گلستان آیه ها شماره 24

نام سوره: نور                        شماره سوره: 24                    محل نزول: مدینه
تعداد آیه:64                          تعداد کلمه: 1316                  تعداد حروف:5680
معنی: نور، روشنی
علت نامگذاری: آيه 35 اين سوره، آيه: «اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ» معروف به آيه نور:«خداوند نور و آسمان‏ها و زمين و تجلي بخش هستي مي‏باشد» در اين سوره است(در حقيقت مي‏توان اين سوره را سوره پاکدامنی و عفت و مبارزه با آلودگي‏هاي اخلاقي دانست). ضمناً كلمه «نور» در قرآن 43 بار به كار رفته كه 7 بار آن تنها در اين سوره است و5 بار آن در آيه نور آمده است.
نام‏های دیگر: ندارد

محتواي سوره:
•  حكم مجازات شديد زن و مرد زناكار.
•  حديث معروف «افك» و تهمتي كه به يكي از همسران پيامبر(ع) زدند.
•  گناه سنگين شايعه‏سازي درباره افراد پاك.
•  دستور نهي از چشم‏چراني زن و مرد نسبت به یکديگر و كنترل چشم از گناه.
•  حجاب زنان مسلمان، رعايت عفت و ترك خودآرايي و خودنمايي زنان در خارج از خانه‏.
•  نكوهش بي‏ حجابي.
•  ازدواج راهي براي جلوگيري از انحرافات و حفظ عفت جامعه.
•  آداب معاشرت و اصول تربيت فرزندان.
•  آداب زندگي خانوادگي و ورود به خانه‏ها.
•  توحيد و مبدأ و معاد و تسليم بودن در برابر فرمان پيامبر(ع) كه پشتوانه همه برنامه‏هاي عملي و اخلاقي است (گردن نهادن به دين خدا و اطاعت از فرستاده او).
•  حكومت جهاني مؤمنان صالح.
ترتیب سوره: به ترتيب جمع‏آوري، بيست و چهارمین سوره است. به ترتيب نزول، صدودومين سوره است كه قبل از سوره «حج» و بعد از سوره «نصر» نازل شده است.
داستان‏های سوره: موسي: 35 تا 36، داستان افك: 11 تا21.
فضیلت سوره: امام صادق(ع) فرمود: «به وسيله تلاوت سوره نور اموال خود را از تلف شدن و دامان را از ننگ بي‏عفتي حفظ كنيد و زنانتان را در پرتو دستوراتش از انحرافات مصون داريد كه هر كس قرائت اين سوره را در هر شبانه روز ادامه دهد، كسي از خانواده او هرگز تا پايان عمر گرفتار عمل منافي عفت نخواهد شد.»

درسی از قرآن
برگرفته از جلسه تفسیر عمومی قرآن حضرت آیت الله نورمفیدی
«وَمَنْ يَهْدِ اللَّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِ وَمَنْ يُضْلِلْ فَلَنْ تَجِدَ لَهُمْ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِهِ(1) »
اين آيه  شريفه  و آيات متعدد ديگر مشابه آن، هدايت و گمراهي انسان  را به خدا نسبت ميدهد. این‏جا اين سؤال پيش می‏آید كه:
آيا خداوند متعال با بعضيها رابطه ويژه دارد و با برخي ديگر بی‏دلیل دشمن است؟ يك عده را بی‏دلیل هدايت و عده ديگر را بي دليل گمراه می‏سازد؟
منظور از اين آيه چيست؟ اين كه در آيات الهي گفته ميشود خدا هر كه را بخواهد، گمراه ميكند و هر كه را بخواهد، هدايت ميكند چيست؟براي آن‏که مطلب براي شما روشن شود، مثالي ميزنم.
خداوند متعال به همه انسانها استعداد علم آموزي و فراگيري دانش داده است. اين استعداد در وجود همه‏ي انسانها قرار دارد. اگر كسي به سراغ علم رفت و در اين مسير قدم برداشت، عالم ميشود، اما اگر كسي به اين سمت نرفت، يقيناً اين استعداد خدادادي كور ميشود. آن كس كه به دنبال علم ميرود و اين استعداد را در خود شكوفا ميكند، به اندازه زحمت خود بهرهاي از دانش ميبرد. يكي دنبال علم ميرود و بوعلي سينا ميشود كه در همه علوم زمان خود سرآمد است. يكي هم در اين مسير فقط در يك رشته متخصص ميشود. بعضيها حتي در همان يك رشته هم نميتوانند موفقيتي كسب كنند. هر كس اين استعداد را در خودش فعال كند، عالِم ميشود و آن كس كه در اين راه گام گذاشت، خدا او را عالم ميكند و آن‏کس كه به دنبال علم نميرود، به يك معنا بايد بگوييم چون خودش نخواسته، خدا هم نخواسته است.
كسي كه خدا را اطاعت می‏کند و در راه خدا قدم بر می‏دارد، خداوند هم به او كمك می‏کند و او را ارتقاء ميدهد.
آيه شريفه ميفرمايد: وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا(2) اگر كسي در راه بندگي خدا قدم برداشت، خداوند ميفرمايد: ما كمكش ميكنيم و راههاي خودمان را به او نشان ميدهيم. در مورد اصحاب كهف ميفرمايد: «إِنَّهُمْ فِتْيَةٌ آمَنُوا بِرَبِّهِمْ وَزِدْنَاهُمْ هُدًى»(3)  آن‏ها جوانمرداني بودند كه در آن دوران سخت به خدا ايمان آوردند. خدا ميفرمايد: وقتي آنان در راه ما قدم گذاشتند، ما هم نور ايمانشان را بيشتر كرديم.
