُهَا وَإِنْ يَسْتَغِيثُوا يُغَاثُوا بِمَاءٍ كَالْمُهْلِ يَشْوِي الْوُجُوهَ بِئْسَ الشَّرَابُ وَسَاءَتْ مُرْتَفَقًا(کهف/29)
«بگو اين حق از پروردگار شما است هر كه خواهد ايمان بياورد و هر كه خواهد منكر شود كه ما براى ستمكاران آتشى مهيا كرده‎ايم كه سراپرده‎هاى آن در ميانشان گيرد و اگر فريادرسى خواهند به آبى چون مس گداخته كمكشان دهند، كه چهره‏ها را بريان مى‏كند. چه بد شربتى و چه بد جاى آسايشى است.»
اسلام قائل به اختیار است و انسان را مسئول اعمال خود می‌شمارد:
مَنْ عَمِلَ صَالِحًا فَلِنَفْسِهِ وَمَنْ أَسَاءَ فَعَلَيْهَا وَمَا رَبُّكَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِيدِ(فصلت/46)
«کسی که کار شایسته انجام دهد، به سود خود اوست، و کسی که مرتکب زشتی شود به زیان خود اوست، و پروردگارت ستمکار به بندگان نیست.»
منابع
جمعی از نویسندگان، به کوشش آیت اللهی، زهرا،اخلاق خانواده، قم: نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری  در دانشگاه ها،1393
رجبی، محمود، انسان‌شناسی، قم: موسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، 1381
مصباح یزدی، محمدتقی، انسان‌شناسی در قرآن، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، 1392
مطهری،مرتضی، مجموعه آثار، ج 2، تهران: انتشارات صدرا، 1373

علوم قرآنی
در شماره گذشته  به مَثَل حال آنان كه تحمّل (علم) تورات كرده و خلاف آن عمل نمودند در مثل به الاغى ماند كه بار كتابها بر پشت كشد (و از آن هيچ نفهمد و بهره نبرد)، پرداختیم حال در این شماره نیز به بحثی دیگردر خصوص عالمان بی عمل از نگاه قران می پردازیم.
تمثيل عالم بى‏عمل ..... در کلام ‏ حضرت محمّد(ص): «مثل الّذى يعلّم النّاس الخير و ينسى نفسه مثل الفتيلة تضى‏ء للنّاس و تحرق نفسها.»  مثل كسى كه ديگران را نيكى مى‏آموزد ولى خود را فراموش مى‏كند همچون فتيله‏اى است كه به مردم روشنى مى‏دهد ليكن خود را مى‏سوزاند. (جامع الصغير، ج 2، ص 152. نهج الفصاحه، ص 563)
1- سگ هار خدايش به او علم بى‏كران مى‏دهد. آياتش را بدو تعليم مى‏دهد. با روشنگرى و كراماتى كه عطايش مى‏كند، او مى‏تواند حق را بشناسد و در راه حق بشتابد و مقامى رفيع و بلند، آن چنان كه سزاوار است در محضر خداى بيابد. از ريب و شكيّات بدر شود و با حقيقت بينى و نعمت علم و آيات الهى، هواى نفس را كنترل و شيطان سركش را از خود براند. امّا اين فرد خيره سر كه بر مركب چموش نفس سوار و زمام عقل را به دست او سپرده و شتابان به سوى ورطه ضلالت دوان است، با داشتن قدرت و امكانات راه يافتن به سعادت و نجات، گردنكشى آغاز و تمرّد را پيشه مى‏سازد، از خدا گريزان و روى به عصيان مى‏نهد!!
شيطان نيز كه در پى اغواى او، به دنبالش در هر كمينگاه و بزنگاه پرسه مى‏زد و مترصد شكار كردن او بود، از فرصت استفاده كرده و با تزيين تصوّرات و اوهامش، او را فريب داده و كاملا از راه خدا جدايش مى‏سازد و او را در دسته گمراهان داخل مى‏سازد. و او به جاى پيروى از خدا و تبعيّت او، بنده و مطيع هواى نفس خويش گشت و سر به فرمان‏ شيطان سپرد، لذا به جاى رفعت مقام، به زمين فرو ماند و تنزّل يافت. عملش نردبان ترقّى او به آسمان حقيقت و معرفت نشد، بلكه سرنگون كننده او به عمق چاه تباهى گشت! اينك اين رنج كشيده راه به جايى نابرده، از فشار و عذاب انديشه‏هاى زشت و شوم خود، دايم به خود مى‏پيچيد و آرام ندارد. هر لحظه در اضطراب و التهاب و حمله‏ور شدن به اين سوى و آن سوى است. سعى در گمراه كردن ديگران نيز دارد و از توجيهات علم و دانش خود نيز به عنوان حربه‏اى در راستاى مقصد پليد خويش استفاده مى‏نمايد. هميشه زبان ناپاكش براى انكار و تكذيب آيات الهى و پوشاندن راه حق و افتراء بستن به خدا از دهانش بيرون و با اقاويل ناصواب در حركت و چرخش است. چنان اين شيوه ناباب، عادت او گشته كه خواه كسى طرفش باشد يا نباشد، در تقلّا و سراسيمگى است.  او اكنون به فرمان شيطان محاجه و استدلال مى‏كند و پرچم مبارزه او را با حق بر دوش دارد. و سرانجام هماورد خواهى‏اش، بر زمين خوردن و نابودى خود اوست. « من صارع الحقّ صرعه. هر كه با حق در آويزد، حق او را به خاك افكند « نهج البلاغه، حكمت 400، ص 1277.».»
