گلستان آیه ها 26

نام سوره:  شعراء          شماره سوره : 26          محل نزول : مکه
تعداد آیه :227              تعداد کلمه : 1297          تعداد حروف : 5522            معنی: شاعران         

علت نامگذاری:  از آيه 224 به بعد اين سوره( 4 آيه آخر) از شاعران بيهوده‏گوي و بي‏تعهد و عمل سخن گفته شده است و همين‏طور ستايش از شاعران مؤمن.
نام‏های دیگر: جامعه
محتواي سوره:
•  عظمت مقام قرآن و تسلي خاطر پيامبر(ص) در برابر خيره سري مشركان.
•  بعضي از نشانه‏هاي توحيد و صفات خدا.
•  فرازهايي از سرگذشت هفت پيامبر بزرگ و مبارزات آن‏ها با قوم‏شان: موسی، ابراهيم، نوح، هود، صالح، لوط و شعيب.
•  منطق ضعيف و تعصب‏آميز مشركان در هر زمان در برابر پيامبران الهي و شباهت آن‏ها با زمان پيامبر اسلام(ص).
•  عذاب دردناك اين اقوام و بلاهاي وحشتناكي كه بر آن‏ها فرود آمد.
•  اسلام و پيامبر (ص) و عظمت قرآن، دستوراتی در زمينه روش دعوت و چگونگي برخورد با مؤمنان.
•  بشارت به مؤمنان صالح و تهديد شديد ستمگران.
•  سرزنش شاعران بي‏هدف و بيهوده‏گو و ستايش از شاعران مؤمن و عاقل و استفاده از سنگر شعر در راه تعهد و ايمان در آيات آخر.
ترتیب سوره: به ترتيب جمع‏آوري، بيست وششمين سوره است و به ترتيب نزول، چهل و ششمين سوره است كه بعد از سوره «واقعه» و قبل از سوره «نمل» نازل شده است.  
داستان‏های سوره: موسي: 66 ـ10، ابراهیم: 104 ـ 69، نوح: 121 ـ105، هود: 139ـ 123، صالح: 158ـ 141، لوط: 174 ـ167، شعيب: 189ـ176.
فضیلت سوره: پيامبر اسلام(ص) فرمود: «كسي كه سوره شعرا را بخواند، به عدد هر كسي كه نوح را تصديق يا تكذيب كرده است، ده حسنه براي او خواهد بود. همچنين هود، شعيب، صالح و ابراهيم و به عدد تمام كساني كه تكذيب عيسي(ع) و تصديق محمد(ص) را كرده‏اند.»

