گلستان آیه ها شماره 23

نام سوره:مؤمنون                    شماره سوره : 23                محل نزول : مکه
تعداد آیه :118                       تعداد کلمه : 1840                تعداد حروف : 4802
معنی : ایمان آورندگان
علت نام‏گذاری : به علت ذكر اوصاف مؤمنين و آثار و نشانه‏های ايمان در 11 آيه اول سوره به اين نام معروف و ناميده شده است. نام‏های دیگر: ندارد

محتواي سوره :
•ذكر صفات و ویژگی‏های مؤمنين و صفاتي كه مايه رستگاري است، از جمله: خشوع در نماز، اعراض از لغو، پرداخت زكات، حفظ عفت و امانتداري.
•نشانه‏های خداشناسي و آيات آفاقي و انفسي، آفرينش انسان ونعمت‏های خدا.
•سرگذشت عبرت انگيز نوح، هود، موسي و عيسي (ع).
•عكس العمل اقوام در برابر دعوت پيامبران.
•هشدارهاي تند و كوبنده به مستكبران با دلايل منطقي براي بازگشت به سوي خدا.
•بحث‏های فشرده دنيا و معاد، حساب و جزا و پاداش نيكوكاران و كيفر بدكاران.
•حاكميت خدا بر عالم هستي و نفوذ فرمانش در همه جهان.
•هدف آفرينش انسان.
ترتیب سوره: به ترتيب جمع آوري، بيست و سومين سوره است و به ترتيب نزول، هفتاد و سومين سوره است كه بعد از سوره« انبياء» و قبل از سوره «فصّلت» نازل شده است.
داستان‏های سوره: نوح: 23 تا 29،موسي: 45 تا 49.
فضیلت سوره: امام صادق(ع) فرمود: «هر كسي سوره مؤمنون را بخواند و در هر جمعه آن را ادامه دهد، خداوند پايان زندگي او را با سعادت قرار مي‏دهد و جايگاه او فردوس اعلي ( بهشت برين) است، همراه با پيامبران و رسولان.»

درسی از قرآن        
برگرفته از جلسه تفسیر عمومی قرآن، توسط حضرت آیت الله نورمفیدی
وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي وَمَا أُوتِيتُم مِّن الْعِلْمِ إِلاَّ قَلِيلًا (1)
اين آيه شريفه از آياتي است كه مفسرين درباره آن نظرات گوناگوني دارند.
مشركين به تحريك يهوديان مدينه آمدند و از پيامبر(ص) پرسيدند كه روح چيست؟ قرآن به پيامبر(ص) امر ميكند كه بگو آن امري از پروردگار است.
اين كه حقيقت روح چيست در اين آيه، به آن اشاره نشده است، اما آيات ديگري هم داريم كه به اين موضوع اشاره دارد.
از برخي آيات اين گونه استنباط می‏شود كه روح يك موجود مستقل و برتر از ملائك است، يَوْمَ يَقُومُ الرُّوحُ وَالْمَلَائِكَةُ صَفًّا لَّا يَتَكَلَّمُونَ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرحْمَنُ (2) يا در آيه ديگر تَعْرُجُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ(3)
در برخي آيات هم استنباط می‏شود كه خدا به ملائكه هم اطلاق روح دارد. قُلْ مَن كَانَ عَدُوًّا لِّجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَى قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللّهِ (4) و در آيه  نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ عَلَى قَلْبِكَ لِتَكُونَ مِنَ الْمُنذِرِينَ(5) از جبرئيل تعبير به روح الامين شده است در آيه ديگر می‏فرماید: قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِن رَّبِّك(6): اين قرآن را روح القدس بر قلب تو نازل كرد.
يا در داستان حضرت مريم ميدانيد كه خداوند جبرئيل را فرستاد. در آيه‏ای از قرآن كريم می‏فرماید: فَأَرْسَلْنَا إِلَيْهَا رُوحَنَا(7) ما به سوي مريم روح‏مان را فرستاديم. در برخي آيات، به روحي كه در انسان وجود دارد، اشاره می‏کند: وَنَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي(8) برخي آيات روح را همراه مؤمنين، قرار ميدهد و اين كه خدا علاوه بر اين روحي كه در وجود همه هست. می‏فرماید: أُولَئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الإيمَانَ وَأَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْه(9)، يعني همراه مومنين مرتبه ديگري از روح قرار دارد.
در آيات ديگر، روح القدس را مؤيد انبيا ميداند
وَآتَيْنَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّنَاتِ وَأَيَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ(10) از وحي الهي هم تعبير به روح شده است وَكَذَلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ رُوحًا مِنْ أَمْرِنَا(11) اما حقيقت روح چيست كه خدا همه‏ی این‏ها را به روح  تعبير كرده است.
روح همچون عالم هستي داراي مراتب است و اين مصاديقي كه به آن اشاره شد، از آن حقيقت و اساس ناشي می‏شود و جايش در عالم ملكوت است و از عالم امر الهي است. مرحوم علامه طباطبايي درباره اين آيه ميفرمايد كه اين آيه به همه مراتب روح اشاره دارد. این‏ها همه جلوهاي از يك حقيقت واحد هستند و آن حقيقت در ملكوت است. آنچه در اين عالم وجود دارد، جلوههاي عالم ملكوت هستند.خداوند هم در اين آيه به حقيقت روح اشاره دارد. هر چه در اين عالم است، مرتبه نازل شده‏ی حقيقت آن در عالم ملكوت است و اين فقط درباره روح نيست، بلكه درباره چيزهاي ديگر هم خدا به اين نكته اشاره دارد: وَإِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلَّا عِنْدَنَا خَزَائِنُهُ وَمَا نُنَزِّلُهُ إِلَّا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ(12).خداوند ميفرمايد خزاين آن در نزد ماست.
1ـ ترجمه: و درباره روح از تو مى‏پرسند: بگو روح از [سنخ] فرمان پروردگار من است و به شما از دانش جز اندكى داده نشده است.«سوره اسراء آيه 85»
2ـ سوره نباء/ آيه 38
3ـ سوره معارج/ آيه 4
4ـ  سوره بقره/ آيه 97
5ـ سوره شعرا/ آيات 193 و 194
6ـ سوره نحل/ آيه 102
7ـ سوره مريم/ آيه 17
8ـ سوره حجر/ آيه 29
9ـ سوره مجادله/ آيه 22
10ـ سوره بقره/ آيه 253
11ـ سوره زخرف/ آيه 50
12ـ سوره حجر/ آيه21

پنجره‏ای به نور
پیامبر اکرم(ص): اگر طالب رستگاری هستید، زیر پرچم توحید درآیید(قولوا لا اله الا الله تفلحوا).