 اما اگر كسي نخواهد در اين بيايد، خدا به زور او را هدايت نميكند. خداوند هر چه را كه انسان خودش بخواهد، براي او ميخواهد. «وَمَا تَشَاءُونَ إِلَّا أَنْ يَشَاءَ اللَّهُ.»(4)
اما در عين حال، همين كه خدا اين اختيار را به او داد، او را به زور هدايت نميكند. ميتوان گفت خدا بندگان را هدايت و يا گمراه ميكند، چرا كه خدا اين اختيار را به انسان داده است و منشأ اين اختيار، اراده الهي است. اگر انسان به سمت خدا بيايد، تحت ولايت الهيه قرار می‏گیرد. آيه الكرسي، همين  نكته مهم را به ما ميآموزاند كه خدا اهل ايمان را سرپرستي ميكند و از تاريكي بيرون ميآورد و به سوي نور هدايت مينمايد. هر كس كه در راه خدا نيايد، نبايد انتظار داشته باشد كه خدا او را سرپرستي و هدايت كند.
 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
 1. سوره اسراء آيه 97/ ترجمه : و هر كه را خدا هدايت كند، پس او هدايت يافته است و آنان را كه خدا [به كيفر عنادشان] گمراه سازد، هرگز در برابر خدا براى آنان ياورانى نخواهى يافت.
 2 . عنكبوت/ 69
 3  . كهف/ 13
4. انسان/ 30

پنجره‏ای به نور
با توجه به مطالبی که قبلاً در رابطه با خداشناسی بیان شده، در این جلسه می‏خواهیم برهان‏های خداشناسی را نام برده و سپس ساده‏ترین راه را توضیح مختصری دهیم.
برهان‏های خداشناسی که فلاسفه برای اثبات وجود خدا اقامه کرده‏اند، عبارتند از: برهان نظم، برهان صدیقین، برهان فطرت، برهان وجوب و امکان، برهان مانع و برهان هدایت و عنایت و... .
راه ساده خداشناسی که آن تأمل در نشانه‏های خدا در جهان و به تعبیر قرآن کریم «تفکر در آیات الهی» است، گویی هر یک از پدیده‏های جهان در زمین و آسمان و در وجود انسان، نشانی از مقصود و مطلوب آشنا دارد.
این آیات و نشانه‏ها را در آفرینش انسان، آفرینش روح، هدایت فطری و غریزی و نشانه‏های او در عالم حیات، مسأله خواب و بیداری، آفرینش آسمان و زمین و خورشید و ماه و ستارگان، شب و روز و کوه‏ها و... می‏توان یافت.
در آیات متعددی از قرآن کریم، بر مسأله حیات و مرگ به عنوان یکی از آیات الهی و نشانه‏های ذات پاک پروردگار تکیه شده است.
«اللَّهُ الَّذِي خَلَقَكُمْ ثُمَّ رَزَقَكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يُحْيِيكُمْ هَلْ مِنْ شُرَكَائِكُمْ مَنْ يَفْعَلُ مِنْ ذَلِكُمْ مِنْ شَيْءٍ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ.»(روم/40) در این آیه که حضرت ابراهیم(ع) مشرکان را با لحنی قاطع، مخاطب ساخته، می‏گوید:«خداست که شما را آفریده و حیات بخشیده و سپس روزی داده، مرگ شما و حیات مجدد در قیامت نیز به دست اوست، آیا هیچ‏یک از بت‏هاشما قدرت بر چنین کاری دارند؟ آن‏ها می‏توانند چیزی بیافرینند یا بمیرانند یا روزی بخشند؟ حال که همه این‏ها از آن خداست. پس چرا برای او شریک و همتا قرار می‏دهید؟ او منزه و برتر است از شریکانی که برای او قرار می‏دهند.»
«إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ ... لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ» در آفرینش آسمانها و زمین و آمد و شد شب و روز نشانه‏هایی است برای مردمی که عقل دارند و می‏اندیشند. (بقره/164) پیام قرآن، 1381، ص105)

برهان نظم
یکی از رایج‏ترین برهان‏ هایی است که بر وجود خدا اقامه شده این برهان، تاریخی به بلندای عمر انسان دارد. آدمیان از دیر باز با مشاهده پدیده‏های منظم و هماهنگ به این فکر می‏افتادند که این نظم و هماهنگی موجودات، معلول چیست؟ آیا خود اجزاء با همکاری یکدیگر این نظم را پدید آورده‏اند یا ناظمی حکیم و با تدبیر، این اجزاء را با چنان دقت منظم کرده است؟ هر دوی این نظریات پیروان خاص خود را داشته است. اکثر افراد و موحدان بر آن بوده‏اند که آدمی از مطالعه پدیده‏ها و جهان منظم می‏تواند دست توانای خداوند را در ورای آن احساس کند. بنابراین، یکی از راه‏های رسیدن به وجود و علم خداوند، نظم موجود در هستی است. انبیای الهی نیز بر برهان نظم تأکید فراوان کرده، به گونه‏ای که انسان‏ها را دعوت می‏کنند در خلقت پیچیده موجودات در آسمان‏ها و زمین و کوه‏ها تفکر کنند و آن چنان دلالت نظم بر ناظم الهی را بدیهی می‏دانند که بیان نمونه‏ها را فقط جنبه یادآوری تلقی می‏کنند(قبسات، ص24)
در این‏جا اشاره‏ای به ساختمان وجودی انسان از دید روایات می‏کنیم:
امام صادق(ع) در حدیث معروف توحید مُفضّل در اشاره کوتاه و پر معنی به این مطلب می‏فرماید:
«در آب دهان و منافعی که در آن وجود دارد، بیندیش. این آب به طور دائم به سوی دهان سرازیر است تا حلق و زبان کوچک را مرطوب نگه دارد (که نقش مهمی در بلع غذا دارد) و اصولاً هنگامی که در دهان رطوبتی نباشد، نمی‏تواند غذایی فرو برود، تجربه و مشاهده گواه بر این معنی است.»(بحارالانوار، جلد3، ص77)

امتیازات این برهان
برهان نظم هم دانشمندان را قانع می‏کند و هم توده‏های مردم را، یعنی هر گروهی به فراخور حال خویش می‏توانند از آن بهره گیرند، چرا که مردم در درک اسرار آفرینش متفاوتند.
