گلستان آیه ها شماره 25
 

نام سوره: فرقان                  شماره سوره : 25                 محل نزول : مکه
تعدادآیه :77                       تعداد کلمه : 892                   تعداد حروف : 3733
معنی: جدا كننده‏، فرق گذارنده (بين حق و باطل)
علت نامگذاری: آيه اول اين سوره كه يكي از نام‏هاي قرآن مي‏باشد و جدا کننده‏ی حق از باطل است، به علت اين‏كه قرآن معيار سنجش و ميزان تشخيص بين حق و باطل است.
نام‏های دیگر: تبارك(چون اين سوره با كلمه «تبارك» آغاز مي‏شود و در اين سوره سه بار تكرار شده است.)

محتواي سوره:
• تقويت روحي پيامبر اسلام(ص) در تبليغ مكتب و استقامت در رويارويي با مشركين.
• در هم كوبيدن شديد منطق مشركان.
• طرح بهانه ‏جويي آن‏ها و پاسخ به آن‏ها و بيم دادن از عذاب خدا و مجازات‏هاي دردناك.
• سرگذشت اقوام پيشين بر اثر مخالفت با دعوت پيامبران كه گرفتار سخت‏ ترين بلاها شدند.
• قيامت و حسرت‏هاي مردم در آن روز براي بيدار كردن وجدان بشري از غفلت.
• دلايل توحيد و نشانه ‏هاي عظمت خدا در جهان آفرينش از جمله نعمت‏هاي: روشنايي آفتاب، ظلمت وتاريكي شب، وزش بادها، زنده شدن زمين‏هاي مرده، دريا، آفرينش آسمان‏ها و زمين در شش روز، سير منظم خورشيد و ماه و...
• صفات مؤمنان راستين(عباد الرحمان) به صورت جامع و جالب (از آيه 63 به بعد.) و(مجموعه‏اي از اعتقادات، عمل صالح، مبارزه با شهوات، داشتن آگاهي كافي، تعهد و احساس مسئووليت اجتماعي).
• مقايسه مؤمنين با كفار و بيان موضع هر دو گروه
ترتیب سوره: به ترتيب جمع‏آوري، بيست و پنجمين سوره است. به ترتيب نزول، چهل و يكمين سوره است كه بعد از سوره «يس» و قبل از سوره «فاطر» نازل شده است.
داستان‏های سوره: اصحاب الرس: 38.
فضیلت سوره: امام موسي بن جعفر(ع) فرمود: «تلاوت سوره تبارك «فرقان» را ترك مكن، چرا كه هر كسي آن را در هر شب بخواند، خداوند او را هرگز عذاب نمي‏كند و او را مورد حساب قرار نمي‏دهد و جايگاهش در بهشت برين است.» توضيح: در اين سوره، آن‏چنان صفات بندگان خالص خدا تشريح شده كه هر كس به راستي آن را از جان و دل بخواند و صفات و اعمال خود را بر آن منطبق سازد، جايگاهش فردوس اعلي است.

درسی از قرآن
برگرفته از جلسه تفسیر عمومی قرآن حضرت آیت الله نورمفیدی
قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ (١) ... وَالَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلَوَاتِهِمْ يُحَافِظُونَ(9)
به حقیقت مومنان رستگار شدند(1) آن‏ها که در نمازشان خشوع دارند... و آن‏ها که بر نمازهایشان مواظبت می‏نمایند(9)
خداوند متعال در ابتدای این سوره به بخشی از صفات مومنین اشاره کرده است. اولین صفت این‏که مومنان کسانی‏اند که در نمازشان خاشعند ... و مومنان کسانی‏اند که بر نمازهایشان محافظت و مواظبت دارند.
منظور از این محافظت چیست؟ نماز در زندگی مومن نقش بسیار مهمی دارد. به همین دلیل، مومنان هم رعایت و مواظبت بر مقدمات و شرایط نماز دارند و دیگر این‏که نمازشان را از تصرف شیطان حفظ می‏کنند. چون مهم‏ترین تلاش شیطان این است که در نماز تصرف کند. چون نماز مهم‏ترین و بهترین وسیله ارتباط با خداست و شیطان هم گفته: «اکنون که مرا گمراه ساختی، من بر سر راه مستقیم تو، در برابر آن‏ها کمین می‏کنم» (اعراف/16)
نماز غذای روح است. همان‏طور که جسم ما نیاز به غذا دارد روح ما نیز نیاز به غذا دارد. اگر غذا سالم باشد، باعث تقویت جسم ما می‏شود، اما اگر آلوده به میکروب باشد، بدن ما را آلوده می‏کند و ما را بیمار می‏نماید. نماز هم اگر آلوده وارد روح ما شود، نه تنها وسیله صعود انسان نمی‏شود، بلکه باعث سقوط می‏گردد.
خداوند متعال در سوره ماعون آیه 4 می‏فرماید: «فویل للمصلین. پس ای وای بر نمازگزاران. » چه بسا نمازهایی که آلوده باشد و ما نفهمیم و شیطان ورود پیدا کند و ما متوجه نشویم.
حضرت امام خمینی(ره) می‏فرمایند: آدم باید مواظب باشد که نماز را از تصرف شیطان حفظ کند. خداوند در سوره مومنون می‏ فرماید: مومن کسی است که از نمازش مراقبت می‏کند که خراب نشود و مورد تعرض شیطان قرار نگیرد. البته کار سختی است، اما اگر انسان خود را نزدیک عالم آخرت ببیند و به قیامت فکر کند، باید بر این کار اهمیت دهد. به قول شهید بهشتی(ره)، بهشت را به بها دهند نه به بهانه.