اين مثل كسانى است كه خداوند آيات خود را بدانها تعليم مى‏دهد و آنها با داشتن علم و معرفت به خدا، به جاى تبعيّت از حق و انجام عمل صالح و يارى نمودن خدا،- كه از همين طريق مقام و منزلت خود را نيز رفيع گردانند- شيطان را مولاى خود انتخاب و از نفس پيروى مى‏كنند. بنابراين خود را از خدا دور و در راه مبارزه با آيات حق و تكذيب آن و تقويت باطل فعاليّت و تلاش مى‏نمايند. به همين سبب به حضيض ذلّت تنزّل پيدا مى‏كنند، گويى به زمين فرو مى‏روند و به رشد و تكامل واقعى نايل نمى‏شوند و در اين گمراهى و هلاكت، چون سگى مى‏مانند كه چه به او حمله كنى و تعقيبش نمايى و چه به او كارى نداشته باشى و به حال خود رهايش سازى در هر دو حال پارس (عوعو) كند. له‏له مى‏زند و زبان را از دهان بيرون مى‏آورد و حالت حمله و گاز گرفتن به خود مى‏گيرد. سگ هار!! درّنده و خطرناك. وَ اتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَ الَّذِي آتَيْناهُ آياتِنا فَانْسَلَخَ مِنْها فَأَتْبَعَهُ الشَّيْطانُ فَكانَ مِنَ الْغاوِينَ، وَ لَوْ شِئْنا لَرَفَعْناهُ بِها وَ لكِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَى الْأَرْضِ وَ اتَّبَعَ هَواهُ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ الْكَلْبِ إِنْ تَحْمِلْ‏ عَلَيْهِ يَلْهَثْ أَوْ تَتْرُكْهُ يَلْهَثْ ذلِكَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآياتِنا فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ‏. (اعراف/ 176- 175)» حكايت كسى را كه آيه‏هاى خويش بدو تعليم داديم و از آن بدر شد و شيطان به دنبال او افتاد و از گمراهان شد براى آنها بخوان، اگر مى‏خواستيم وى را به وسيله آن آيه‏ها بلندش مى‏كرديم ولى به زمين گراييد (پستى طلبيد و به دنبال ميل كرد.) و هوس خويش را پيروى كرد. حكايت وى حكايت سگ است كه اگر بر او هجوم برى پارس مى‏كند و اگر او را واگذارى پارس مى‏كند، اين حكايت قومى است كه آيه‏هاى ما را تكذيب كرده‏اند پس اين خبر را بخوان شايد آنها انديشه كنند.»
بطورى كه از سياق كلام بر مى‏آيد معناى آوردن آيات تلبس به پاره‏اى از آيات انفسى و كرامات خاصه باطنى است به آن مقدارى كه راه معرفت خدا براى انسان روشن گردد و با داشتن آن آيات و كرامات، ديگر درباره حق شك و ريبى برايش باقى نماند. و معناى انسلاخ بيرون شدن و يا كندن هر چيزى است از پوست و جلدش، و اين تعبير كنايه استعارى از اين است كه آيات چنان در» بلعم باعورا» رسوخ داشت و وى آن چنان ملازم آيات بود كه با پوست بدن خود ملازم بود و به خاطر خبث درونى كه داشت از جلد خود بيرون آمد « الميزان، ج 16، ص 233.».
شأن نزول‏:صاحب» الميزان» در بحث روايتى خود درباره اين آيه، روايات مختلفى را ذكر نموده كه بعضى آن شخص را» بلعم بن باعور»، و بعضى» اميّة بن ابى الصّلت» « داستان اميّة بن ابى الصّلت در جلد 16 الميزان، صص 4- 242 و شأن نزول آيات، ص 359 آمده است..» و برخى ديگر، آن را» ابو عامر بن نعمان بن صيفى راهب» « داستان ابو عامر در جلد 16، الميزان، ص 245 و در كتاب تاريخ پيامبر اسلام تأليف آيتى، ص 314 آمده است.» در زمان پيامبر دانسته‏اند.