با توجه به تصمیمی که گرفته بودم، وارد کلاس شدم و بعد از پایان درس، از استاد خواستم که مثل همیشه به پرسش‏ها پاسخ  دهد. ایشان نیز قبول کردند، لذا تصمیم را عملی کرده و از او در رابطه با خداشناسی و توحید پرسیدم.
استاد پاسخ داد که بهتر است با اشاره به مباحث گذشته که در رابطه با شناخت بود، این موضوع را برای شما توضیح دهم، در نتیجه همه از آن استقبال کردند.
استاد این چنین بحث را شروع کرد که: اساس دین را اعتقاد به‏وجود خدای جهان آفرین تشکیل می‏دهد و فرق اصلی  بین جهان‏بینی الهی و جهان‏بینی مادی نیز وجود و عدم وجود همین اعتقاد است.
بنابراین، نخستین مسأله‏ای که برای جوینده حقیقت مطرح می‏شود و باید پس از هر چیز، پاسخ صحیح آن را به‏دست بیاورد، این است که آیا خدایی وجود دارد یا نه. برای به‏دست آوردن پاسخ این سؤال باید عقل خود را به کار بگیرد تا به نتیجه قطعی برسد، خواه نتیجه‏ای مثبت باشد و خواه منفی.
در مورد خدای متعال، دو نوع شناخت تصور می‏شود: شناخت حضوری و دیگری حصولی. منظور از شناخت حضوری این است که انسان با نوعی شهود درونی و قلبی با خدا آشنا شود. برای این شناخت، نیاز به استدلال و برهان عقلی نیست.
مقصود از شناخت حصولی هم این است که انسان به وسیله مفاهیمی کلی از قبیل «آفریننده بی‏نیاز، همه‏دان و همه توان و...» شناختی ذهنی نسبت به خدای متعال پیدا کند و همین اندازه معتقد شود که چنین موجودی وجود دارد.
در این‏جا بود که کسی پرسید: شما که می‏فرمایید دو نوع شناخت درباره خداوند است، پس شناخت فطری که گاهی از آن صحبت به میان می‏آید، چیست؟ استاد پاسخ گفت: با آن‏که در جلسات قبل به این موضوع نیز اشاره شد، ولی به عنوان یادآوری، آن را بازگو می‏کنم. در بسیاری از سخنان پیشوایان دینی و عارفان و حکیمان، به این عبارت برمی‏خوریم که «خداشناسی، فطری است» یا « انسان، بالفطره خداشناس است.»
خداشناسی فطری بدین معناست که اگر نوعی گرایش به سوی خدا و پرستش او در هر انسانی یافت شود که نیازی به آموزش و فراگیری نداشته باشد، می‏توان آن را «خداپرستی فطری» نامید.
قرآن می‏فرماید: فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفًا فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا لَا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذَلِكَ الدِّين ُالْقَيِّمُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَايَعْلَمُونَ«روی خود را متوجه آیین خالص پروردگار کن. این فطرتی است که خداوند انسان‏ها را بر آن آفریده»( روم/30)
حضرت امام صادق(ع) این آیه را چنین تفسیر می‏فرماید: «فَطَرَهُم عَلَیَ التُوحید»: خدا، مردم را بر فطرت توحید خلق کرده است.
مردی به محضر امام صادق(ع) شرفیاب شد و درخواست نمود که او را به سوی خدا راهنمایی کند. حضرت با طرح مثالی که در برخی از آیات قرآن هم به آن اشاره شده، او را متوجه فطرت خود نمود و فرمود: آیا تا کنون با کشتی مسافرت کرده‏ای؟ گفت: آری. آیا اتفاق افتاده که کشتی بشکند و در آن‏جا نه کسی باشد که تو را نجات دهد و نه آشنایی با شنا داشته باشی؟ گفت: آری. آیا در آن موقع به فکر تو رسیده است که قدرتی هست که بتواند تو را از آن مهلکه نجات بخشد؟
گفت: آری. حضرت فرمود: او همان خدای تواناست که هنگامی که تمام وسایل مادی از کار می‏افتد و نجات‏بخش و دادرسی در میان نیست، انسان خواه ناخواه به او توجه و دل به سوی او کشیده می‏شود.
پرسیدم: با این تعاریفی که کردید، استاد پاسخ گفت: پس راهی برای شناخت خداوند تبارک و تعالی وجود دارد که بتوان با آن کسانی را که راه گم کرده‏اند، راهنمایی کرد؟ برای شناخت خداوند، راه‏های فراوانی در کتب مختلف بیان شده، مثلاً در بعضی از آن‏ها، از مقدمات حسی و تجربی و عقلی صحبت به میان آمده و بعضی دیگر مستقیماً درصدد اثبات خدا هستند، در صورتی که بعضی دیگر تنها موجودی را اثبات می‏کنند که وجودش مرهون وجود دیگری نیست و برای شناخت صفات او باید برهان‏های دیگری اقامه شود. از یک نظر می‏توان دلایل خداشناسی را به راه‏هایی تشبیه کرد که برای عبور از رودخانه‏ای وجود دارد: بعضی از آن‏ها مانند پل چوبی ساده‏ای است که روی رودخانه کشیده شده و عابر به آسانی از آن می‏گذرد، بعضی دیگر مانند پل‏های سنگی طولانی با استحکام بالاست، ولی راه را طولانی‏تر می‏کند و بعضی نیز مانند راه آهن‏های پرپیچ و خم دارای فراز و نشیب‏ها و تونل‏های عظیم است که برای عبور قطارهای سنگین ساخته شده است. انسانی که ذهن سبکباری دارد، می‏تواند از راه‏های خیلی ساده، خدای خود را بشناسد و به بندگی او بپردازد، اما کسی که بار سنگینی از شبهات را به دوش کشیده است، باید از پل سنگی عبور کند و بالاخره کسی که خروارها بار شبهات و وسواس را با خود حمل می‏کند، باید راهی را برگزیند که دارای زیر سازی‏های محکم و استوار باشد. هر چند پیچ و خم‏ها و فراز و نشیب‏های زیادی داشته باشد.