مرحوم کلینی در اصول کافی از امام باقر(ع) و امام صادق(ع) نقل می‏کند:
بهره شما از این نمازها مقداری است که با دل به سوی خدا اقبال می‏کنید. اگر چنانچه در تمام این نماز حواستان جمع نبود و غافل بودید، یا از آداب نماز غفلت شده باشید، این نماز را می‏پیچیند و محکم به صورت نمازخوان می‏زنند.
مراقبت و محافظت نماز، عمده‏اش داشتن حضور قلب در نماز است و این‏که دل به خدا توجه داشته باشد. به قول امام خمینی(ره): برای داشتن حضور قلب، اول باید فراغت قلب حاصل شود. انسان در حال نماز باید امور دنیایی را از دل بیرون کند و دل را یکسره متوجه مناجات با خداوند نماید و تا فراغت قلب از امور دنیایی حاصل نشود، تفرغ عبادت برای انسان حاصل نمی‏شود. انسان حداقل مناجات با حق را مثل تکلم با یک نفر از بندگان کم اهمیت حساب کند که در آن صورت تمام توجهش را در هنگام صحبت با آن فرد دارد، در مناجات با حضرت حق، اگر به این شکل هم تصور کند، از غفلت کم می‏شود. » بنابراین باید ریاضت و زحمت کشیده و اخلاص داشته و توفیق را از خدا خواست.

 پنجره‏ای به نور
شاخه های پربار توحید
در جلسه قبل، پیرامون توحید و برهان‏های خداشناسی صحبت کردیم. همچنین به ساده‏ترین راه برای شناخت خدا که همان برهان نظم است نیز پرداختیم. لذا در این جلسه بنا به درخواست شما، دنباله‏ی مباحث گذشته را پیگیری می ‏کنیم.
معمولاً برای توحید چهار شاخه ذکر می‏کنند: توحید ذات، توحید صفات، توحید افعال و توحید در عبادات. انسان باید در هر 4 شاخه و محور اشاره شده، اعتقاد عمیق پیدا کند و با مطالعه و دقت فراوان به مرحله یقین برسد. هر یک از این شاخه‏ها، مراتب، تعاریف و شرایط خاص خود را دارند و باید در جای خود به آن‏ها پرداخت، اما در این بخش به یکی از این شاخه‏ ها پرداخته می‏شود.
همان‏طور که گفته شد، یکی از مراتب توحید، توحید صفاتی است. علامه شهید مطهری توحید صفاتی را این‏گونه تعریف می‏نماید: «توحید صفاتی یعنی صفات خداوند از قبیل علم، قدرت، حیات، اراده، ادراک، سمیعیت، بصیریت و... حقایقی جدای از ذات پروردگار نیستند و عین‏ذات خداوندند. » (آشنایی با علوم اسلامی/ج2)
از آن‏جایی‏ که ما انسان‏ها دارای علم محدود هستیم، مجبوریم برای کشف برخی از مجهولات خود به مثال متوسل شویم، هر چند شاید بین موضوع اصلی و مثال فاصله‏ای طولانی باشد، اما می‏تواند ذهن محدود ما را کمی به آن حقیقت نزدیک کند. در ذهن همه ما انسان‏ها عسل ماده‏ای است که با شیرینی شناخته می‏شود، یعنی ما نمی‏توانیم عسلی را تصور کنیم که شیرین نباشد و اگر شیرینی را از عسل بگیریم، دیگر نام آن ماده عسل نیست. در چنین مواردی، می‏گوییم شیرینی جزو ذات عسل است. با این مثال، شاید ذهن شما آمادگی پیدا کرد تا به این نکته اشاره کنم. همان‏طور که شهید مطهری فرمودند، در توحید صفات، اوصاف پروردگار جدای از ذات او نیستند و عین‏ذات اویند و این دو را نمی‏توان جدای از هم دانست.
صفات خداوند مانند صفات انسان‏ها نیست که محدود باشد، مثلاً انسان‏ها هم علم و قدرت دارند، اما علم و قدرت جزو ذات انسان‏ها نیست. ذات انسان یک چیز است و علم و قدرت انسان چیز دیگری و انسان‏ها به یک حد از این اوصاف برخوردار نیستند، اما درباره خداوند این‏گونه نیست. صفات او عین‏ذات او هستند و اصلاً این دو جدای از هم غیرقابل تصور اند، چرا که اگر ذات خدا غیر از صفات الهی باشد، به این معناست که ذات خداوند محدود است، یعنی خداوند مرکب و تشکیل شده از ذات و صفات است و به این او جزو خود احتیاج دارد و اگر هر یک از این دو نباشند، خدایی وجود ندارد و این یک امر محال است، پس تمام صفات خداوند متعال عین ذات او هستند و نمی‏توان آن‏ها را جدا دانست.
از این رو نباید صفات الهی را با صفات انسان‏ها مقایسه و تشبیه کرد، چرا که اولاً صفات انسان‏ها عین‏ذات آن‏ها نیست و علاوه بر آن، محدود نیز می‏باشد، در حالی که صفات الهی عین‏ذات او و نامحدود است. قرآن کریم نیز در این مسأله اشاره دارد که «لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ»(1)  «وَلَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُوًا أَحَدٌ»(2)
اگر بخواهیم به صفات خداوند آشنایی پیدا کنیم، باید عرض شود که صفات الهی در یک نوع از تقسیم‏بندی، به دو دسته تقسیم می‏شوند: 1ـ صفات ذاتیه 2ـ صفات فعلیه
صفات ذاتیه آن دسته از صفاتی هستند که نشأت گرفته از ذات الهی‏اند، مثل حیات، علم، قدرت و... و صفات فعلیه اوصافی هستند که در نوع رابطه خدای متعال و مخلوقاتش قابل درک است، مانند خالقیت، رازقیت و... .