تفسیر
برگرفته از جلسه تفسیر عمومی قرآن حضرت آیت الله نورمفیدی

قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ (١) الَّذِينَ هُمْ فِي صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ(2) ... وَالَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلَوَاتِهِمْ يُحَافِظُونَ(9)(مومنون/1،2و9)
به حقیقت مؤمنان رستگار شدند(1)آن‏ها که در نمازشان خشوع دارند... و آن‏ها که بر نمازهایشان مواظبت می ‏نمایند(9)
مؤمنین نشانه‏ هایی دارند که دو نشانه آن‏ها این است که در نمازشان خشوع دارند و نمازهای‏شان را مواظبت و محافظت می‏کنند و مراقبند که تحت تصرف شیطان قرار نگیرد. ما نیز برای مواظبت بر نمازهایمان، باید این مطلب را مورد نظر قرار دهیم که فلسفه عبادات و فلسفه نماز چه می‏باشد؟ خداوند متعال چرا بندگانش را مکلف به انجام عبادات کرده است؟ آیا خدا نیازی به نماز ما داشته است؟ خیر، ما کسی نیستیم که نمازمان مورد نیاز خدا باشد، بلکه برای مابندگان، انجام عبادات و نماز مصلحت و فایده داشته است. فلسفه اساسی همه عبادات این است که ما بندگان به خدا برسیم و خدا را پیدا کنیم. گمشده بشر چیست؟ گمشده بشر، مال، مقام، قدرت و... نمی‏باشد، زیرا اگر گمشده این‏ها بود، انسان مطمئناً بعد از رسیدن به این خواسته‏ها و اهداف به آرامش می‏رسید و تشنگی‏اش برطرف می‏شد. گمشده‏ی بشر خداست و اگر آن‏ را به دست آورد و پیدا کند، به آرامش می‏رسد.
امام حسین(ع) در دعای عرفه می‏فرماید: «الهی ماذا وجد من فقدک و ما الذی فقد من وجدک» خدایا، کسی که تو را پیدا نکرده، چه به دست آورده است؟ و چه چیزی را از دست داده آن‏که تو را به دست آورده.
و در قسمت دیگری از دعا می‏فرماید: «منک اطلب الوصول الیک» خدایا از تو می‏خواهم دستم را بگیری و مرا به خودت برسانی و نماز وسیله این وصل است، اما باید مواظب باشیم و قدر نماز را بدانیم، چون ما حجاب زیادی بین خود و خدا بوجود آورده‏ایم و غبار گرفته‏ایم. تمام انبیاء تلاش کردند که پرده‏های حجاب بین انسان و خدا را کنار بزنند. ما باید تعلقات را کم کنیم تا به وسیله نماز و عبادات دیگر به خدا برسیم. «غلام همت آنم که زیر چرخ کبود   زهرچه رنگ تعلق پذیرد آزاد است.»
شیخ صدوق از امام صادق روایت کرده است که « من دوست دارم شما که پیرو ما هستید، با قلبتان به سوی خدا روی آورید و موقع نماز قلبتان مشغول امور دنیایی نشود. هر کس که چنین کند، خدای عالم با تمام عظمتش به سوی او روی آورده و توجه می‏کند. و دل مؤمنین را به سوی او جلب می‏کند.»
اهل معرفت می‏گویند: در این صورت خدا برای بنده محجوب خود حجب را کنار می‏زند و رفع حجب می‏کند و خدای متعال خود می‏داند که در این رفع حجب چه کرامت‏هایی است و غایت آمال اولیاء خدا، رفع حجب بین خود و خدای عالم بوده و می‏باشد.
 پنجره‏ای به نوربه حول و قوه الهی در این جلسه میخواهیم یکی دیگر از شاخه‎های توحید، که توحید افعالی می‏باشد را بیان کنیم و امیدوارم که با همین مباحث مختصر، خداوند آن بینش و معرفت را به ما عنایت فرماید.

توحید افعالی
خداوند همان‏گونه که یکتاست، در افعال خود نیز یگانه است و شریک و همکاری ندارد.
توحید افعالی به چه معناست؟ در بینش اسلامی، توحید افعالی یعنی اول آنکه خداوند در افعال خود از هر گونه شریک و یاوری بی‏نیاز است، و دوم هیچ موجودی غیر او در افعال و کارهای خود مستقل نیست و هر تغییر و تحولی که در عالم رخ می‏دهد تحت اراده‏ی خداوند است. دلیل و گواه این ادعا، وجود هماهنگی در عالم آفرینش است. خداوند تبارک و تعالی می‏فرمایند: «وَإِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الرَّحْمَنُ الرَّحِيمُ»: خدای شما خداوند یگانه‏ای است که غیر از او معبودی نیست، اوست بخشنده و مهربان.(بقره/163)
آنگاه قرآن در آیه بعد، هماهنگی جهان را گواه بر این مدعا می‏گیرد و می‏فرماید: در آفرینش آسمان‏ها و زمین و آمد و شد شب و روز، کشتی‏هایی که در دریا به سود مردم در حرکتند و آبی که خداوند از آسمان نازل کرده و با آن زمین را پس از مرگ زنده نموده و انواع جنبندگان را در آن گسترده و... برای مردمی که عقل دارند و می‏اندیشند. (بقره/164)
در این آیه، سخن از نظام آفرینش است که گواه بر وحدانیت تدبیر و یگانگی خالق جهان است.