برهان نظم به خاطر بررسی انواع نعمت‏های الهی، ضمن بررسی نظام این جهان، سر از شکر منعم درمی‏آورد که آن خود نیز انگیزه دیگری از انگیزه‏های خداشناسی است.(آموزش عقاید، 1389، ص51)
الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ طِبَاقًا مَا تَرَى فِي خَلْقِ الرَّحْمَنِ مِنْ تَفَاوُتٍ فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَرَى مِنْ فُطُورٍ(ملک/3)
با تمام عظمتی که عالم هستی دارد، هر چه هست نظم است و استحکام، انسجام، ترکیبات حساب شده و قوانین دقیق اگر بی‏نظمی در گوشه‏ای از جهان راه می‏یافت، آن را به نابودی می‏کشید. از نظام عجیب و شگفت انگیزی که بر یک دانه اتم و ذرات الکترون و پروتون حاکم است گرفته، تا نظام حاکم بر کل منظومه شمسی و منظومه‏های دیگر و کهکشان‏ها، همه در سیطره قوانین دقیقی قرار دارند که آن‏ها را در مسیر خاصی پیش می‏برند. خلاصه همه ‏جا قانون است و حساب و همه جا نظم است و برنامه. (تفسیر نمونه، 1382، ص 320)

برهان هدایت و عنایت
برهان نظم فقط بر وجود نظم و هماهنگی بین اجزای مجموعه دلالت می‏کرد که در وجود اشیاء به صورت ثابت و یکنواخت باقی مانده است، اما اشیاء بعد از آفرینش و تکمیل خلقت آن‏ها از حیث نظام‏مند بودن، یک ویژگی نیز دارند و آن سیر و حرکت رو به رشد و تکامل بوده. چنین می‏نماید که آفریدگار، افزون بر خلقت و اعطای نظم به ساختمان وجودی آن‏ها، هدایت و حرکت آن‏ها به سوی کمال ثانوی را نیز بر عهده دارد و به نوعی مراقب است که هدایت و تکامل اشیاء منقطع نشود.
استاد مطهری معتقد است که این برهان نخست در قرآن مطرح شده و اندیشه‏وران از آن الهام گرفته‏اند.(مطهری، 1374، ص109)
آیات ذیل ناظر بر این برهان است:
«قَالَ رَبُّنَا الَّذِي أَعْطَى كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَى»این آیه به دو مرحله یعنی اعطای خلقت و اصل هدایت هر شیء اشاره و تفکیک قائل شده است و معلوم می‏شود که مرحله هدایت اشیاء بعد از خلقت نیز به هدایت‏گری نیازمند است که آن خدا است. (طه/ 50)
«الَّذِي خَلَقَ فَسَوَّى وَالَّذِي قَدَّرَ فَهَدَى.»این آیه به چهار مرحله(خلقت، تسویه، تقدیر و هدایت) تأکید می‏کند. (اعلی/3) مرحله هدایت آخرین مرحله است که در مخلوقات بوده و به خدا نسبت داده شده است.(قبسات، ص74)
منابع:
1ـ مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن،  تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیه1381.
2ـ مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش عقاید، انتشارات شرکت چاپ و نشر بین‏الملل، 1389.
3ـ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج24، تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیه،  1382.
4ـ مطهری، مرتضی، مجموعه آثار،  تهران، انتشارات صدرا، 1374.
5ـ فصل‏نامه علمی ترویجی قبسات، ش41، 1385.

داستان‏های قرآنی
إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ إِذا كانُوا مَعَهُ عَلى‏ أَمْرٍ جامِعٍ لَمْ يَذْهَبُوا حَتَّى يَسْتَأْذِنُوهُ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَأْذِنُونَكَ أُولئِكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ فَإِذَا اسْتَأْذَنُوكَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ فَأْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْلَهُمُ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ (نور/62) لاتَجْعَلُوا دُعاءَ الرَّسُولِ بَيْنَكُمْ كَدُعاءِ بَعْضِكُمْ بَعْضاً قَدْ يَعْلَمُ اللَّهُ الَّذِينَ يَتَسَلَّلُونَ مِنْكُمْ لِواذاً فَلْيَحْذَرِ الَّذِينَ يُخالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ أَنْ‏تُصِيبَهُمْ فِتْنَةٌ أَوْ يُصِيبَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ (63) أَلا إِنَّ لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ قَدْ يَعْلَمُ ما أَنْتُمْ عَلَيْهِ وَ يَوْمَ يُرْجَعُونَ إِلَيْهِ فَيُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا وَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْ‏ءٍ عَلِيمٌ (64)  
  ترجمه:
62- مؤمنان واقعى كسانى هستند كه به خدا و رسولش ايمان آورده‏اند و هنگامى كه در كار مهمى با او باشند، بدون اجازه‏ی او به‏جایی نمى‏روند. كسانى كه از تو اجازه مى‏گيرند، آن‏ها به‏راستی به خدا و پيامبرش ايمان آورده‏اند، در اين صورت هرگاه از تو براى بعضى از كارهاى مهم خود اجازه بخواهند، هر كس از آن‏ها را مى‏خواهى (و صلاح مى‏بينى) اجازه ده و براى آن‏ها استغفار كن كه خداوند غفور و رحيم است.