برای نمونه، به یکی از اوصاف الهی اشاره و توضیح مختصری درباره آن بیان می‏گردد تا بیشتر با این موضوع آشنا شوید و این که چگونه می‏توان ویژگی‏هایی که برای صفات الهی گفتیم را اثبات کرد.
می‏گوییم خداوند عالم مطلق است و علم او عین‏ذات خدا و نامحدود است، اما چگونه می‏توان به این مسأله رسید.
برای اثبات آن، راه‏های مختلفی وجود دارد که در این فرصت، فقط به دو راه اشاره می‏شود.
1ـ انسان‏ها به عنوان مخلوق خداوند دارای علم هستند و این علم در افراد مختلف و در دوران‏ها و اعصار مختلف از ابتدای خلقت تا انتها در حال تغییر و ارتقاء است، پس خدایی که خالق این مخلوق است و علم این مخلوق نشأت گرفته از علم خداوند است، باید دارای کامل‏ترین مرتبه علم باشد.
2ـ یکی از راه‏های اثبات وجود خداوند، برهان نظم است، از همین برهان می‏توان به علم نامتناهی الهی نیز رسید، زیرا هر چه از عمر این عالم هستی می‏گذرد، بشر به شگفتی‏ها و نظم موجود در این عالم پی می‏برید. هر چه این نظم بیشتر باشد، نشان از علم و دانش ناظم است، بنابراین چون نظم موجود در عالم شاید هیچ‏گاه به طور کامل شناخته نشود و این مسأله می‏تواند ما را به این موضوع رهنمون کند که ناظم آن باید صاحب علم نامتناهی و نامحدود باشد.
اعتقاد به این مسأله که خداوند عالم مطلق است، می‏تواند در زندگی روزمره ما نیز بسیار مؤثر باشد. قرآن کریم می‏فرماید: «یعلم خائنه الاعین و ما تخفی الصدور»(3) یعنی خداوند از چشم خیانتکار و راز دل‏ها آگاه است. اگر انسان‏ها به همین صفت الهی که علم نامحدود اوست اعتقاد و یقین پیدا کنند خواهیم دید که چه بسیاری از خطاها انجام نمی‏شود و جامعه به سمت صلح و نیکی پیش خواهد رفت.
1ـ سوره شوری/ 11
2ـ سوره توحید/ 4
3ـ سوره مومن/9
منابع
ـ قرآن
ـ استاد مطهری/ آشنایی با علوم اسلامی
ـ مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش فلسفه، 1379، ناشرشرکت چاپ و نشر بین الملل سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ دوم.
ـ همان، آموزش عقاید، 1389، شرکت چاپ و نشر بین الملل، چاپ 48.

داستان‏های قرآنی
وَ يَوْمَ يَعَضُّ الظَّالِمُ عَلى‏ يَدَيْهِ يَقُولُ يا لَيْتَنِي اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِيلاً (27) يا وَيْلَتى‏ لَيْتَنِي لَمْ أَتَّخِذْ فُلاناً خَلِيلاً (28)
لَقَدْ أَضَلَّنِي عَنِ الذِّكْرِ بَعْدَ إِذْ جاءَنِي وَ كانَ الشَّيْطانُ لِلْإِنْسانِ خَذُولاً (29)
ترجمه:
27ـ و به خاطر بياور روزى را كه ظالم دست خويش را از شدت حسرت به دندان مى‏گزد و مى‏گويد: اى كاش با رسول خدا راهى برگزيده بودم.
28ـ اى واى بر من! كاش فلان (شخص گمراه) را دوست خود انتخاب نكرده بودم!
29ـ او مرا از ياد حق گمراه ساخت، بعد از آن‏که آگاهى به سراغ من آمده بود و شيطان هميشه مخذول کننده‏ی انسان بوده است.
براى اين آيات، شأن نزولى نقل كرده‏اند كه فشرده‏اش چنين است:
«در عصر پيامبر(ص) دو نفر دوست در ميان مشركان به نام «عقبه» و «ابى» بودند. هر زمان عقبه از سفر مى‏آمد، غذايى ترتيب مى‏داد و اشراف قومش را دعوت مى‏كرد و در عين حال دوست مى‏داشت به محضر پيامبر(ص) برسد، هر چند اسلام را نپذيرفته بود.
روزى از سفر آمد و طبق معمول ترتيب غذا داد و دوستان را دعوت كرد، در ضمن از پيامبر اسلام (ص) نيز دعوت نمود.
هنگامى كه سفره را گستردند و غذا حاضر شد، پيامبر(ص) فرمود: من از غذاى تو نمى‏خورم تا شهادت به وحدانيت خدا و رسالت من دهى. عقبه شهادتين بر زبان جارى كرد.
اين خبر به گوش دوستش ابى رسيد، گفت: اى عقبه، از آئينت منحرف شدى؟ او گفت: نه، به خدا سوگند من منحرف نشدم، و لكن مردى بر من وارد شد كه حاضر نبود از غذايم بخورد، جز این‏که شهادتين بگويم. من از اين شرم داشتم كه او از سر سفره من برخيزد بی آنكه غذا خورده باشد لذا شهادت دادم! ابى گفت من هرگز از تو راضى نمى‏شوم، مگر اين‏كه در برابر او بايستى و سخت توهين كنى! عقبه اين كار را كرد و مرتد شد و سرانجام در جنگ بدر در صف كفار به قتل رسيد و رفيقش ابى نيز در روز جنگ احد كشته شد.