شاخه‏ های توحید افعالی
توحید در خالقیت: یعنی اعتقاد به این‏که تنها خالق و آفریدگار حقیقی، خداست و همه‏ی هستی مخلوق اوست و خالقیت سایر موجودات جنبه‏ی استقلالی نداشته، تابع اراده خداوند است.
«قُلْ مَنْ رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ...قُلِ اللَّهُ خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ وَهُوَ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ» : بگو که آفریننده‏ی آسمان‏ها و زمین کیست؟ بگو: تنها خدا خالق هر چیز است و او خدای یکتایی است که همه‏ی عالم مقهور اراده‏ی اوست. (رعد/16)
توحید در ربوبیت: به این معناست که تنها خداوند که مالک حقیقی تمام هستی است، تدبیر امور موجودات عالم را عهده‏دار است و می‏تواند به صورت مستقل و بدون نیاز به همکاری یا اذن و اجازه موجود دیگر، در امور هستی تصرف کند و آن را سامان دهد.
«قُلْ أَغَيْرَ اللَّهِ أَبْغِي رَبًّا وَهُوَ رَبُّ كُلِّ شَيْءٍ...ثُمَّ إِلَى رَبِّكُمْ مَرْجِعُكُمْ فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ.»
بگو آیا غیر از خدا را به ربوبیت گزینم، درصورتی که خدا پرورنده همه موجودات است؟ و... سپس بازگشت همه شما به سوی پروردگارتان است و او شما را به آنچه خلاف در آن می‏کردید، آگاه خواهد ساخت. (انعام /164)
توحید در تشریع و حاکمیت: یعنی اعتقاد به این‏که تنها موجود شایسته برای قانون‏گذاری و سرپرستی جهان هستی، خداوند است و قانون‏گذاری و حاکمیت دیگران، تنها در سایه‏ی اذن و اجازه الهی اعتبار می‎یابد.
«ما تورات را فرستادیم که در آن هدایت و روشنایی است و پیامبرانی که تسلیم امر خدا هستند بدان کتاب بر یهودان حکم کنند و نیز خداشناسان و علمایی که مأمور نگهبانی کتاب خدا هستند و بر آن گواهی دادند. پس هرگز از کسی نترسید و از من بترسید و آیات من را به بهای اندک معامله نکنید، که هر کس به خلاف آنچه خدا فرستاده، حکم کند، چنین کس از کافران خواهد بود.» (مائده/44)

نقش توحید افعالی در جهان‏ بینی
توحید افعالی تمام هستی را در برمی‏گیرد و تصویر خاصی از رابطه خدا با جهان ارائه می‏کند. از این رو، اعتقاد یا عدم اعتقاد به این اصل اعتقادی نقش عمده‏ای در ترسیم خطوط کلی جهان‏شناسی و جهان‏بینی انسان دارد. انسانی که توحید افعالی را باور دارد، دست خدا را در همه امور گشاده می‏بیند و حاکمیت اراده و مشیت او را در همه جا با چشم دل نظاره می‏کند و او را از هیچ بخشی از بخش‏های هستی جدا نمی‏کند. در نظر چنین شخصی، تمام تحولات هستی، از حرکات کهکشان‏های دور دست گرفته تا رفتار کوچک‏ترین ذرات هسته‏ای، همگی تحت سیطره اراده الهی واقع می‏شود.
ایمان به توحید افعالی، افزون بر نقشی که در جهان‏بینی انسان دارد، آثار عجیبی نیز در عمل و رفتار انسانی بر جای می‏گذارد. انسانی که از منظر توحید افعالی نظاره‏گر خود و جهان پیرامون خود است، همواره بر خدا توکل می‏کند و از او یاری می‏جوید و تحقق هیچ امری را در صورت اراده‏ی او محال نمی‏یابد او همواره خدا را می‏خواند و تنها به او امید دارد.

داستان‎  های قرآنی
قصاص مايه حيات شماست!
يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصاصُ فِي الْقَتْلى‏ الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَ الْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَ الْأُنْثى‏ بِالْأُنْثى‏ فَمَنْ عُفِيَ لَهُ مِنْ أَخِيهِ شَيْ‏ءٌ فَاتِّباعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَ أَداءٌ إِلَيْهِ بِإِحْسانٍ ذلِكَ تَخْفِيفٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَ رَحْمَةٌ فَمَنِ اعْتَدى‏ بَعْدَ ذلِكَ فَلَهُ عَذابٌ أَلِيمٌ (178) وَ لَكُمْ فِي الْقِصاصِ حَياةٌ يا أُولِي الْأَلْبابِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ (179) (بقره/ 178و179)
ترجمه:
178- اى افرادى كه ايمان آورده‏ايد، حكم قصاص در مورد كشتگان بر شما نوشته شده است، آزاد در برابر آزاد و برده در برابر برده و زن در برابر زن، پس اگر كسى از ناحيه برادر (دينى) خود مورد عفو قرار گيرد (و حكم قصاص او تبديل به خون‏بها گردد) بايد از راه پسنديده پيروى كند (و در طرز پرداخت ديه، حال پرداخت كننده را در نظر بگيرد) و قاتل نيز به نيكى ديه را به ولى مقتول بپردازد (و در آن مسامحه نكند) اين تخفيف و رحمتى است از ناحيه پروردگار شما و كسى كه بعد از آن تجاوز كند، عذاب دردناكى خواهد داشت.
179- و براى شما در قصاص حيات و زندگى است اى صاحبان خرد، تا شما تقوا پيشه كنيد.
عادت عرب جاهلى بر اين بود كه اگر كسى از قبيله آن‏ها كشته مى‏شد، تصميم مى‏گرفتند تا آن‏جا كه قدرت دارند، از قبيله قاتل بكشند و اين فكر تا آن‏جا پيش رفته بود كه حاضر بودند به خاطر كشته شدن يك فرد، تمام طایفه قاتل را نابود كنند. آيه فوق نازل شد و حكم عادلانه قصاص را بيان كرد. اين حكم اسلامى، در واقع حد وسطى بود ميان دو حكم مختلف كه در آن زمان وجود داشت. بعضى قصاص را لازم مى‏دانستند و چيزى جز آن را مجاز نمى‏شمردند و بعضى تنها ديه را لازم مى‏شمردند. اسلام قصاص را در صورت عدم رضايت اولياى مقتول و ديه را به هنگام رضايت طرفين قرار داد.