63- دعوت پيامبر را در ميان خود مانند دعوت بعضى از شما نسبت به بعضى ديگر تلقى نكنيد، خداوند كسانى از شما را كه پشت سر ديگران پنهان مى‏شوند و يكى پس از ديگرى فرار مى‏كند، مى‏داند، آن‏ها كه با فرمان او مخالفت مى‏كنند، بايد از اين بترسند كه فتنه‏اى دامن‏شان را بگيرد يا عذاب دردناك به آن‏ها برسد.
64- آگاه باشيد كه براى خداست آنچه در آسمان‏ها و زمين است. او مى‏داند آنچه را كه شما بر آن هستيد و روزى كه به سوى او باز مى‏گردند، آن‏ها را از اعمالى كه انجام دادند، آگاه مى‏سازد و خدا به هر چيزى آگاه است.
اين آيه در مورد «حنظلة بن أبى عياش» نازل شده است كه در شبی كه فرداى آن جنگ احد در گرفت، مى‏خواست عروسى كند. پيامبر(ص) با اصحاب و ياران مشغول به مشورت درباره جنگ بود. او نزد پيامبر(ص) آمد و عرضه داشت كه اگر پيامبر(ص) به او اجازه دهد، آن شب را نزد همسر خود بماند. پيامبر(ص) به او اجازه داد.
صبحگاهان به قدرى براى شركت در برنامه جهاد عجله داشت كه موفق به انجام غسل نشد. با همان حال وارد معركه كارزار گرديد و سرانجام شربت شهادت نوشيد.
پيامبر(ص) درباره او فرمود: «فرشتگان را ديدم كه حنظله را در ميان آسمان و زمين غسل مى‏دهند»! لذا بعد از آن، حنظله «غسیل الملائكه» ناميده شد
در شأن نزول ديگرى مى‏خوانيم كه آيه در داستان جنگ خندق نازل گرديد، در آن هنگام كه پيامبر(ص) با انبوه مسلمانان با سرعت مشغول كندن خندق در اطراف مدينه بودند، گروهى از منافقين به ظاهر در صف آن‏ها بودند، ولى كمتر كار انجام مى‏دادند و تا چشم مسلمانان را غافل مى‏ديدند، بدون اجازه گرفتن از پيامبر(ص) آهسته به خانه‏هاى خود مى‏آمدند، اما هنگامى كه مسلمانان راستين مشكلى پيدا مى‏كردند، نزد پيامبر(ص) آمده، اجازه مى‏خواستند و به محض این‏که كار خود را انجام مى‏دادند، باز می‏گشتند و به حفر خندق ادامه مى‏دادند، تا از اين كار خير و مهم عقب نمانند، آيه فوق گروه اول را مذمت و گروه دوم را ستايش مى‏كند

قرآن و ادبیات فارسی
و لم یکن له کفوا احد
همانا او خدایی است که هیچ کفو و همتایی ندارد و فقط اوست که شایسته ستایش و پرستش است. مولانا با شیوه‏ای زیبا به این آیه نگاه می‏کند. اگر کسی در راه عشق حقیقی به خداوند گام بردارد و لذت رسیدن به او را بچشد، هرگز حاضر نخواهد بود از آن دست کشیده و دوباره به لذات دنیایی چشم بدوزد. اگر سالک عاشق از من وجودی خود بیرون رفته و از موجودیت نفسانی خود که به دنیا و دنیا پرستی و توجه به شهوات و عشق‏های مجازی دعوت می‏کند، دور شود، هیچ‏وقت و به هیچ شکلی حاضر نیست آن را از دست بدهد، چرا که با تمام وجود دریافته است که هیچ کفو و همتایی برای او نیست.
ای مزور چشم بگشا و ببین
از وبای زرق و محرومی برآ
تا نمی بینم همی بینم شود
بگذر از مستی و مستی بخش باش
چند گویی: من ندانم آن و این؟
در جهان حیّ و قیّومی درآ
وین ندانم هات می دانم بود
زین تلون نقل کن در استواش(1)
در ادامه راه رسیدن به این مقام را این‏گونه بیان می‏فرماید: ای انسان مزوّری که مدام خود را گول می‏زنی، چشم حقیقت بین خودت را باز کن و در برخورد با هر چیزی که تو را به معبود می‏رساند، نگو من این را نمی‏دانم و آن را نمی‏فهمم. خودت را از این بیماری که در وجودت قرار گرفته و محروم از دریافت عنایات الهی کرده، نجات بده و در جهان زنده و پایدار الهی پا بگذار، چون اگر این کار را کردی و چشم از بیماری هوای نفس و حب دنیا برداشتی، چشم بصیرت تو گشوده می‏شود و تمام آن چیزهایی را که نمی‏دیدی، خواهی دید و تمام آن چیزهایی را که نمی‏دانستی، خواهی فهمید.
از این مستی و سرخوشی شهوات دنیوی و لذاتی که به ظاهر و تصور لذت است و در حقیقت هیچ چیز جز غم و اندوه عمیق درونی برای تو نخواهد داشت، بگذر و خودت را به جایی برسان که بتوانی مستی و سرخوشی حقیقی و پایدار الهی را به دیگران بچشانی و آن لذات معنوی و زیباییهایی که با رسیدن به او به دست آورده‏ای، برای دیگران بازگو کنی.
در ادامه می فرماید: «اگر زیبایی داری و آن را به رخ دیگران می‏کشی و در معرض دیگران قرار می‏دهی، بدان که زیباتر از تو هم هست که همین کار را بکند و فقط تو نیستی که به داشته‏های خودت می‏نازی بلکه اکثر نفوس همین حال را دارند.» (2)
مولانا می گوید: نقش عاشقی را کنار بگذار و حقیقتاً عاشق شو، لذا باید صبر فراوان داشته باشی و سخت به این معتقد باشی که هیچ یاری در جهان جز خداوند متعال نیست و باید در این راه همچون شمع بسوزی، تا شمع وجودت روشن شود.