اعتقاد عالمانه به توحید
قرآن کریم به سه مسأله‏ی ریشه‏ای و اعتقادی، بیشتر از سایر مسائل می‏پردازد و چنین بیان می‏دارد که نظام هستی را مبدأی است که جهان از آن‏جا شروع شده و معادی است که سرانجام حرکت جهان به آن سمت منتهی می‏شود و مسیری است، یعنی رسالت که راه واصل، بین آغاز و انجام است و تمامی معارف دین بدون واسطه یا با واسطه به همین سه بخش برمی‏گردد. آغاز، توحید است و انجام معاد و مسیر، رسالت.
و جمله آخر این‏که: توحید، عصاره‏ی همه معتقدات و همه برنامه‏های فردی و اجتماعی سعادت‏بخش انسان است. یا این‏که اگر هر یک از تعلیمات دین را به یکی از اعضای پیکر انسان تشبیه کنیم، باید بگوییم که توحید، روحی است که در مجموع این پیکر دمیده است.
منابع:
1ـ محمدتقی مصباح یزدی، آموزش عقاید، انتشارات شرکت چاپ و نشر بین‏الملل،1389، ص43.
2ـ همان، ص31.
3ـ جوادی آملی، تفسیر موضوعی قرآن کریم(توحید در قرآن)، مرکز نشر اسراء، 1383.
4ـ ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، انتشارات دارالکتب الاسلامیه،ج12، 1382، ص576.

داستان‏های قرآنی
«مَنْ كَفَرَ بِاللَّهِ مِنْ بَعْدِ إِيمانِهِ إِلاَّ مَنْ أُكْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِيمانِ وَلكِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْكُفْرِ صَدْراً فَعَلَيْهِمْ غَضَبٌ مِنَ اللَّهِ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِيم‏» كسانى كه بعد از ايمان كافر شوند- به جز آن‏ها كه تحت فشار واقع شده‏اند، در حالى كه قلبشان آرام به ايمان است- آرى آن‏ها كه سينه خود را براى پذيرش كفر گشوده‏اند، غضب خدا بر آن‏هاست و عذاب عظيمى در انتظارشان!
آيه 106 سوره نحل در مورد گروهى از مسلمانان نازل گرديد كه در چنگال مشركان گرفتار شدند و آن‏ها را مجبور به بازگشت از اسلام و اظهار كلمات كفر و شرك كردند.
آن‏ها" عمار" و پدرش" ياسر" و مادرش" سميه" و" صهيب" و" بلال" و" خباب" بودند. پدر و مادر عمار در اين ماجرا سخت مقاومت كردند و كشته شدند، ولى عمار كه جوان بود، آنچه را مشركان مى‏خواستند به زبان آورد.
اين خبر در ميان مسلمانان پيچيده بعضى غایبانه عمار را محكوم كردند و گفتند: عمار از اسلام بيرون رفته و كافر شده، پيامبر (ص) فرمود: چنين نيست.
اِنَّ عماراً ملاء ايماناً مِن قرنه الى قدمه و اختَلَطَ الايمان بِلَحمِهِ و دَمه:
چنين نيست (من عمار را به خوبى مى‏شناسم)، عمار از فرق تا قدم پر از ايمان است و ايمان با گوشت و خون او آميخته است (او هرگز دست از ايمان برنخواهد داشت و به مشركان نخواهد پيوست).
چيزى نگذشت كه عمار گريه‏كنان به خدمت رسول خدا (ص) آمد. پيامبر ص فرمود: مگر چه شده است؟
عرض كرد. اى پيامبر، بسيار بد شده، دست از سرم بر نداشتند تا نسبت به شما جسارت كردم و بت‏هاى آن‏ها را به نيكى ياد نمودم! پيامبر(ص) با دست مباركش اشك از چشمان عمار پاك نمود و ‏فرمود:
اگر باز تو را تحت فشار قرار دادند، آنچه مى‏خواهند بگو (و جان خود را از خطر رهايى بخش).

قرآن و ادبیات فارسی
لم یلد و لم یولد
در سوره توحید، لطایف بسیار دارد «و هر آیه تفسیر آیه پیش. چون گویند: او کیست: گویی او اَحَد است. گویند: احدکیست؟ گویی: صمد است، گویند: صمد کیست؟ گویی: لم یلد و لم یولد است. چون گویند: لم یلد و لم یولد کیست؟ گویند: لم یکن له کفوا احد است! (هو) کاشف اسرار است، (الله) کاشف ارواح است. (احد) کاشف قلوب است و بقیه سوره کاشف نفوس مؤمنان است.» مولانا این بار از داستانی که نقل می‏کند، الهام گرفته و از زبان حضرت موسی (علیه السلام) می‏خواهد ما را متوجه به خداوند متعال کند.
لَمْ يَــلِدْ لَمْ يُولَـــدْ او را لايـق است            والـــد و مــولـــود را او خـالــق است
هر چه جسم آمد ولادت وصف اوست       هر چه مولود است او زين سوى جوست2
«حضرت موسى (ع) با چوپانى روبه ‏رو مى ‏شود. چوپان روى به پيشگاه خداوند كرده و چنين به مناجات و راز و نياز پرداخته است: اى خدا، تو كجايى كه چاكرى تو را نمايم و چارق‏هايت را بدوزم، سرت را شانه بزنم. اى خداى من، فرزندان و خانمان و جانم به فدايت باد، كجايى كه كمر به خدمتت ببندم و جامه‏هايت را بدوزم و لباس‏هايت را بشويم. اى خداى محتشم، كجايى تا شير براى تو بياورم، اگر روزى بيمار شوى، پرستار و غم خوارت گردم.
اى كاش كه خانه‏ات را مى‏شناختم، اگر خانه‏ات را مى‏شناختم، هميشه در هر صبح و شام، روغن و شير و پنير و نان‏هاى روغنى و كوزه‏هايى پر از خوردنى‏ها و آشاميدنى‏ها و ماست براى تو مى‏آوردم.
اى فداى تو همه بزهاى من             اى بيادت هى هى و هيهاى من
بدين‏سان چوپان ساده لوح، مطالب بیهوده مى‏گفت. همين كه موسى(ع) آن مطالب را شنيد، گفت: اى چوپان با چه كسى صحبت مى‏كنى و با چه كسى به راز و نياز پرداخته‏اى؟ چوپان مى‏گويد: با آن خدا راز و نياز مى‏كنم كه ما را و اين زمين و آسمان را آفريده است.