قرآن و ادبیات فارسی
«وَ مِن شَرِّ النّفاثات فی العُقَد»( فلق/4)
در شماره گذشته نکاتی را پیرامون سوره فلق بیان کردیم. به دلیل اهمیت این سوره و تفاسیر دیگری که در کلام مفسران محترم و کلام مولانا دیدیم، بر آن شدیم که ادامه‏ی آن را نیز در این شماره متذکر شویم.
در سوره فلق، در برابر سه شرّ بيرونى، به يك صفتِ الهى پناه مى‏بريم. از شرّ غاسق و نفّاثات و حاسد، به صفتِ «ربّ الفلق» پناه می‏بريم، اما در سوره ناس به عكس است. در برابر يك خطر درونى، به سه صفت الهى پناهنده مى‏شويم. از شرّ وسوسه قلب، به صفاتِ «ربّ النّاس»، «ملك النّاس» و «اله النّاس» پناه مى‏بريم.
در هر چيزى احتمال بروز شرّ وجود دارد، حتى كمالاتى مثل علم و احسان، شجاعت و عبادت نيز آفاتى دارند. آفت علم، غرور، آفت احسان، منّت گذاردن، آفت عبادت، عُجب و آفت شجاعت، ظلم و تهوّر است. تبليغات سوء، جوسازى‏ها، سخن چينى‏ها، جاسوسى‏ها و شايعه‏پراكنى‏ها، نمونه‏هايى از «نفّاثات فى العقد» است، يعنى مى‏دمند تا محكمات را سست كنند.  با وسوسه‏ها عقايد سست مى‏شود و حرف اثر مى‏كند. «من شرّ النفاثات فى العقد»(1)
اين جهان جادوست ما آن تاجريم           كه از او مهتـاب پيمــوده خريم‏
گز كنــد كرباس پانصد گز شتاب            ســاحـرانــه او ز نـور ماهتـاب‏
چون ستد او سيم عمرت اى رهى         سيم شد، كرباس نى، كيسه تهى‏
قل اعوذت خواند بايد كه اى احد            هيــن ز نفاثــات افغـان وز عقد
مى ‏دمنــد اندر گـره آن ساحرات             الغيــاث المستغاث از برد و مات‏
 ليك بر خوان از زبــان فعـل نيز               كه زبان قول سست است اى‏عزيز(2)
مولانا در اشعار قبلی به ساحری دنیا متذکر شده بود و این‏که مواظب باشیم دچار سحر جادوی دنیای افسونگر نشویم و به آن دل نبازیم. در دفتر پنجم نیز به منظور تصویر ساحری این دنیا، شمّه‏ای از کارهای عجیب ساحران را ذکر می‏کند: ساحران با سحر خویش، مهتاب را در برابر چشم تاجر سریعاً متر می‏کنند و می‏فروشند و سود می‏برند. [ساحران چنان در قوّۀ خیالی بازرگانان تصرف می‏کنند که نور مهتاب را به صورت پارچه نشان می‏دهند و سپس آن را با تردستی متر کرده، به آنان می‏فروشند و از این راه سودی کلان می‏برند، اما آن بازرگانان زیانکار می‏شوند.] آن تاجر مال باخته هم پولش را از دست داده و هم هیچ کرباسی نصیبش نشده است. ساحرۀ دنیا نیز با سوداگران خود چنین معامله می‏کند. او نقدینه‏ی عمر طالبان خود را می‏گیرد و در برابر آن‏ها مشتی اوهام و پندارهای بی‏اساس به آنان تحویل می‏دهد. این دنیا در مثل مانند آن جادوگر است و ما دنیا دوستان نیز مانند بازرگانانی هستیم که از او مهتاب گز شده می‏خریم. دنیا مانند ساحران، پانصد گز از نور مهتاب را شتابان متر می‏کند و به سوداگران دنیا دوست تحویل می‏دهد. ای بندۀ دنیا! همین که دنیا زر و سیم عمرت را از تو بگیرد خواهی دید که نقدینه‏ی عمرت تمام شد و دستت تهی مانده است.
در این صورت باید سورۀ «قل اعوذ» را خواند که ای خدای یگانه، به فریاد رس از دست این دمندگان و این گره‏ها. آن زنان جادوگر در گره‏های افسون می‏ دمند.
 ای خداوند دادرس، از غلبه‏ی دنیا و مغلوب شدنم به دست دنیا به فریادم برس. مولانا می‏گوید: عزیز من، این سوره را با زبان عمل نیز بخوان، زیرا که زبان حرف ناتوان است؛ بسیاری فقط با زبان به خدا پناه می‏برند، در حالی که عملاً به سوی شیطان و شیطان صفتان پناه می‏جویند.(3) این نکته که با عمل از دنیا دل بکنیم، آن است که هر آنچه از سختی‏ها در دنیا می‏بینیم، بدانیم که امتحان الهی است و از آن مأیوس نشویم و هرآنچه از خوبی به ما می‏رسد، بدانیم نعمت و توجه الهی به ماست و به آن مغرور نشویم. همه چیز را از خدا بدانیم و در همه حال به او پناه ببریم.اعوذ بالله من حب الدنیا