 اگر این را می‏خواهی، خواب را در شب کنار بگذار و یک دم حال بی‏خوابان شب را نگاه کن. آن‏ها را نگاه کن که چگونه مجنون شدند و همچون پروانه برای رسیدن به دوست پرپر می‏زنند؛ نگاه کن به کشتی انسان‏هایی که غرق در عشق الهی هستند. اگر این راه را رفتی و به عشق الهی رسیدی، تا ابد از آن راه بر نخواهی گشت.
پس ما دانستیم برای آن‏که بخواهیم به خدا برسیم، باید عاشق او باشیم، چرا که یک عاشق از همه چیز خود می‏گذرد تا به معبود برسد. یکی از راههای رسیدن به عشق الهی در مسیر انبیا و اولیاء الهی، گام برداشتن است. یکی از بهترین آن نمونه‏ها حضرت علی(ع) است. مولانا نیز در پی ستایش از امیرالمؤمنین و ذکر آن حدیث پیامبر که انا مدینة العلم و علی باب‏ها می‏فرماید:
راز بگشا ای علی مرتضی
چون تو بابی، آن مدینۀ علم را
باز باش ای باب، برجویای باب
باز باش ای باب رحمت تا ابد
ای پس از سوء القضا حسن القضا
چون شعاعی، آفتاب حلم را
تا رسد از تو قشور اندر لباب
بارگاه ما له کفوا احد(3)
ای علی تویی دروازه‏ی‏ی شهر دانش پیامبر و تویی پرتو آفتاب حلم و بردباری، ای دروازه‏ی دانش به روی جوینده‏ات همیشه گشوده باش، آنان که در عالم صورت مانده‏اند، بر اثر ارشاد تو به مرتبه‏ی معنا دست یابند. ای دروازه‏ی رحمت خدا تا ابد گشوده بمان، ای بارگاه کسی که برایش هیچ کس همتا و نظیر نیست.(4)
می‏توان این طور نتیجه گرفت که انسان اگر بخواهد به معنی واقعی به این آیه دست پیدا کند، نیاز به مرشدی دارد که بهترین آنان میتوانند ائمه طاهرین علیهم السلام به ویژه حضرت علی(ع) باشد.«آن حضرت درباره‏ی خداوند متعال عالی‏ترین دریافت را داشت، آگاهی و دریافت الهی او در نهج‏البلاغه و سایر گفتارهایش و همچنین در روش عملی او کاملاً آشکار است.»(5)
1- مولانا جلالالدین محمد بلخی، مثنوی معنوی ، به کوشش محمد استعلامی، دفتر ششم، چ ششم تهران: زوّار، 1372 ، ص36 و محمد تقی جعفری، تفسیر و نقد تحلیل مثنوی، ج 13، چ یازدهم، تهران: انتشارات اسلامی، 1367، ص238.
2- کریم زمانی، شرح جامع مثنوی معنوی، دفتر ششم، چ هفتم، تهران: انتشارات اطلاعات، 1383، ص192.
3- مولانا جلالالدین محمد بلخی، دفتر اول، ص 167.
4- کریم زمانی، دفتر اول، ص 1069.
5- محمد تقی جعفری، ج 2، ص 735.

پرسش و پاسخ‏های قرآنی
چه كنيم تا دعایمان مستجاب شود؟
پاسخ: در اهميت پرسش فوق، همين كافى است كه خداوند در قرآن به پيامبر مى‏فرمايد: «بگو: پروردگارم، براى شما اجرى قائل نيست اگر دعاى شما نباشد ...» (فرقان/77)
آرى؛ محبوب‏ترين اعمال نزد خدا دعا كردن است (کافی، ج2،ص468) خداوندى كه ابراهيم خليل خود را از آن جهت به خوبى ياد مى‏كند و مى‏ستايد كه «بسيار دعا كننده» بود (هود/75) و او دعا را شفاى هر دردى قرار داد و در پرتو دعا بلاهاى زيادى را از ما دور مى‏كند. (کافی،ج2،ص470)
با توجه به آيات قرآن و روايات اهل بيت براى استجابت دعا مى‏طلبد كه: دو نوع فعاليت داشته باشيم: اول این‏که كوشش كنيم تا دعاى ما به اجابت نزديك شود.[يعنى ببينيم چه چيزهايى زمينه استجابت دعا را فراهم مى‏كند.] دوم این‏که از اعمالى كه مانع استجابت دعا مى‏شود، پرهيز كنيم.
با توجه به محدوديت مجال، برخى از اين راهكارها را ذكر مى‏كنيم:
الف: اما آنچه ما را به استجابت نزديك مى‏كند
1. ايمان به خدا و اين كه باور داشته باشيم كه همه امور به دست اوست و تا او نخواهد، هيچ خير و شرى از ما دور يا به ما نمى‏رسد. از اين روى خداوند مى‏فرمايد: «ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ»؛ (غافر/60) مفسرين مى‏گويند از آيه استفاده مى‏شود كه خداوند مى‏فرمايد: «مرا» بخوانيد [و اميد به ديگران نداشته باشيد] تا دعايتان مستجاب شود.
و در روايت آمده: هر گاه يكى از شما اراده كرد كه از خداوند چيزى بخواهد و خواست تا دعايش مستجاب شود، بايد از همه‏ى مردم «نااميد» شود و فقط به او «اميدوار» باشد پس هر گاه اين حالت را خداوند در قلب او ديد، هر چه او بخواهد، خداوند به او عطا مى‏كند. (وسائل،ج7ص143)
پس چنين نباشد كه ما خداوند را بخوانيم، در حالى كه چشم به دست ديگران بدوزيم و به غير او اميدوار باشيم.