آيات فوق نازل گرديد و سرنوشت مردى كه در اين جهان گرفتار دوست گمراهش مى‏شود و او را به گمراهى مى‏كشاند، شرح داد.
بارها گفته ‏ايم كه شأن نزول‏ها گرچه خاص است، ولى هرگز مفهوم آيات را محدود نمى‏ كند، بلكه كليت آن شامل تمام افراد مشابه مى ‏گردد.

قرآن و ادبیات فارسی
قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ(١) مِنْ شَرِّ مَا خَلَقَ(٢) ... وَمِنْ شَرِّ حَاسِدٍ إِذَا حَسَدَ(٥)
در تفاسیر مختلف، از برکات این سوره و درس‏های موجود در آن بسیار گفته‏اند، اما مولانا همچون گذشته به آیات آن با دید دیگری نگاه می‏کند و در ضمن داستانی به تفسیر آیاتی از آن می‏پردازد.
پادشاهى پسر جوانى داشت كه ظاهر و باطنش با هنرها آراسته بود. روزى پادشاه در خواب مى‏بيند كه پسرش مرده است، از شدت غصه نزديك بود بميرد. چون اجلش فرا نرسيده بود، از خواب بيدار شد، پس از بيدار شدن، چنان شادى در خود احساس كرد كه در عمرش نظير آن را نديده بود.
اين شادى به قدرى تند و تيز بود كه مانند همان اندوه خواب نزديك بود به زندگى او پايان بدهد. اين پيشامد جانش را در گمان بد فرو برده بود. با خويشتن گفت كه: اگر روزى فرا رسد که فرزندم بميرد، يادگارى از او مى‏توانم داشته باشم.
پادشاه از خاندان يك مرد پارسا، عروسى براى پسر خود انتخاب كرد. پس از آن كه ازدواج صورت گرفت، كمپيرك جادوگرى كه عاشق شاهزاده‏ی زيبا و با سخاوت بود، او را چنان سحر و جادو كرد كه سحر بابلى را به رشک واداشت.
آن شاهزاده به اندازه‏اى عاشق كمپيرك زشت شد كه عروس و عروسى را رها كرد. بدين‏سان تا يك سال شاهزاده اسير آن گنده پير گشته بود. دمسازى شاهزاده با آن عجوز نود ساله تدريجاً او را به تحليل مى‏برد تا از كاهش وجودش نيمه جان شد. شاه از شدت بیچارگى در اين برد و باخت خانمان سوز، شب و روز قرباني‏ها مى‏كرد و صدقه‏ها مى‏داد و هر چاره‏اى كه شاه صورت مى‏داد، بر عشق آن كمپيرک سيه رو و سيه دل مى‏افزود.
به ناچار يقين كرد كه رازى در اين رويداد نهفته است و چاره‏اى جز لابه و زارى ندارد. آن‏گاه سجده‏ها مى‏كرد و مى ‏گفت: اى خداوندى كه جز تو فرمانروايى نيست، فرمان از آن توست و... . پادشاه آن قدر يا رب، يا رب گفت كه دعايش مستجاب گشت و ساحرى استاد از راه رسيد.
او خبر شاهزاده را شنيده بود كه اسير پير زنى گشته و دل به او باخته است و نيز شنيده بود كه آن عجوز در جادوگرى بى‏نظير است و دومی ندارد. پادشاه به آن ساحر استاد گفت كه فرزندم از دست رفت. ساحر گفت: اينك آمده‏ام و درمان درد پسرت را آورده‏ام. پادشاه به دستور ساحر عمل كرد. وقت سحر به گورستان رفت و فوراً گور را باز كرد و جادوهاى پنهانى كه صد گره بر تار مويى بسته بود، در درون گور ديد و آن گره‏ها را يك به يك باز كرد و شاهزاده را از رنج و محنت نجات داد. شاهزاده پس از باز شدن جادو به خود آمد. رهسپار بارگاه پدرش گشت، در مقابل تخت پدرش به سجده افتاد و پادشاه به شادى آزاد شدن پسرش از دام كمپيرك، شهر را چراغان و زينت كرد. آن عروس نامراد به مراد خود رسيد. كمپير جادوگر هم از غصه‏اش رهسپار ديار مرگ گشت و روى و خوى زشت خود را به مالك دوزخ سپرد. شاهزاده در شگفتى فرو رفته بود كه چگونه آن پير زن زشت، عقل و بينایی‏اش را ربوده بود.
اى بـرادر دان كه شــه زاده تـويى            در جهـان کــهنــه، زاده از نــوی
كابلىِّ جادو ایــن دنياســت كه او            كرده مــردان را اسيــر رنـگ و بـو
چون در افكندت در اين آلوده رود             دم به دم مى‏خوان و مى‏دم قل اعوذ
تا رهى ز اين جادويى و ز ايـن قلق          استعــاذت خـــواه از رب الفــلق‏
ز ان نبــى دنيات را سحـاره خواند           كه او به افسون‏خلق را درچه نشاند
هيــن فســون گـرم دارد گنده پير            كــرده شاهـان را دم گرمش اسير
در درون سينــه نفــاثــات اوسـت            عقـــده‏ هاى سحـر را اثبات اوست
اى برادر، آن شهزاده‏ی جادو شده كه مى‏تواند به راه راست برود، تويى. آن عجوزه كابلى سحر كننده اين دنيا است كه مردم را اسير رنگ و بوى خود ساخته است. وقتى كه اين دنياى جادوگر تو را به روز سياه نشانيد، پناه به خدا ببر و قل اعوذ بخوان، باشد كه از اين دنياى جادوگر و پريشانى‏هايش رها شوى.