منابع
1- محسن قرائتی، تفسیر نور، ج 12، چ دوم، تهران: مرکز فرهنگی درس‏هایی از قرآن، 1385، ص 647 و نرم افزار نسیم رضوان
2- مولانا جلال الدین محمد بلخی، مثنوی و معنوی، ج 5، ص 55.
3- کریم زمانی، شرح جامع مثنوی معنوی، دفتر پنجم، چ هفتم، تهران: انتشارات اطلاعات، 1383، ص301ـ 299.

پرسش و پاسخ‏های قرآنی
چه کسانی در قیامت حسابرسی آسان می‏ شوند؟
حساب و سؤال در قیامت عمومی است و از همه افراد صورت خواهد گرفت.
«فَلَنَسْأَلَنَّ الَّذِينَ أُرْسِلَ إِلَيْهِمْ وَلَنَسْأَلَنَّ الْمُرْسَلِين.» (اعراف/6) به یقین از کسانی که پیامبران به سوی آن‏ها فرستاده شدند، سؤال خواهیم کرد و از پیامبران هم سؤال می‏کنیم.
اما حساب همه بندگان در قیامت یکسان نیست، بلکه برای گروهی بسیار آسان، برای گروهی دیگر بسیار سخت و دقیق و با دقت خواهد بود. در قرآن کریم، حساب سه گونه توصیف شده: حساباً یسراً، حساباً شدیداً، سوءالحساب
که در این قسمت «حساباً یسیراً» یا همان «حسابرسی آسان» به اختصار توضیح داده می‏شود.
حساباً یسراً
« فَسَوْفَ يُحَاسَبُ حِسَابًا يَسِيرًا.»(الانشقاق/8) بزودی حساب آسان برای او می‏شود.
حساب یسر حسابی است که در آن سهل‏انگاری شود، نه سختگیری (تفسیرالمیزان، ج20، ص402). در روایتی از امام محمدباقر(ع) به نقل از رسول خدا(ص) آمده که مقصود از حساب یسر این است که از اعمال او صرف‏نظر و اغماض کرده و در حسابرسی اعمالش بررسی دقیق نمی‏شود.
«کل محاسب معذب فقال له قائل یا رسول الله، فائن قول الله عزوجل فسوف یحاسب حساباً یسیراً قال(ص) ذلک العرض یعین التصفح»
هر کس که در قیامت به حساب اعمالش رسیده شود، عذاب می‏شود. شخص عرض کرد: ای پیامبر خدا، پس سخن پروردگار که حسابرسی را آسان می‏کنیم، در مورد چه کسی است؟ حضرت در پاسخ فرمودند: مقصود از حساب یسر این است که از اعمال به او صرف‏نظر و اغماض کرده و در حسابرسی اعمالش بررسی دقیق نمی‏کنیم و آن‏ها را در مقابل دیدگان خلایق به نمایش نمی‏گذاریم و با او به مشاجره نمی‏پردازیم.(میزان الحکمه، ج2، ص416)
مؤمنان نیکوکار که نامه عملشان به دست راستشان داده شده، حسابشان آسان است، چون اعمال بدی ندارند یا اندک است، پس نیاز به حساب ندارند با سرعت به حسابشان رسیدگی می‏شود و شادمان رهسپار بهشت برین و زندگی در کنار پیامبر و اولیاء خدا می‏شوند. السابقون و اصحاب یمین در زمره این گروهند و مشمول «حساباً یسراً» هستند. ( امینی، ابراهیم،1385، معاد روز قرآن، ص147)
رسول خدا در روایتی، خصوصیات و صفات کسانی را که محاسبه آسان با آنان می‏شود، چنین بیان فرموده است:
«ثلاث من من فیه حاسبه الله حساباً یسیراً و ادخله الجنه برحمته قالوا و ما هی یا رسول الله قال نعطی من حرمک و یقیل من قطعک و تعفو عمن ظلمک» (بحارالانوار، ج7، ص 96)
سه خصلت است که هر کس آن‏ها را دارا باشد، خداوند در قیامت حساب آسان با او می‏کند. اصحاب عرضه داشتند: یارسول‏الله آن خصوصیات چیست؟ فرمود: این است که به کسی که تو را از حقیت محروم ساخت، اکرام نمایی و با کسی که از تو بریده و قطع رحم کرده، صله رحم کنی و کسی را که به تو ستم کرده، عفو کنی.
و نیز ار روایات استفاده می‏شود که «حسن خلق» باعث آسانی حساب در قیامت است. در حدیثی از رسول خدا(ص) می‏خوانیم:
« حسن خلقت یخفف الله حسابک» اخلاق خود را نیکو کن تا خداوند حسابت را آسان کند. (بحارالانوار، ج68، ص283)
 