2. حُسن ظن و اعتماد به خداوند
در همين رابطه از پيامبر(ص) نقل شده: باب دعا به روى هيچ كس باز نمى‏شود، مگر این‏که خداوند باب استجابت را هم باز خواهد كرد. پس هر گاه توفيق دعا پيدا كرديد، كوشش كنيد و خسته‏ نشويد، چرا كه تا زمانى كه شما از دعا كردن خسته نشويد خداوند از عطا كردن خسته نمى‏شود. (وسائل ،ج7،ص28)
پس هر گاه دعا كرديم، «حسن ظن و اعتماد» داشته باشيم كه خداوند مستجاب مى‏كند و اميدوارانه دعا كنيم.
3. حضور قلب‏
موقع دعا، حضور قلب داشته باشيم و با تمام وجود از او درخواست كنيم، چرا كه حكايت شده: دعايى كه با بی‏توجهى و بدون حضور قلب باشد، خداوند مستجاب نمى‏كند. (کافی،ج2،ص473)
4. توسل به اهل بيت(ع)
راهى كه همه اولياء خدا و خوبان عالم از آن استفاده مى‏كنند و حتى اهل بيت هم مثل امام صادق(ع) بهترين چيزى كه در دعا بر آن اصرار داشتند، درخواست از خدا به حق «خمسه‏ى طيبه» بوده است. (وسائل،ج7،ص98 ) به ويژه توسل به امام زمان(ع) بسيار مهم است، چرا كه در دعاى ندبه مى‏خوانيم: «أين باب اللَّه الذى منه يؤْتى‏، أين وجه اللَّه الذى اليه يتوجه الاولياء»؛ «كجاست آن درگاه خدايى كه از آن‏جا به سوى خدا روند؟ كجاست آن آئينه خدايى كه اولياء به سويش توجه كنند؟
5. تكرار و پافشارى در دعا
از امام باقر(ع) نقل شده: هيچ بنده‏اى در حاجت خود اسرار و پافشارى نمى‏كند، مگر این‏که خداوند دعاى او را مستجاب مى‏كند. (وسائل،ج7،ص55)                     
6. صلوات‏
يكى ديگر از امور مؤثر صلوات بر پيامبر و اهل‏بيت او، قبل، وسط و بعد از دعاهاست، چرا كه فرمودند: خداوند كريم‏تر است از آن كه قبل و بعد دعا را مستجاب كند، ولى خود آن را مستجاب نكند. (کافی،ج2،ص494)
7. دل شكستگى و منقلب شدن و گريه در موقع دعا
از امام صادق(ع) حكايت شده: هرگاه، اشك چشمت جارى شد و بدنت لرزيد، پس آگاه باش كه در آن موقع حاجتت برآورده شده است. (وسائل،ج7،ص73)
8. توجه به زمان استجابت دعا
دعا در زمان‏هايى كه وعده داده شده به اجابت نزديك‏تر است، مانند:
الف. موقع اذان ظهر    ب. بعد از هر نماز    ج. قبل از غروب     د. سحرگاه‏  ه. شب جمعه  و. موقع نزول باران‏     ک. در نماز وتر (نافله شب)    ل.به هنگام قرائت قرآن‏    م. وقت اذان     ن. موقع ريخته شدن خون شهيد     
ت. شب قدر و شب‏هاى مانند آن مثل شب عيد فطر و قربان و روز عرفه.‏
9. توجه به مکانهای استجابت دعا
دعا كردن در مكان‏هاى شريف به اجابت نزديك‏تر است، مثل دعا در مسجد يا حرم‏هاى اهل بيت، به ویژه زير بقعه‏ى سيدالشهداء(ع).
ادامه...

مهارت‏های زندگی در قرآن
یکی از مهارت‏های زندگی که در این مقاله سعی در تبیین و تفسیر آن  داریم، تفکر است، البته تفکر نقادانه. لازمه تفکر نقادانه آن است که فرد به جستجوی ارزیابی و تحلیل یافته‏ها و دانسته‏ها و اطلاعات به دست آمده‏ی خود و دیگران بپردازد. دخالت و درگیری فعالانه در مورد پدیده‏ها  و احساس عامل و منشأ اثر بودن در جهان و تلاش‏های هوشیارانه برای موفق شدن در حل مسائل و مشکلات، نیازمند تفکر فعال است. یکی از اصولی که دین اسلام به پیروان خویش تأکید بسیار کرده است، اندیشه و تفکر در آفرینش و نیز در زندگی روزمره آنان است. در قرآن کریم، آیات متعددی وجود دارد که انسان‏ها را به اندیشه تعقل فرا خوانده است. همچنین در احادیث نیز دعوت به تفکر و تعقل فراوان است. آدمیت آدمی به دارا بودن و برخورداری از عنصر اندیشه است. در غیر این‏صورت، آدمی جز تعدادی اعضا و جوارح نیست که آن‏هم وجه اشتراک او با سایر حیوانات است. مولانا می‏فرماید:
ای برادر تو همه اندیشه ‏ای                      ما بقی را استخوان و ریشه‏ ای
            
تفکر نقاد مجموعه‏ ای از فرایندهای مختلف است که با بررسی دلایل و شواهد مربوط به محیط اطراف ما شکل می‏گیرد. شایسته نیست که آدمی این ودیعه الهی را صرف امور ناچیز کند. حال به این سؤال می‏پردازیم که محورهای اندیشه در قرآن کریم چه اموری هستند؟ به عبارت دیگر، چه اموری شایستگی آن را دارد که آدمی نیروی عقل و خرد خود را صرف تفکر و تأمل در آن‏ها نماید.