براى همين افسونگرى‏ها بود كه پيامبر اكرم دنيا را سحار خواند كه اصرار در سحر و جادوگرى دارد. اين پير گنديده، افسون‏هاى گرم دارد كه شاهان دنيا را اسير خود ساخته است. اين دنيا در درون آدميان دم به گره‏ها مى‏زند و صدها عقده در سينه شما به وجود مى‏آورد. گشودن گره سحرهاى اين پير فرتوت دنيا، كار عوام نيست، اگر عقل‏های آدميان مى‏توانست عقده‏هاى سحر دنيا را بگشايد، نيازى نبود كه خداوند پيامبران را ارسال كند.
پس برو دم نيكو و عقده گشايى از مردانى كه راز يفعل اللَّه ما يشاء را مى‏دانند، پيدا كن. اين دنياى جادوگر تو را به تور انداخته است، اگر آن شاهزاده مدت يك سال در دام آن پير زن كابلى افتاده بود، دنياى جادوگر شصت سال از زندگى تو را به تور خود كشيده است.
تو آن فاسق بدبختى كه نه دنياى شايسته دارى و نه از وبال گناهان رها گشته‏اى. دم‏هاى مسموم دنياى جادوگر است كه عقده‏هاى درونى تو را سخت و غير قابل حل نموده است، چاره‏اى جز اين ندارى كه در جستجوى نفحات خلاق يكتا برآيى، باشد كه نفحت فيه من روحى تو را از اين جادوى بنيان كن نجات بدهد. آن چه نفحه قهر سحر را مى‏سوزاند نفحه مهر حق است و بس. رحمت خداى ما بر قهرش سبقت دارد، اگر ميل سبقت دارى، برو رحمت سابق او را درياب، تا بتوانى با گروه مردان راه حق در آميزى، اى شهزاده مسحور، راهى بهتر براى بيرون شدن از دام دنيا جز پناه به رحمت ايزدى ندارى.
آن‏گاه كه مانند شهزاده به محبوب اصلى خود رسيدى، خارهاى فرو رفته در پاهاى روحت را در خواهى آورد. در اين لحظات عمر، گاهى از روشنايى‏هاى ناهشيارى بهره‏مند باش و خود را هر چه زودتر درياب ... . (1)
و اعوذ بالله السمیع العلیم من همزات الشیاطین.
منابع
1- مولانا جلال الدین محمد بلخی، مثنوی معنوی، به کوشش محمد استعلامی، چ ششم، ج4، تهران: زوّار، 1372 ص 156ـ 155.
محمد تقی جعفری، تفسیر و نقد تحلیل مثنوی، ج 10، چ یازدهم، تهران: انتشارات اسلامی، 1367، ص 602ـ 580.

سوالات
ادامه پاسخ به سؤال قرآنی: چه کنیم تا دعایمان مستجاب شود؟
10ـ صدقه‏
صدقه دادن قبل از دعا نيز در فراهم شدن مقدماتِ استجابت مؤثر است؛ چنانچه از امام صادق(ع) حكايت شده: پدرم هرگاه حاجتى داشت، موقع زوال خورشيد (ظهر)، اول صدقه مى‏داد، بعد عطر استعمال مى‏كرد و به مسجد مى‏رفت و حاجت خود را طلب مى‏كرد.
11ـ بلند كردن دست‏ها به هنگام دعا
چنانچه سنت رسول خدا(ص) هم بوده است و حكايت شده، خداوند متعال به حضرت موسى(ع) چنين سفارش مى‏كند: اى موسى، ذليلانه دست‏هايت را به سوى من بلند كن، همان‏طور كه بنده‏ها در برابر مولاى خود انجام مى‏دهند كه هر كس چنين كرد حتماً مورد رحم من قرار مى‏گيرد. (وسائل،ج7،ص113)
12ـ حضور در جمع مؤمنين و دعا كردن‏
از امام صادق(ع) نقل شده: هيچ جماعت چهل نفرى نيستند كه دعا كنند، مگر اين‏كه خداوند دعايشان را مستجاب مى‏كند و... «2» و خود ايشان هم به هنگام مشكلات زن و فرزندان را جمع مى‏كرد و دعا مى‏كرد و آن‏ها آمين مى‏ گفتند. (کافی،ج2،ص487)
13ـ به صورت جمع دعا كردن و نه فقط براى خود دعا كردن (بلكه به فكر ديگران هم باشيم.)
و از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله حكايت شده: «اذا دَعَا أَحَدَكم فَليُعمّ فإِنّه أوجب‏للدعاء.» (کافی،ج2،ص487) هرگاه شخصى از شما دعا كرد، پس به صورت جمع دعا كند، چرا كه براى همه، خواستن دعا را به استجابت نزديك‏تر مى ‏كند.