مهارت‏های زندگی در قرآن
مهارت برقراری ارتباط مؤثر
دنیای امروز دنیای ارتباطات و اطلاعات است. با وجود همه وسایل ارتباط جمعی، ارتباط حضوری یکی از بهترین انواع ارتباط است. برقراری ارتباط مؤثر یا nurturing relationship یکی از رمزهای موفقیت انسان است و هر کس که بتواند با خود، دیگران، اشیا و حتی لحظه‏های زندگی خود ارتباط بهتر و مؤثرتری برقرار کند، احساس موفقیت بیشتری خواهد کرد. در این مقاله که در ادامه سلسله مقالات مهارت‏های زندگی در قرآن است، در مورد مهارت برقراری ارتباط مؤثر در قرآن سخن خواهیم گفت.
در ابتدا لازم است که ارتباط را تعریف کنیم. ارتباط فرایندی است آگاهانه یا ناآگاهانه که از طریق آن، احساسات و نظرات به شکل پیام‏های کلامی یا غیر کلامی تولید، ارسال و دریافت می‏شود. پس هدف اصلی از برقراری ارتباط، انتقال پیام است. اگر افراد از مهارت‏های ارتباطی مناسب برخوردار نباشند، در بسیاری از جنبه‏های زندگی آسیب پذیر خواهند بود. ارتباط موثر ارتباطی است که در آن راه بر روی هرگونه سوءتفاهم بسته می‏شود. ارتباطی است همراه با گشاده‏رویی، همدلی، حمایتگری، مثبت‏گرایی که با برقراری ارتباط موثر احساسات و عقاید و افکار بین افراد منتقل شده و رشد فرد و جامعه تضمین می‏ شود.
مهارت برقراری ارتباط مؤثر یکی از مواردی است که در قرآن کریم به آن پرداخته شده است. آیات متعددی در قرآن به مسأله ارتباط پرداخته که ما در جزوه‏های پیشین به مواردی از آن‏ها اشاره کرده‏ایم.
در این جزوه نیز به مواردی از آیات الهی در بحث ارتباط مؤثر اشاره خواهیم کرد.
آیه‏ای که حالت و دستور کلی دارد و در همه شرایط صدق می‏کند، آیه شریفه53 در سوره اسرا است که می‏فرماید: «وَقُلْ لِعِبَادِي يَقُولُوا الَّتِي هِيَ أَحْسَنُ.» ارتباط کلامی همیشه و در همه حال باید به بهترین نحو ممکن باشد
در چندین مورد، خداوند بلند مرتبه از عبارت احسن استفاده نموده است که انشاالله در شماره‏های بعد به تفصیل سخن خواهیم گفت. نکته‏ای که جامعه امروز بسیار بدان نیازمند است، آن است که تعداد کثیری از پرونده‏های قضایی و دعواها اگر بررسی شود، به مشاجره‏هایی ختم می‏شود که با فحش و ناسزا و کلمات رکیک آغاز شده است، یعنی اگر این دستور قرآن کریم که یکی از هزاران دستور انسان ساز، جامعه ساز، سعادت ساز، دنیا و آخرت ساز است، عمل می‏شد و در مقام حرف نمی‏ماند، بسیاری از پرونده‏ها اصلاً به وجود نمی‏آمد. بارها در زندگی روزمره دیده‏ایم  که اگر شخصی به شخص دیگر ی کلام تند و درشتی بگوید، شخص شنونده و گیرنده پیام بر خود واجب می‏داند که پاسخی دندان‏شکن و خانه خراب کن به او بدهد. به قول معروف کلوخ‏ انداز را پاداش سنگ است. در صورتی‏که قرآن کریم می‏فرماید: (واذ خاطبهم الجاهلون قالو سلاما-فرقان /63).  