موسى مى‏گويد: اى بی‏نوا، چرا اين چنين خيره‏ سرانه صحبت مى دارى؟ تو هنوز مسلمان نشده، كافر گشته اى! اين حرف‏ها چيست؟
اين چه ياوه ‏گويى است؟ چارق چيست؟ [درست دقت كن با چه كسى صحبت مى‏ كنى؟] مگر با عمو و دايى‏ات به گفتگو پرداخته‏اى؟! صفات خداوند ذوالجلال چه ارتباطى با جسم و جسمانيات دارد؟ ستايش دست و پا و ساير اعضا براى ما ستايش محسوب مى‏شود، ولى در مقابل حق تعالى كه پاك و منزه از اعضاء است، نوعى آلوده كردن آن مقام شامخ به شمار مى ‏رود.
نزاييدن و زاييده نشدن، شايسته آن مقام بالا است، زيرا او آفریننده‏ی والد و مولود است. ولادت از اوصاف جسمانيات است و هر چه كه معلول و زاييده شده است، مربوط به اين روى پرده طبيعت است، زيرا معلول‏ها و زاييده شده‏ها حادثند كه به ايجاد كننده نيازمند مى‏باشند.
پس از آن كه چوپان بى‏نوا ملامت حضرت موسى(ع) را مى‏شنود، پشيمان و نادم رو به بيابان‏ها مى‏گذارد.»
«از طرف خداى تعالى به حضرت موسى وحى رسيد كه اى موسى، بنده ما را از ما جدا كردى. تو براى پيوند دادن و وصل كردن، مبعوث به پيغمبرى شده‏اى، نه براى جدا كردن و نوميد ساختن بندگان. تا مى‏توانى در وادى فراق قدم نگذار. در درون هر كسى روش و اخلاقى به وديعه نهاده‏ايم و به هر كس اصطلاحى داده‏ايم كه مخصوص او بوده، به همان روش و به همان زبان سخن مى‏گويد كه آن روش و آن سخن اگر از او ناشى شود، مدح و اگر از تو سر بزند، ذم است. ما از پاكى و ناپاكى، از گران جانى و چالاكى برى بوده، اين‏ها مورد اعتناى ما نيستند. من بندگان خود را خلق نكردم كه از آن‏ها سودى ببرم، بلكه خلق كردم تا به آن‏ها بخشش وجودى بنمايم.
چون حضرت موسى(ع) اين عتاب را از طرف خداوند شنيد، سر به بيابان نهاد، در پى چوپان دويدن گرفت و دوان دوان نشان پاى آن سرگشته را دنبال كرده گرد و خاك از دامن بيابان به هوا افشانده و رفت.»
از این ابیات می‏آموزیم که خداوند متعال واحد است و یکتاست. فقط او شایسته پرستش است، اما این‏که چگونه با او صحبت کنی و به او وصل شوی، بی‏نهایت است؛«(الطرق الی ا... بعدد انفاس الخلائق). برای آن‏که بدانیم آیا در راه خدا هستیم یا نه؟ کافی است به وضع روحی خود مراجعه کنیم و ببینیم آیا جهان را با همین دیدگان ظاهر بین تماشا می‏کنیم یا دیده واقع بین ما در فعالیت است.»
به قول بزرگی، باید بدانیم که در مسیری که قرار داریم، آیا به آرامش می‏رسیم یا خیر؟ و ته دل خودمان آرامش را احساس می کنیم یا خیر؟ بدان که هدف همه ما رسیدن به اوست و همیشه به خاطر داشته باش که او بالاترین چیزهاست و با هیچ ظاهر مادی که خود نیازمند خالق است قابل مقایسه نیست. او کسی است که اصلا جسم نیست تا بخواهی او را با جسمیت و خواص آن مقایسه کنی. او از هر چه وصف جسمیت است، مبرّاست، چون جسمیت، شأنیت بودن و نبودن و فاسد شدن را دارد و همه این‏ها نیاز به کسی دارند تا آن‏ها را به‏وجود آورده و در راه رسیدن به تکامل او را راهنمایی کند.
مولانا می‏فرماید: ستایش کردن دست و پا در حق ما بندگان که جسم هستیم، معنا دارد، نه در حق خداوند کاملی که نه از کسی متولد شده و نه کسی را زاییده است، چرا که او والد و مولود همه موجودات است. او ذات مطلق است و او که ما را خلق کرده، خود بهتر می‏داند که چه چیز موجب صلاح ما و چه چیز موجب فساد ماست، لذا همه آن‏ها را برای ما روشن فرموده است. پس بیایید فقط بر او توکل نموده و از او بخواهیم که ما را در راه راست که تنها راه رسیدن به اوست، یاری کند. فرق نمی‏‏کند که این خواسته را به چه زبانی از او بخواهیم. فقط بخواهیم که ما را تنها نگذارد.
منابع:
1ـ خواجه عبدالله انصاری، تفسیر ادبی و عرفانی قرآن مجید، تألیف امام احمد میبدی، ج 2، چ سوم، تهران: اقبال، 1374، ص650.
2ـ مولانا جلال الدین محمد بلخی، مثنوی معنوی، به کوشش محمد استعلامی،ج1، چ ششم، تهران: زوّار، 1372،ص 81.
3ـ محمد تقی جعفری، تفسیر و نقد تحلیل مثنوی، ج4، چ یازدهم، تهران: انتشارات اسلامی، 1367، ص 324 -326 ؛ بدیع الزمان فروزانفر، شرح مثنوی شریف، ج 2، تهران: زوار، 1367، ص 435.
4ـ نرم افزار مثنوی معنوی، مؤسسه خدمات کامپیوتری نور، شرح موسی نثری. ص 111و113.
5ـ محمد تقی جعفری، همان.

پرسش و پاسخ‏های قرآنی
ادامه پاسخ به سوال قرآنی و راهکار قرآن در مورد افسردگی چیست؟
در شماره قبل به بررسی عوامل روان‏شناسی و پاسخ قرآن به آن پرداخته شد. در این شماره، به عوامل جامعه شناختی و پاسخ قرآن به آن می‏پردازیم.