14ـ دعاى به ديگران‏
در اين زمينه، روايات و تأكيدات فراوانى رسيده است، چنانچه حضرت زهرا(س) نيز شب تا به صبح را به عبادت و در حال دعاى به ديگران مى‏گذراند و مى‏فرمود: «الجار ثم الدار» (وسائل،ج7،ص113) «اول همسايه، بعد خودمان» و در روايات فراوانى نقل شده كه دعاى به ديگران از جمله دعاهايى است كه خداوند وعده استجابت آن را داده (کافی،ج2،ص509) و چندين برابر، آن دعا را در حق خود دعا كننده مستجاب مى‏كند. (کافی،ج2،ص508)
15ـ دعاى پدر و مادر
يكى از دعاهايى كه به استجابت نزديك است، دعاى والدين به فرزندان مى‏باشد. (بحار الانوار،ص541) ان شاء اللَّه با نيكى به پدر و مادر و درخواست خاضعانه از آن‏ها، خود را از دعاى آن‏ها بهره‏مند كنيم.
16ـ استغفار و اقرار به گناه‏                 
يكى از مسائلى كه در استجابت دعا مؤثر است، طلب بخشش از خداوند و اقرار به گناهان مى‏باشد. (بحارالانوار،ج22،ص318)
17ـ ستايش خداوند
در روايات و دعاهايى مانند دعای کمیل و دعای ابوحمزه ثمالی كه از اهل‏بيت(ع) رسيده، اين مطلب را به طور عملى به ما آموزش مى‏دهند كه قبل از دعا و طلب حاجت، شكر نعمت‏هاى الهى را به جا آوريم و به خاطر نعمت‏هايى كه خداوند به ما داده، از او تشكر كنيم و خداوند را با اسماء و صفاتش ستايش و بعد طلب حاجت كنيم.
و در روايتى از امام صادق(ع) به اين ترتيب سفارش شده است: «اول مدح خداوند متعال داشته باشند، سپس اقرار به گناهان (و طلب بخشش) و آنگاه خواستن حاجت.» (بحارالانوار،ج22،ص318)
18ـ خواندن اسماء خداوند با آن معانى بلند و دلنشين قبل از دعا
چنانچه از امام صادق(ع) حكايت شده: هر كس ده مرتبه «يا اللَّه» و «يا رب» بگويد، به او لبيك گفته مى‏شود و از حاجت او مى‏پرسند.(وسائل ،ج7،ص85) و همچنين: هر كس هفت مرتبه بگويد: «يا ارحم الراحمين» خداوند به او مى‏گويد: آرى، من «ارحم الراحمين» هستم، حاجت خود را درخواست كن. (وسائل،ج7،ص88)
19ـ بندگى و اطاعت خدا
هر چه خدا را بيشتر بندگى كنيم، خدا هم بيشتر به ما لطف مى‏كند. «من كان للَّهِ كان اللَّه له»؛ «هر كه براى خدا بود، خدا هم براى اوست.» لذا پيامبر اكرم(ص) بيان شيرين و پر معنايى در همين رابطه به ابوذر دارند: ابوذر، وقتى انسان مطيع و بنده باشد، به اندازه نمكى كه به غذا مى‏زنند، دعا كافى است تا به مرادت برسى. (وسائل،ج7،ص85)
و همچنين از امام صادق(ع) حكايت شده: «هر كس مستجاب شدن دعايش، خوشحالش مى‏كند، پس كسب و كارش را حلال كند.» (وسائل،ج7،ص84)

مهارت‏های زندگی در قرآن
ایثار و فداکاری مال
خداوند بلند مرتبه وقتی انسان را می‏آفریند و برنامه‏هایی برای زندگی او تنظیم می‏کند، همه جنبه‏های مادی و معنوی و جسمی و روحی او را مدنظر قرار می‏دهد. ما در این سلسله مقالات مهارت‏های زندگی در قرآن مورد بررسی قرار می‏دهیم. یکی از مهارت‏هایی که در بخش قلب از دیدگاه غربیون تقسیم می‏شود، مهارت توجه به دیگران و یا ایثار مال است.
منظور از ایثار و از خودگذشتگی این است که انسان کاری را بدون چشمداشت و انتظار عوض از فرد یا جامعه، انجام دهد. انسان موجودی اجتماعی است و زندگی در اجتماع قوانین کاملاً متفاوتی با زندگی انفرادی دارد.
یکی از مهارت‏های بسیار مهم، فداکاری است، آن هم فداکاری مالی. انسانی که از نظر روحی و جسمی سالم باشد، از دیدن صحنه‏های رقت‏بار بینوایان و یتیمان سخت رنج می‏برد و از کمک و دستگیری به این گروه خوشحال و شادمان می‏شود. پر واضح است که قرآن کریم، این کلام الهی، موارد متعدد و زیبایی را مطرح می‏کند تا ما را وادار به ایثار مال بکند. قرآن کریم در نخستین آیات سوره بقره در وصف متقین می‏فرماید: وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ (بقره/3)
این انتقال مال نه امری اختیاری است، نه دل‏بخواهی، بلکه امری است واجب. بهتر است مقاله را با کلام گهربار استاد تفسیر، آیت الله جوادی آملی ادامه دهیم:
«مشكل ديگر آن است كه بسياري از ماها اسلامي حرف ميزنيم و قاروني فكر ميكنيم، اين كه در بخشي از آيات قرآن كريم فرمود: اكثر مؤمنين، مشركاند همين است. فرمود:  وَمَا يُؤْمِنُ أَكْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَهُمْ مُشْرِكُونََ(106/ یوسف) فرمود اكثر مؤمنين، مشركاند، چرا؟ چون يا سهمي براي خدا قائل نيستند در بخشي از كارها يا اگر سهمي قائلاند ديگري را شريك او ميدانند اين ميشود شرك. اين كه عرض شد ما اسلامي حرف ميزنيم و قاروني فكر ميكنيم براي همين است. وقتي موساي كليم(ع)
به قارون فرمود: اين نعمتهايي كه خدا به تو داد، يك مقدار خودت استفاده كن، يك مقدار به ديگران بده، مشكل ديگران را هم حل كن، گفت: إِنَّمَا أُوتِيتُهُ عَلَي عِلْمٍعِندِي خودم زحمت كشيدم و به دست آوردم. اين چنين نيست كه اگر كسي مالك شد، مقتدر شد، ثروتمند بود، مالك مطلق باشد، او امانتدار است، درست است كه اصل مالكيّت را دين امضا كرده لِلرِّجَالِ نَصِيبٌ مِمَّا اكْتَسَبُوا وَلِلنِّسَاءِ نَصِيبٌ مِمَّااكْتَسَبْنَ[5] اما فرمود شما نسبت به هم مالك هستيد، ولي نسبت به ذات اقدس الهي امين هستيد وَآتُوهُم مِّن مَّالِ اللَّهِ الَّذِي آتَاكُمْ[6] يك مالك نسبت به ذات اقدس الهي كه مالك نيست، نسبت به ديگران مالك است.»