الف) اندیشه در آثار خلقت به منظور اثبات وجود و یکتایی پروردگار: نخستین اصل از اصول اسلام و تمامی ادیان توحید است. توحید یعنی اعتقاد به این‏که جهان را آفریدگاری است یکتا و بری از هرگونه شرک و همتا که همه جا آشکار و واضح است
یار بی پرده از در و دیوار                                          در تجلی است یا اولی الابصار
ولی از آن‏جا که عده کثیری از انسان‏ها محصور در حصار محسوسات و ملموسات هستند، خدای نادیده برایشان قابل باور نمی‏باشد. پروردگار حکیم این گروه دیر باور را به تفکر و اندیشه در مخلوقات و آفریده‏ها و پدیده‏های عالم آفرینش فراخواند تا به وجود و نیز وحدانیت او پی‏ببرند: (إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ...لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ) (1) خداوند حکیم، انسان را به اندیشه در خلقت آسمان‏ها و زمین و پیدایش شب و روز و حرکت کشتی در دریاها و نزول باران از آسمان و زنده شدن زمین دعوت می‏نماید و از آن جمله آیات دیگری است که همین رسالت را به عهده دارند، مانند:(آل‏عمران-191) (رعد -3و4) (نحل 11و12) (جاثیه 13) (مؤمنون 69و80) (روم 28).
ب) اندیشه در بعضی پدیده‏های طبیعی به منظور اثبات معاد و رستاخیز:
 پس از اصل توحید، اصل معاد در سرلوحه دعوت انبیا بوده است. برای بیشتر کسانی که در معرض دعوت انبیاء الهی قرار می‏گرفتند بسی شگفتی بود که آدمی پس از مرگ و نابودی بدن مادی، دوباره لباس حیات بپوشد. (فَانْظُرْ إِلَی آثَارِ رَحْمَتِ اللَّهِ كَيْفَ يُحْيِي الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا إِنَّ ذَلِكَ لَمُحْيِي الْمَوْتَى وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ)(2) در این آیه، سخن از نگاه کردن به کیفیت زنده شدن زمین مرده در فصل بهار به میان آمده است و از آن‏جا که نگاه بدون اندیشه و تفکر پوچ و بی‏ثمر است، مولانا میفرماید:
این بهار نو زبعد برگ ریز                                      هست برهان وجود رستخیز
و این‏چنین است آیاتی مانند: (غاشیه 17)( بقره 73)(روم 24)(جاثیه 5).  
ج) اندیشه در حقانیت رسالت پیامبر:
پیامبر اکرم همچون دیگر انبیا از آغاز رسالت با مخالفت جاهلان روبرو بوده است ( أَوَلَمْ يَتَفَكَّرُوا مَا بِصَاحِبِهِمْ مِنْ جِنَّةٍ إِنْ هُوَ إِلَّا نَذِيرٌ مُبِين)(3)در این آیه شریفه، خداوند علیم مخالفان متعصب را به اندیشه و تفکر فرا می‏خواند. به قول خواجه شیراز
سحر با معجزه پهلو نزند دل خوش دار                        سامری کیست که دست از ید بیضا
د) اندیشه در عظمت قرآن و حقانیت آن:  
 در میان همه معجزاتی که در طول تاریخ نبوت از جانب پیامبران ظهور و بروز یافته، تنها معجزه‏ای که باقی مانده و همیشه باقی خواهد ماند، قرآن است(إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ )(حجر/9) کتابی که در بردارنده‏ی تمامی بشر در طول قرون و اعصار خواهد بود، ولی متأسفانه مهجور مانده است و هنوز در میان مسلمانان آن چنان که بایسته هست، شناخته شده نیست.
ه) اندیشه در حقانیت و صحت احکام اسلام
و) اندیشه در بی‏ثباتی دنیا و زینت‏های آن و برتری زندگی اخروی:
( وَمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا إِلَّا لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَلَلدَّارُ الْآخِرَةُ خَيْرٌ لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ أَفَلَا تَعْقِلُونَ )(4)جاهلان بی‏خبر چنان غرق در زندگی دنیوی شده‏اند که همه تلاش‏های خود را معطوف دنیا کرده‏اند و زیور و زینت‏های دنیا آن‏ها را فریفته است. خداوند مهربان انسان‏ها را به تفکر فرا خوانده است که این دنیا بازیچه‏ای بیش نیست و درک این مطلب فقط با تفکر دست یافتنی است.
ز) اندیشه در سرگذشت پیشینیان و عبرت آموزی از احوال آنان:
(وَاتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَ الَّذِي آتَيْنَاهُ آيَاتِنَا فَانْسَلَخَ مِنْهَا فَأَتْبَعَهُ الشَّيْطَانُ فَكَانَ مِنَ الْغَاوِينَ)(5) مطالعه و دیدن آثار گذشتگان تأثیر مثبتی در زندگی دارد.
هان ای دل عبرت بین از دیده عبر کن هان                               ایوان مدائن را آیینه عبرت دان
ح) اندیشه در اعمال و توشه برای رستاخیز:  
پی ‏نوشت‏ها :
1- بقره/ 164.
2-روم/50.
3-اعراف /184.
4-سوره انعام/32.
5-سوره اعراف /175.

علوم قرآنی
در جزوه گذشته، به این بحث پرداخته شد که با توجه به آیات و روایات، قرآن دارای دو نزول می‏باشد، نزول دفعی و نزول تدریجی که نزول تدریجی آن در طول 23 سال رسالت پیامبر(ص) انجام گرفته و نزول دفعی قرآن در ماه مبارک رمضان و در شب قدر بوده است. نزول تدریجی قرآن، آغازش با بعثت پیامبر در27 رجب با نزول 5 آیه اول سوره علق آغاز گردیده است، در جزوه گذشته به اختصار اشاره شد.
در این شماره به رازهای نزول تدریجی می‏ پردازیم.