عوامل جامعه شناختى که باعث بروز افسردگی در انسان می‏شود، از نگاه قرآن مخفى نمانده و با بياناتى شيوا، انسان را از وارد شدن به آن محدوده باز داشته است و مى‏فرمايد:«وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَىْ‏ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالَّثمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ»«و قطعاً [همه‏] شما را به چيزى از ترس و گرسنگى و كاهش در ثروت‏ها و جان‏ها و محصولات، آزمايش مى‏كنيم و به شكيبايان مژده ده.»(بقره 155)
خداوند در اين آيه ،عوامل امتحان بشر را باز مى‏شمارد، عواملى كه در صورت عدم ايمان شخص، باعث تنش در زندگى او مى‏شود و فرد را به كام افسردگى فرو مى‏برد، اما خداوند با تذكر به اين نكته كه اين موارد براى امتحان و آشكار شدن افراد صابر است، جامعه‏ى اسلامى را از ورود به اضطراب و افسردگى نجات مى‏دهد.
از عوامل ديگر جامعه‏شناختى در بروز افسردگى، تجرد و خانواده‏هاى از هم گسسته است. در اسلام به موضوع ازدواج و تشويق به تشكيل خانواده اهتمام زيادى شده است و آن را عامل ثبات روانى و دور شدن از اضطراب مى‏داند و مى‏فرمايد:
«وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُم مِنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَاجاً لِّتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُم مَوَدَّهً وَ رَحْمَهً إِنَّ فِى ذلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ»
«و از نشانه‏هاى او اين است كه همسرانى از (جنس) خودتان براى شما آفريد، تا بدان‏ها آرامش يابيد و در بين شما دوستى و رحمت قرار داد؛ قطعاً در آن [ها] نشانه‏هايى است براى گروهى كه تفكّر مى‏كنند.»(روم 21)
در آيه‏ى شريفه، آفرينش موجودى از جنس بشر كه به عنوان همسر معرفى شده را مايه‏ى سكون و آرامش دانسته و با اين فرايند، جامعه‏ى اسلامى را از ورود به وادى اضطراب و تشنج روانى دور نگه مى‏دارد.
اسلام، انزواطلبى و فرار از ازدواج را نهى و در مقابل، ازدواج را دريچه‏اى براى ورود به وادى آرامش و سلامت روانى معرفى كرده است. از طرفى، طلاق تا زمانى كه چاره‏اى جز آن نباشد، امرى ناپسند معرفى شده است. گرچه آموزه‏هاى قرآنى، طلاق را در صورت ضرورت، وسيله‏اى براى رهايى و فرار از فشارهاى روانى ناشى از اختلافات خانواده مى‏داند، ولى براى آن شرايطى را قرار داده است كه در آن صورت فشار روانى حاصل از اين جدايى را به حداقل مى ‏رساند:
«وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ»«و هنگامى كه زنان را طلاق داديد و به (روزهاى پايانى) سرآمدِ (عدّه) شان رسيدند، پس به‏طور پسنديده نگاهشان داريد، يا به‏طور پسنديده آزادشان سازيد و به‏ خاطر زيان رساندن نگاهشان نداريد.»(بقره 231)
موضوع اين آيه، طلاق و جدايى از همسران است. ولى با ظرافتى كه مخصوص قرآن است، مى‏فرمايد: در اين هنگام كه عده‏ى زن در حال تمام شدن است، يا به بهترين وجه رجوع كرده، زندگى را ادامه دهيد و يا به نحوی که هيچ گونه آشفتگى روحى را به همراه نياورد، جدا شويد. پيشنهاد رجوع مجدد به زوج از طرف خداوند، نشان از اهميت پيوند و استمرار زندگى در اجتماع دارد و تأكيد به جدايى همراه با زيبايى و خوبى كه هم شرع و هم عرف و عقل آن را تأييد کند،. نشان از احتمال بروز حمله‏هاى روانى در اين حالت دارد، كه با اين گونه برخورد زوج، اين حمله‏ها به حداقل مى‏رسد.(محقق اردبیلی،زبده البیان،ص740)
در آيه‏ى بعد، توصيه دارد كه از ازدواج مجدد همسر جلوگيرى نشود (در گذشته مرسوم بود) و ازدواج همراه با نيكى را مورد تأكيد قرار مى‏ دهد، كه خود دليل ديگرى بر اهميت دادن قرآن به ازدواج و اكراه از تجرد است.
به ‏طور خلاصه، نظر قرآن در اين باره چنين است:
1. سفارش به ازدواج.
2. نكوهش طلاق، هر چند آن‏رادريچه‏ى خروج از بن بست‏هاى تفاهم مى‏داند.
3. توصيه به تحكيم روابط عاطفى خانوادگى از ديگر آموزه‏هاى قرآن است.
چنانچه گذشت، اسلام نه تنها از رهبانيت و انزواطلبى نهى كرده، بلكه رجوع به جمع و همكارى جمعى را سفارش مى‏كند و مى ‏فرمايد:«وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِيعاً وَلَا تَفَرَّقُوا»«و همگى به ريسمان خدا، تمسّك جوييد، و پراكنده نشويد.»(آل عمران /103)
و در آيه‏ى ديگر مى‏فرمايد: «تَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى»«در نيكوكارى و (خود نگهدارى و) پارسايى با يكديگر همكارى كنيد.»(مائده 2) با اين راهكار قرآنى و استفاده صحيح از آن‏ها، افسردگى در جامعه‏ى اسلامى به حداقل مى ‏رسد.
بررسى ‏هاى تجربى «در رابطه‏ بين اعتقادات مذهبى و افسردگى»:
طبق آمار ميان ميزان افسردگى و عقايد مذهبى، همبستگى منفى وجود دارد. (اسلام و بهداشت روان،ص27و28) نتايج يك مطالعه با نمونه بردارى تصادفى در گروه‏هاى مشابه نشان داد كه همبستگى مثبتى بين خواندن نماز و بهبود افسردگى و اضطراب و افزايش اعتماد به نفس وجود دارد. در اين زمينه، گروهی از روان‏شناسان در مطالعه‏ى ميان 130 بيمار مبتلا به اضطراب و 100 بيمار مبتلا به افسردگى، در دو گروه متمايز با شرايط فرهنگى مذهبى قوى و ضعيف به اين نتيجه رسيدند كه:«گروه داراى اعتقادات مذهبى، بعد از شش ماه روان درمانى، بهبود بيشترى يافتند.» (همان)
تحقيق ميدانى در مورد اين«ارتباط»به صورت مكرر صورت گرفته كه بخشى از آن‏ها در كتاب «اسلام و بهداشت روان» آمده است.