نکته مهم این است خداوند سبحان می‏فرماید: باید انگیزه برای رضای او (لوجه الله) باشد. در داستان معروفی از خانواده حضرت علی علیهم السلام شنیده‏ایم که خداوند مهربان آیات 8و9 سوره انسان را نازل فرمود:«وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا(٨ )إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِيدُ مِنْكُمْ جَزَاءً وَلَا شُكُورًا».
در گلستان آیه‏ها شماره 17 موارد متعددی از آیات پیرامون انفاق مطرح شد که در این‏جا به مواردی اشاره می‏کنیم. خداوند بلند مرتبه نه تنها به ایثار کننده اجر و پاداش معنوی و آرامش روحی عطا می‏کند، بلکه جوایز نقدی شگفت انگیزی را هم هدیه می‏دهد: «مَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنَابِلَ فِي كُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ وَاللَّهُ يُضَاعِفُ لِمَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ»(بقره/261)
همان‏طور که در این مقاله مختصر اشاره شد، ایثار و از خودگذشتگی جنبه‏های متعددی دارد که ایثار مال یکی از آن‏هاست که انسان از نظر انسان بودن و گردن نهادن به فرامین الهی برای بهبود جامعه و کمک به پیشرفت وضع اقتصادی جامعه، بخشی از مال خود را انفاق و ایثار کند که این از خود گذشتگی نه تنها ضرر و نقصانی در مال او ایجاد نمی‏کند، که طبق آیات الهی مال را چند برابر می‏کند.

علوم قرآنی
اسباب نزول
الف) تعريف اسباب نزول
همان‏گونه كه درشماره گذشته بيان شد، آيات قرآن، به تدریج و در مدتى نسبتاً طولانى نازل گشته‏اند. در اين فصل، بحث درباره يكى از مسائل مهمى است كه با تدريجى بودن نزول قرآن، ارتباطى تام دارد كه از آن به سبب نزول يا شأن نزول تعبير مى‏شود.
به طور كلى، آيات قرآن كريم به دو دسته تقسيم مى‏گردند:
اول: آياتى كه بدون سبب خاص و تنها به خاطر هدايت و ارشاد عموم مردم نازل شده‏اند.
دوم: آياتى كه نزول آن به انگيزه‏اى خاص بوده است. بسيارى از آيات و يا سور قرآن، ناظر به حوادث و اتفاقاتى بوده است كه در طول مدت بعثت پيامبر به وقوع مى‏پيوسته و يا سؤالى از آن حضرت مى‏شده و در حقيقت زمينه‏هايى به وجود مى‏آمده تا آيه يا آيات، بلكه سوره‏اى نازل گردد، اين شرايط و زمينه‏ها را سبب يا شأن نزول آيه نام نهاده‏اند.
يَسْأَلُونَكَ عَنِ السَّاعَةِ( نازعات/42) روشن است كه در دسترس بودن واقعى شأن نزول آيات دسته دوم، نقش بسزايى در فهم مراد آيات دارد و از اين رو دانشمندان علوم قرآن و محدثان، سعى فراوانى در گردآورى اسباب نزول داشته و تصنيفات مستقلى را در همين زمينه عرضه نموده‏اند.
ب) فوايد شناخت اسباب نزول
1ـ شناخت علت و فلسفه‏اى كه باعث تشريع حكمى در قرآن گرديده است.
2ـ هر سخن در مواقع مختلف، معانى مختلفى مى‏دهد و براى درك درست سخن، فهم جهات خارجى و قراين ديگر نيز لازم است.
شخيص اين كه مراد از سخن، استفهام، توبيخ، سرزنش، تأكيد يا احياناً استهزاست، بستگى به چگونگى بيان آن و قراين و امارات ديگر دارد.
3ـ گاه در آيه‏اى و يا حكمى توهم حصر مى‏رود و بيان سبب نزول موجب دفع چنين توهمى مى‏گردد. (دكتر راميار، تاريخ قرآن، ص 262)
4ـ اساساً تفسير آيات قرآن بدون وقوف بر داستان نزول آن امكان ندارد. در حقيقت اين فايده را می‏توان ملخص و نتيجه فوايد ديگر دانست. اينك به يك نمونه از آياتى كه شأن نزول در معناى آن‏ها تعيين كننده است، توجه مى‏كنيم:
آيه 115سوره بقره مى‏فرمايد:وَلِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ فَأَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِِ: و مشرق و مغرب از آن خداست، پس به هر سو رو كنيد، آن‏جا روى به خداست.