داستان بلعم باعورا  على بن ابراهيم قمى در تفسير خود در ذيل آيه: «وَ اتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَ الَّذِي آتَيْناهُ آياتِنا» مى‏گويد:  پدرم از حسين بن خالد از ابى الحسن امام رضا (ع) برايم نقل كرد كه آن حضرت فرمود: بلعم باعورا داراى اسم اعظم‏ « درباره اسم اعظم و اسماء حسناى خداوند، به تفسير الميزان، ج 16، ص ص 289- 261، مراجعه شود.» بود و با اسم اعظم دعا مى‏كرد و خداوند دعايش را اجابت مى‏كرد (مستجاب الدّعوه بود) در آخر به طرف فرعون ميل كرد و از درباريان او شد، اين ببود تا آن روزى كه فرعون براى دستگير كردن موسى و يارانش در طلب ايشان مى‏گشت، عبورش به بلعم افتاد،
 گفت: از خدا بخواه موسى و اصحابش را به دام ما بيندازد. بلعم بر الاغ خود سوار شد تا او نيز به جستجوى موسى برود. الاغش از راه رفتن امتناع كرد، بلعم شروع كرد به زدن آن حيوان، خداوند قفل از زبان الاغ برداشته، به زبان آمد و گفت: واى بر تو براى چه مرا مى‏زنى؟ آيا مى‏خواهى با تو بيايم تا تو بر پيغمبر خدا و مردمى با ايمان نفرين كنى؟ بلعم اين را كه شنيد آنقدر حيوان را زد تا كشت، و همان جا اسم اعظم از زبانش برداشته شد و قرآن درباره‏اش فرموده:» فَانْسَلَخَ مِنْها فَأَتْبَعَهُ الشَّيْطانُ ...» « الميزان، ج 16، ص 241. شأن نزول آيات، پاورقى ص 359. بحار الانوار، ج 13، صص 378- 377.»
حضرت رسول (ص) در مثلى، اميّة بن ابى الصّلت را در امّت خويش به بلعم تشبيه كرده و فرموده است:» مثل بلعم بن باعورا فى بنى اسرائيل كمثل اميّة بن ابى الصّلت فى هذه الامّة» (حكايت بلعم بن باعورا در ميان بنى اسرائيل همچون حكايت اميّة بن ابى الصّلت در اين امت [اسلام‏] است‏ « جامع الصغير، ج 2، ص 152.».)
(جهل و نادانى بس است براى مردى كه قدر و منزلت خود را نشناسد.) و علمى نافع است و بالنده كه با عمل همراه باشد. « العلم مقرون بالعمل فمن علم عمل و العلم يهتف بالعمل فان اجابه و الّا ارتحل عنه‏ « نهج البلاغه، حكمت 358، ص 1256.».» (علم بسته به عمل است. پس هر كه دانست عمل كرد و علم، عمل را ندا مى‏كند اگر آن را پذيرفت از آن علم سود برده مى‏شود و گرنه علم از عمل دور مى‏گردد.س هم از اين رو، عالمى گرانمايه و ارزشمند است كه به علم خويش عمل نمايد و آن را در راهى كه رضايت حق تعالى و خير انسانيّت در آن است به كار گيرد و منتشر سازد زيرا:» فانّ العالم العامل بغير علمه كالجاهل الحائر الّذى لا يستفيق من جهله، بل الحجّة عليه اعظم و الحسرة له الزم و هو عند اللّه الوم‏ « نهج البلاغه، خطبه 109، ص 339.».»
 (عالمى كه بر خلاف علمش رفتار كند به جاهل و نادانى ماند سرگردان كه از جهل و نادانى به هوش نيايد، بلكه حجّت و دليل بر عقاب او بيشتر است و حسرت و اندوهش زيادتر و نزد خدا توبيخ و سرزنشش افزونتر.)
از حضرت عيسى(ع) روايت شده كه: مثل علماى بد [و دنيا پرست‏] مثل صخره‏اى است كه جلو نهرى را گرفته، نه خود آب مى‏نوشد و نه مى‏گذارد آب به كشتزارها برسد، اين عالم نمايان بر راه [سعادت‏] آخرت نشسته‏اند، نه خود درون مى‏شوند و نه مى‏گذارند كسى عبور كند، و فرمود: مثل علماى بد [و دنيا پرست‏] چون گياههاى روييده بر مزبله است كه رنگ زيبا و بوى بد دارد، ظاهرش چون گور كافر پر حلل، باطنش قهر خدا عزّ و جل‏ « ابو طالب مكى، قوت القلوب، ج 1، چاپ مصر، 1310، ص 141.».
قرآن
جهان بخش ثواقب، تشبيهات و تمثيلات قرآن، 1جلد، نشر قو - تهران، چاپ: اوّل، 1376.  ارزش علم و عالم در اسلام ..... ص : 189
طباطبايى. سيد محمد حسين. تفسير الميزان. ترجمه سيد محمد باقر موسوى همدانى. مجلّدات چهل گانه. قم: مؤسسه مطبوعاتى دار العلم، بى‏تا.  ج 38، ص 181 با تصرّف.د
شريف الرضى، محمد بن حسين‏، ترجمه و شرح نهج البلاغة( فيض الإسلام) ،مترجم: فيض الاسلام اصفهانى، على نقى‏،ناشر: مؤسسه چاپ و نشر تأليفات فيض الإسلام‏،مكان چاپ: تهران‏