مهارت‏های زندگی در قرآن
روابط بین همسران
هدف ما در مجموعه مقالات مهارت‏های زندگی در قرآن کریم آشنایی بیشتر با مهارت‏های زندگی به‎طور عام و توجه و تأمل در آیات الهی به‎طور خاص می‏باشد. جمله‏ای معروف وجود دارد که می‏گویند: با دانش دیروز نمی‏توان جوان امروز را برای فردا تربیت کرد. متأسفانه خیلی از مردم هنوز به این باور نرسیده‏اند که زندگی مجموعه‏ای از مهارت‏هاست که انسان ناگزیر است که آن‏ها را بیاموزد. زندگی یک آزمایشگاه نیست که ما همه چیز را در آن بیازماییم و با روش آزمایش و خطا و تجربه کردن به‏دست آوریم، بلکه باید از دانش و یافته‏های دیگران بهره بگیریم. حضرت علی(ع) می‏فرماید: «ما اَکثَر الِعبَر و ما اَقَلَّ الاعتبار.» چه بسیار است عبرت و چه اندک است عبرت گیرنده.
در ابتدا می‏خواهیم جملاتی گهربار از استاد تفسیر، حضرت آیت‏الله جوادی آملی، در مورد قرآن بیان کنیم: «خدای سبحان، مؤلف قرآن، کاتب قرآن، مصنف قرآن نیست، بلکه او در کلماتش تجلی کرده است. آن که قرآن را می‏فهمد، آن‏که قرآن را تفسیر می‏کند، آن‏که قرآن را درست بررسی می‏کند، این در آغاز راه است. وقتی به پایان راه می‏رسد که متکلم را با قلبش و با جانش در کلماتش مشاهده کند.»
انسان موجودی اجتماعی است و ابتدایی‏ ترین و مقدس ‏ترین اجتماع خانواده است. انسان برای آن‏که بتواند خانواده‏ای موفق و سالم داشته باشد، باید روابط موجود در خانواده درست و منطقی بوده و وظایف و جایگاه هر فرد مشخص باشد. در ابتدای امر چه نیکوست که هدف از خلقت همسر را از نگاه قرآنی بیان کنیم. خداوند بلند مرتبه در سوره روم، آیه 21 می‏فرماید: وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ. و از نشانه های او این‏که از نوع خودتان همسرانی برای شما آفرید تا به آن‏ها آرام گیرید و میانتان دوستی و رحمت نهاد. در این نشانه‏هایی است برای آنان که می‏اندیشند.»
روابط بین خانواده، یک معادله دو طرفه است. از نگاه اسلام، طرفین باید حسن خلق داشته و به یکدیگر احترام بگذارند. یکی از معروف‏ترین جمله‏های پیامبر اکرم(ص) در مورد حسن خلق مرد در خانواده این است که: «خیرلکم خیرلکم لاهله و أنا خیرکم لاهلی» بهترین شما کسانی هستند که به خانواده خود مهربان‏تر باشد و من از همه شما نسبت به خانواده خود مهربان‏تر هستم.» یکی از شاهکارهای اسلامی این است که برای زن نقش مهمی قائل شده است، تا جایی‏که جهاد زن را خوب شوهرداری کردن بیان کرده است: جِهادُ المَراتِه حُسنُ تَبَعُّل(بحارالانوار، ج3) زن که از نشانه‏های الهی است، با رفتار خوب، با احترام به شوهر، اظهار عشق و علاقه نسبت به شوهر و استقبال گرم از شوهر، می‏تواند فضای خانه را صمیمی، با محبت و گرم نگه داشته باشد تا مرد که خسته از کار روزانه به منزل می‏آید، آرامش گرفته و فرزندانی خوب در این فضای با محبت تربیت شوند.
اسلام نیز در پیوند مقدس خانواده، دوستی و محبت را یکی از نشانه‏های الهی قرار داده است. امام صادق(ع) می‏فرماید: هر کس محبتش نسبت به همسرش بیشتر باشد، ایمان او به خداوند زیادتر است.(کتاب نکاح، حرعاملی)
در این قسمت، به نکاتی در مورد نقش زن در خانواده اشاره می‏کنیم: 1ـ زن باید انیس و همدم مرد و یار و یاور او باشد. بالاترین احترام و شخصیت‏ها را برای شوهرش قائل باشد. 2ـ زن در عین این‏که همسر شوهر خود است، در مواردی باید برای شوهرش نقش مادر را بازی کند. انسان‏ها برده محبت‏اند. 3ـ نرمش و ملایمت زن و عدم لجبازی، کانون خانواده را با صفا و صمیمی می‏کند.
نکته بسیار مهم که مرد باید آن را رعایت کند این است که همیشه با همسر خود به مدارا رفتار نماید. در برخی روایات گفته شده که درباره دو گروه باید به مدارا رفتار شود: 1ـ همسر 2ـ یتیمان.
در پایان به تکنیک‏های افزایش صمیمیت و نفوذ مرد در قلب همسر خود اشاره می‏کنیم: 1ـ همسرتان را با زنان دیگر مقایسه نکنید. 2ـ عشق خود را نسبت به همسر خود اثبات کنید. 3ـ روزهای مهم زندگی او را در تقویمتان یاد داشت کنید. 4ـ به همسرتان نگاه و توجه کنید. 5ـ عشق خود را بر زبان آورید. 6ـ زنان نیاز به صحبت کردن دارند. 7ـ به صحبت‏های همسرتان توجه کنید. 8 ـ احساسات خود را نشان دهید. 9ـ با نام‏های خودمانی او را صدا بزنید. 10ـ برایش هدیه بفرستید.
1ـ مراحل ازدواج در اسلام(مجید رشیدپور)
2ـ راز شاد زیستن(امیرملک محمودی)
3ـ خانواده از دیدگاه فقه و حقوق اسلامی(قدرت اله مشایخی)

علوم قرآنی
نزول قرآن‏
یکی از مباحث علوم قرآنی، بحث از چگونگی نزول قرآن و تاریخ نزولش می‏باشد.