از ظاهر آيه چنين استنباط مى‏گردد كه در هنگام نماز، ايستادن به سوى قبله، چه در سفر و چه در حضر، واجب نيست و انسان به هر كجا رو كند، صحيح است; ولى اين خلاف اجماع است، با رجوع به شأن نزول آيه فهميده مى‏شود كه مربوط به نافله سفر است. (الاتقان، ج 1، ص 9)
ج)عموميت لفظ يا خصوصيت سبب؟
گرچه اين بحث، بحثى اصولى است و بايد در جاى خود مطرح گردد، اما مفسران به پيروى از علماى علم اصول، در زمينه رواياتى كه براى آيات، شأن نزول خاصى را بيان مى‏كنند، گفته‏اند آن چه مهم است، نص قرآنى است كه معنايى عام و فراگير دارد. اگر آيه معناى عامى داشت، گرچه سبب خاصى باعث نزول آن شده باشد، تنها به افراد مربوط به آن سبب محدود نمى‏گردد، بلكه شامل افراد سبب و غيرسبب نيز مى‏شود. سيوطى مى‏گويد:
عموم لفظ معتبر است، چرا كه آياتى در اسباب خاصى نازل شده‏اند، ولى در عموميت مفاد آن آيات اتفاق نظر وجود دارد مثل نزول آيه ظهار در شأن سلمة بن صخر و آيه لعان در شأن هلال بن امیه ( الاتقان، ج 1، ص 94)
اساساً اگر مفاد آيات را مختص به مورد نزولش بدانيم، بسيارى از آيات قرآن كريم، كاربرد خويش را از دست می‏دهند و قرآن كتابى مربوط به گذشته‏ها گشته، پيامى براى آيندگان ندارد. قطعاً هيچ مسلمانى نمى‏تواند چنين اعتقادى داشته باشد.
آيات مربوط به سرقت، قذف، لعان و ظهار، ساختن مسجد ضرار و ده‏ها آيه ديگر كه براى هر يك، روايات شأن نزول، سبب خاصى را ذكر نموده‏اند، احكامى را بيان مى‏كنند كه كلى و عمومى است، فی‏المثل اگر حد سرقت در آيه، قطع دست تعيين شده، تنها در مورد واقعه‏اى كه سبب نزول اين آيه شده، اجرا نمى‏گردد، بلكه يك حكم الهى براى همگان است كه به موارد مشابه با آن سبب خاص، سرايت مى‏كند.
آيه‏اى كه درباره شخص يا اشخاص معينى نازل شده است، در مورد نزول خود منجمد نشده، به هر موردى كه در صفات و خصوصيات با مورد نزول آيه، شريك است، سرايت خواهد كرد و اين همان است كه در لسان روايات جرى ناميده مى‏شود. امام باقر(ع) در روايتى مى‏فرمايد: وقتى آيه‏اى راجع به قومى نازل شد، اگر پس از آن كه آن قوم مردند، آن آيه نيز بميرد، از قرآن چيزى باقى نخواهد ماند. ولى همه قرآن، تا آسمان‏ها و زمين هست، جارى است (قرآن در اسلام، ص 71) اعتبار عموميت لفظ در بسيارى از موارد از لحن خود آيات قرآن روشن است، به گونه‏اى كه مى‏توان سبب خاص را تنها بهانه‏اى براى بيان حكم الهى دانست كه شامل و فراگير است. مثلاً: يَسْأَلُونَكَ مَاذَا يُنْفِقُونَ قُلْ مَا أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَيْرٍ فَلِلْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ...(بقره/ 215) از تو مى‏پرسند: چه چيزى را انفاق كنند؟ بگو: هر مالى انفاق كنيد، به پدر و مادر و نزديكان و يتيمان و مسكينان و به در راه مانده تعلق دارد.
در آيه شريفه، سؤال از چيزهايى است كه مى‏خواهند انفاق نمايند، اما پاسخ درمورد مصارف پنج‏ گانه‏اى است كه قرآن به صورت كلى بيان مى‏كند. به عبارت ديگر، سؤال درباره تعيين چيزهايى براى انفاق است، ولى جواب در مورد كسانى است كه انفاق به آنان مى‏شود.
در پايان اين بحث اشاره مى‏كنيم كه مفسران و اسباب نزول نويسان، گفته‏اند كه گاه اسباب نزول متعددند، ولى نزول واحد است و گاه سبب واحد بوده، ولى آيات متعددى نازل گشته است.(براى توضيح بيشتر ر.ك: مناهل العرفان، ج 1، ص 116-123، موجز علوم القرآن، ص 130 و131)
گزیده مطالب
1ـ بسيارى از آيات قرآن، بر اثر وجود زمينه‏ها و شرايط خاص، وقوع حوادث يا به دنبال سؤال مردم نازل شده‏اند كه آن‏ها سبب يا شأن نزول آيه ناميده مى‏شوند.
2ـ شناخت اسباب نزول موجب شناخت علت تشريع احكام در قرآن و درك بهتر مقاصد آياتى كه فهم آن‏ها با قراين خارجى همراه بوده است، مى‏گردد.
3ـ سبب خاصى كه موجب نزول آيه‏اى گشته است، مفاد عمومى آيه را به مورد خاص خودش محدود نمى‏كند.
منابع
دكتر راميار، تاريخ قرآن
الاتقان،
مناهل العرفان، ج
موجز علوم القرآن،
حسین جوان آراسته، درس‏نامه علوم قرآنی