رازهاى نزول تدريجى‏
چرا قرآن به تدريج نازل گشته است؟ كافران به دليل تدريجى بودن نزول، لب به اعتراض‏ گشودند؛ شايد به اين دليل كه كتاب آسمانى كه براى هدايت مى‏آيد، بايد آغاز و پايانش معلوم‏ باشد و يك مجموعه‏ی مدوّن به بشر عرضه گردد؛ يعنى اصول، فروع، قوانين، احكام و اخلاقياتش همه در يك جا مضبوط باشد. راستى اين فاصله‏ها در نزول آيات به چه دليل صورت گرفته است؟ بايد گفت تدريجى بودن نزول، حكمت‏هاى متعددى داشته كه برخى از آن‏ها عبارتند از:
1ـ قرآن در پاسخ به اعتراض كافران كه گفتند: لَوْلا نُزِّلَ عَلَيْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً واحِدَةً، مى‏فرمايد: كَذلِكَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَكَ؛ (فرقان/32) اين گونه [ما آن را به تدريج نازل كرديم‏] تا قلبت را استوار گردانيم. نزول تدريجى آيات، به‏ویژه در موقعيت‏هاى بحرانى و جنگ‏ها، بهترين دلگرمى و پشتوانه براى پيامبر(ص) بود و قلب مبارك آن حضرت را قوت مى‏بخشيد. بدون شك، آياتى‏كه آن حضرت را به صبر و پايدارى توصيه مى‏كردند، اگر همه يکباره نازل مى‏شدند، تأثير نزول همان آيات را هنگام خطر و مواجهه نداشتند؛
مثلاً وقتى گفتار گمراهان ممكن بود خاطر پيامبر را آزرده گرداند، آيه‏اى نازل مى‏شد و خطاب به پيامبر مى‏فرمود:فَلا يَحْزُنْكَ‏ قَوْلُهُمْ، إِنّا نَعْلَمُ ما يُسِرُّونَ وَ ما يُعْلِنُونَ(يس/ 75) پس گفتار آنان تو را غمگين نگرداند. ما آنچه را پنهان و آنچه را آشكار مى‏كنند، مى‏دانيم و يا پيامبر را هنگام تكذيب از سوى كافران چنين دلدارى مى‏داد «وَ لَقَدْ كُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ‏ قَبْلِكَ، فَصَبَرُوا عَلى ما كُذِّبُوا وَ اُوذُوا حَتّى اَتاهُمْ نَصْرُنا(انعام/ 34) و پيش از تو نيز پيامبرانى تكذيب ‏شدند؛ ولى بر آنچه تكذيب شدند و آزار ديدند، شكيبايى كردند تا يارى ما به آنان رسيد.» تكرار نزول چنين آياتى براى پيامبر اطمينان‏بخش بود.
 البته همين قوت قلب و استحكام بخشيدن ‏براى مسلمانان نيز وجود داشته و نزول پيوسته و تدريجى آيات براى آنان نيز آرام‏بخش بوده است.
2ـ وَ قُرْآناً فَرَقْناهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَى النّاسِ عَلى مُكْثٍ (اسراء: 106) و قرآنى [با عظمت را] بخش بخش‏ بر تو نازل كرديم تا آن را به آرامى بر مردم بخوانى. معارف اسلامى به‏ويژه آن دسته كه با عمل انسان‏ها در ارتباطند و قوانينى فردى و اجتماعى را، كه موجب سعادت انسان در زندگى است، بيان مى‏كنند، هنگامى از ثبات و دوام‏ بيشترى برخوردارند كه از شیوه‏ی تدريج استفاده شود. بهترين نحوه‏ی تعليم و كامل‏ترين شیوه‏ی تربيت همان است كه معارف دينى با بلندايى كه دارند، تدريجاً نازل گردند تا مردم زندگى ‏فردى و اجتماعى خويش را با آن هماهنگ كنند و به مرحله‏ی كمال خويش رسانند.
3ـ از رازهاى نزول تدريجى قرآن را مى‏توان «تحريف‏ناپذيرى» آن دانست. نزول تدريجى‏ قرآن اين امكان را فراهم مى‏ساخت تا اصحاب آيات قرآن را حفظ كنند. فصاحت و بلاغت‏ قرآن از يك سو و اهتمام و عنايت مسلمانان از سوى ديگر وقتى با نزول تدريجى آيات‏ همراه مى‏گشت، صيانت و حفاظت از وحى الهى را قطعى مى‏ساخت.
4ـ نزول بسيارى از آيات قرآن، ارتباط و پيوستگى كامل با حوادث و رويدادهاى زمان‏ پيامبر اعظم(ص) داشته و چون اين حوادث تدريجاً به ‏وقوع مى‏پيوسته، آيات نيز هم‏زمان با آن يا متعاقب آن نازل مى‏گشته‏اند. (درسنامه علوم قرآنی، ص 93-91)
منابع
1ـ بحارالانوار، محمد باقر مجلسی، بیروت، الوفاء 1403ق/ 1983م.
2ـ التمهيدفی علوم القرآن، محمد هادی معرفت، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
3ـ وسائل الشيعه: شيخ حر عاملى، محمد بن حسن‏‏مؤسسة آل البيت عليهم السلام‏، قم‏ ؛1409 ق.
4ـ الاتقان فى علوم القرآن، جلال الدین عبد الرحمن ابوبکرسیوطی  دمشق، بیروت دارابن کثیر،1414ق.
5ـ الميزان فی تفسیرالقرآن، محمد حسین طباطبایی. بیروت، مؤسسه الاعلمی، 1394ق.
6ـ نيز تاريخ القرآن زنجانى.
7ـ درسنامه علوم قرآنی، حسین جوان آراسته، دفتر تبلیغات اسلامی، حوزه علمیه قم، 1380ش.