با توجه به آیات و روایات، قرآن دارای دو نزول می‏باشد، نزول دفعی و نزول تدریجی. نزول تدریجی آن در طول 23 سال رسالت پیامبر (ص) انجام گرفته است. نزول دفعی قرآن در ماه مبارک رمضان و در شب قدر بوده است. نزول تدریجی قرآن آغازش با بعثت پیامبر در27 رجب با نزول 5 آیه اول سوره علق آغاز گردیده است، همچنین در این نوشته، به رازهای نزول تدریجی این کتاب هدایت، اشاره می‏شود.
آغاز نزول‏
پيامبر(ص) در چهل سالگى (610 يا 611 ميلادى) در شهر مكه به رسالت مبعوث گرديد. همچنین آغاز بعثت در غار حرا با نزول آياتى از سوره‏ی مباركه علق همراه بوده است و ميان‏ مسلمانان در اين باره اتفاق نظر وجود دارد. اما در اين‏كه بعثت در چه زمانى از سال رخ داده است، نظرها مختلف است. دليل اين اختلاف آن است كه درباره‏ی زمان نزول قرآن اختلاف شده است. آراى مختلف در تعيين زمان نزول قرآن و بعثت‏ «بيست و هفتم رجب؛ هفدهم رمضان؛ هيجدهم رمضان؛ بيست و چهارم رمضان؛ دوازدهم ربيع‏الاول می‏باشد (بحارالانوار، ج 18، ص 190؛ التمهيد، ج 1، ص 78.)
شيخ طوسى در «امالى» روايتى از امام صادق(ع) نقل مى‏كند كه فرمود: روز بيست و هفتم رجب، نبوّت بر رسول خدا نازل گشت. هر كه اين روز را روزه ‏بگيرد، ثواب‏ كسى را دارد كه شصت ماه روزه گرفته است.(وسائل الشیعه، ج 7، ص330 )
از امام كاظم(ع) نيز نقل است كه فرمود: خداوند محمد(ص) را، كه رحمت براى جهانيان است، در بيست و هفتم رجب به‏پيامبرى‏ برگزيد. هر كه اين روز را روزه بگيرد، خداوند ثواب روزه‏ی شصت ماه را برايش ثبت مى‏كند.(وسائل الشیعه، ج 7، ص330)
روايات ديگرى نيز با همين مضامين وارد شده است. دانشمندان اهل سنت براى اثبات بعثت در ماه رمضان، به آيات سوره بقره، دخان و قدر استناد نموده‏اند. آنان مى‏گويند در تمام قرآن، نامى از رجب و بعثت در آن وجود ندارد. آنچه ‏هست، دلالت صريح و روشن آيات است بر اين كه قرآن در ماه رمضان (شهر رمضان الذى...) در شب مباركى (ليله مباركه...) كه همان شب قدر است (إنّا أَنْزَلْناهُ في‏ِِ لَيْلَةٍ مُبارَكَةٍ) نازل گشته است و چون بعثت هم، همراه نزول قرآن بوده، بعثت در ماه رمضان به‏وقوع پيوسته است. در پاسخ به اين استدلال بايد گفت: به ظاهر، آيات 185 بقره و اول سوره قدر، دلالت بر نزول همه قرآن در ماه رمضان و شب قدر دارد. دلالت آيه سوم سوره دخان، بر نزول يكپارچه‏ی قرآن صريح‏تر و روشن‏تر است: «حم. وَالْكِتابِ الْمُبيِِن. إنّا أَنْزَلْناهُ في‏ِِ لَيْلَةٍ مُبارَكَةٍ» (دخان 1-4 ) در اين‏آيه، مرجع ضمير «انزلناه» «كتاب» است كه قرآن به آن سوگند خورده است و به ‏روشنى دلالت ‏دارد كه مجموعه آيات قرآن و كتاب الهى مورد نظر است؛ در حالى كه در آغاز بعثت، تنها پنج ‏آيه از سوره علق نازل گشته است. بنابراين نمى‏توان گفت اين آيات، ناظر به بعثت پيامبرند. براى حل مسأله و جمع ميان نزول اولين آيات در روز مبعث يعنى 27 رجب و نزول همه‏ قرآن در ليله‏القدر، ماه مبارك رمضان چند نظريه ارائه شده كه به شرح آن‏ها مى ‏پردازيم:
جلال‏الدين سيوطى مى ‏گويد: در نحوهء انزال قرآن از لوح محفوظ سه قول وجود دارد:
نظریه اول:- كه از همه مشهورتر است- قرآن به‏ صورت يكپارچه در شب قدر به آسمان‏ دنيا نازل شده و سپس به‏تدريج در مدت 20 يا 23 يا 25 سال (به حسب اختلافى كه در مدت‏ اقامت پيامبر در مكه بعد از بعثت وجود دارد) نازل گشته است.
نظریه دوم: قرآن در شب بيستم يا بيست و سوم يا بيست و پنجم از هر ماه رمضان به‏ آسمان دنيا نازل شده است، به‏طورى كه در هر شب قدر خداوند آياتى را كه نزول آن را در طول سال مقدّر فرموده بوده، نازل مى‏كرده است و بعد همين آيات به‏تدريج در طول سال‏ نازل مى‏شده‏اند.
نظريه سوم: مراد از نزول قرآن در ماه رمضان، ابتداى نزول آن بوده است كه به تدريج پس‏ از آن به‏صورت متفرق، آيات قرآن نازل شده است.
در رواياتى كه از طرق اماميه نقل گرديده است، از نزول قرآن به «بيت‏المعمور» نام برده شده و در بعضى از آن‏ها گفته شده كه بيت‏المعمور در آسمان چهارم قرار دارد. اين‏كه آسمان چهارم‏ كجاست و واقعيتِ بيت المعمور چيست، براى ما روشن نيست. از اين روايات تنها به‏ دست مى‏آيدكه جايى به ‏نام آسمان چهارم و بيت‏المعمور وجود دارد كه قرآن در شب قدر آن‏جا نازل گشته است.(الاتقان فى علوم القرآن، ج 1، ص 129 - 131).
علاّمه طباطبايى، نظريه ديگرى دارد كه خلاصه‏ی آن چنين است: از تدبّر در آيات مربوط به نزول قرآن در شب قدر از ماه رمضان و تعبير «انزال» در هر سه‏آيه در مقابل «تنزيل» برمى‏آيد كه نزول دفعى قرآن مراد است.
(باب تفعيل براى كثرت به‏ كار مى‏ رود برخلاف باب اِفعال) و اين بدان سبب است كه قرآن داراى حقيقتى فوق فهم عادى ‏ماست. از آيه اول سوره هود چنين حقيقتى استفاده مى‏گردد. آن‏جا كه مى‏فرمايد: «كِتابٌ أُحْكِمَتْ‏ آياتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَكيِِمٍ خَبيِِرٍ؛ كتابى است كه آيات آن استحكام يافته، سپس از جانب ‏حكيمى آگاه به روشنى بيان شده است.» (التمهيد فى علوم القرآن، ج 1، ص 87 .)
در آيه فوق، اِحكام در مقابل تفصيل قرار گرفته و معناى آن عدم تفصيل است؛ يعنى قرآن‏ در يك مرحله، اَجزا و فصول نداشته و اين تفصيل و جزئيات آيات كه اكنون در قرآن مشاهده‏ مى‏كنيم، پس از مرحله‏ی اِحكام بوده است. آيات 53 اعراف و 39 يونس نيز به همين مطلب‏ دلالت دارند و از همه اين آيات واضح‏تر آيات سوره زخرف است: «حم. وَالْكِتابِ الْمُبيِِنِ. إِنّا جَعَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِيّاً لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ وَ إِنَّهُ في‏ِِ اُمِّ الْكِتابِ‏ لَدَيْن الَعَلِىٌّ حَكيِِمٌ.» ( زخرف، 1 – 4)سوگند به كتاب روشنگر. ما آن را قرآنى عربى قرار داديم، باشد كه بينديشيد و همانا كه آن در كتاب اصلى [ \ لوح محفوظ] به نزد ما سخت والا و پرحكمت است.
اين آيات نشان مى‏دهند كه كتاب مبين در ام الكتاب، لفظ عربى نبوده و تفصيل و اجزا نداشته و تنها براى فهم بشر به زبان عربى درآمده است. اين آيات و آياتى ديگر موجب‏ مى‏گردد كه ما بگوييم مراد از انزال قرآن در ماه رمضان، انزال حقيقت كتاب آسمانى به قلب‏ مبارك پيامبر به‏صورت يك مرتبه و دفعى است؛
همان‏گونه كه قرآن مُفَصَّل، به تدريج در طول مدت نبوّت، بر قلب آن حضرت نازل گشته است. علاّمه طباطبایی، آيه «وَ لاتَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ يُقْضىإِلَيْكَ وَحْيُه؛» (طه/ 114) «ترجمه: و در [خواندن‏] قرآن، ‏پيش از آن كه وحى آن بر تو پايان يابد، شتاب مكن.» و آيه «لاتُحَرِّكْ بِهِ لِسانَكَ لِتَعْجَلَ بِهِ. إِنَّ عَلَيْنا جَمْعَهُ وَ قُرْآنَهُ...؛ »(قيامت/16) «ترجمه: زبانت را به خاطر عجله براى خواندن آن [قرآن‏] حركت مده، چرا كه‏جمع كردن و خواندن آن بر ماست.» را دليل بر اين مى ‏داند كه چون حقيقت قرآن قبلاً بر قلب‏ پيامبر نازل شده است، پيامبر نوعى آگاهى به آنچه بر او نازل مى ‏شده، داشته و به همين سبب از تعجيل در قرائت قرآن قبل از پايان يافتن وحى، نهى گرديده است. (الميزان، ج 2، ص 16 - 18 ؛ نيز تاريخ القرآن زنجانى.) آنچه گفتيم، مربوط به نزول دفعى قرآن و راه‏حل‏هايى درباره‏ی نزول قرآن در ماه رمضان ‏بود، اما درباره‏ی نزول تدريجى قرآن كريم، صرف‏نظر از اين‏كه از نظر تاريخى، بديهى و قطعى ‏است - كه آيات قرآن در زمينه‏ها و مناسبت‏هاى مختلف نازل گشته‏اند - آياتى از قرآن كريم نيز تدريجى بودن نزول را بيان مى ‏كنند:
و قرآنى كه آياتش را از هم جدا كرديم تا آن را با درنگ بر مردم بخوانى و آن را به تدريج نازل كرديم.«وَ قَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْلاَ نُزِّلَ عَلَيْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً وَاحِدَةً... » (فرقان/32) و كسانى كه كافر شدند، گفتند: «چرا قرآن يك جا بر او نازل نشده است؟»از اين آيات روشن مى‏گردد كه قرآن يك مرتبه نازل نشده و همين امر باعث‏ اعتراض‏ كافران گشته است.
اينك با مقايسه ميان دو گروه از آيات، يعنى آيات مربوط به نزول كلى قرآن در ماه رمضان و آيات مربوط به نزول تدريجى آن، معلوم مى‏گردد كه هيچ‏گونه تنافى و تضادى ميان آن‏ها وجود ندارد، بلكه هر گروه ناظر به نوعى از نزول قرآن است.
خلاصه مطلب
1ـ قرآن دارای دو نزول است: دفعی و تدریجی. آیات مربوط به نزول در ماه رمضان بیانگر نزول دفعی قرآن است.
2ـ برخی از رازهای نزول تدریجی عبارتند از: تثبیت و تقویت قلب پیامبر و مسلمانان؛ تدریجی بودن تشریع و قوانین اسلامی؛ عدم تحریف در قرآن؛ سهولت یادگیری و فراگیری قرآن و پیوستگی کامل با حوادث ورویدادهای زمان پیامبر است.
ادامه...
منابع
بحارالانوار، محمد باقر مجلسی، بیروت، الوفاء، 1403ق 1983م.
التمهيدفی علوم القرآن، محمد هادی معرفت، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
وسائل الشيعه: شيخ حر عاملى، محمد بن حسن‏‏مؤسسة آل البيت عليهم السلام‏، قم‏،1409 ق.
الاتقان فى علوم القرآن، جلال الدین عبد الرحمن ابوبکرسیوطی دمشق، بیروت دارابن کثیر،1414ق.
الميزان فی تفسیرالقرآن، محمد حسین طباطبایی، بیروت، مؤسسه الاعلمی، 1394ق.
نيز تاريخ القرآن زنجانى
درس‏نامه علوم قرآنی حسین جوان آراسته دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم 1380ش.