یعنی نه تنها کلوخ انداز را پاداش سنگ نیست، بلکه باید در جواب بهترین کلام که همان نام خداوند علیم و مهربان هست را استفاده کرد.
 نه تنها کلام استفاده شده مهم است، بلکه لحن کلام و در واقع آهنگ کلام نیز مهم است تا جایی‏که حضرت موسی کلیم در مأموریت خود به سوی فرعون یاغی و طغیانگر، امر به کلام نرم شده است : (فقولا له قولا لینا-طه/44) پس همان‏طور که گفتیم، مهارت برقراری ارتباط مؤثر بسیار ضروری و قابل استفاده در زندگی روزمره است که ناگزیر به آموختن این مهارت‏ها هستیم. امید است که در مقاله آینده، ادامه بحث را از زوایای مختلف مورد بررسی قرار دهیم.
در جزوه گذشته، اشاره به اسباب نزول قرآن و فوائد شناخت اسباب نزول شد. در این شماره به توضیحاتی در مورد معنای آیه  در قرآن و کاربرد آن می‏ پردازیم.
 

علوم قرآنی
آيه در قرآن
قرآن در قالب 114 سوره، و هر سوره شامل آياتى چند، صورت بسته است. در اين شماره به بررسى معانى آيه در قرآن و نيز تعداد آيات و كلمات قرآن مى ‏پردازیم.
الف) معناى آيه و کاربرد آن
آیه در لغت به معنای علامت و نشانه واضح و روشن است. ابن فارس می‏گوید: «الایة العلامة » (ر.ك: مناهل العرفان، ج 1، ص 338-391؛ دكتر راميار، تاريخ قرآن، ص54) و همچنین راغب اصفهانی نیز فرموده‏اند:«الایة هی العلامة الظّاهرة» (مقایس الغة)
در استعمالات قرآن، همين معناى لغوى با رعايت جهات و حيثيات مختلف به كار رفته است:
1) نشانه و علامت: قالَ رَبِّ اجْعَلْ لي‏ آيَةً گفت: پروردگارا، نشانه‏اى براى من قرار ده. « مريم آيه 10 »
2) أَنِّي قَدْ جِئْتُکُمْ بِآيَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ أَنِّي أَخْلُقُ لَکُمْ مِنَ الطِّينِ کَهَيْئَةِ الطَّيْرِ فَأَنْفُخُ فيهِ فَيَکُونُ طَيْراً بِإِذْنِ اللَّهِ وَ أُبْرِئُ الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ وَ أُحْيِ الْمَوْتى‏ بِإِذْنِ اللَّهِ
من نشانه‏ای برای شما از جانب پروردگارتان آورده‏ام‏، من از گل برای شما چیزی به صورت پرنده می‏سازم‏، پس در آن می‏دمم که به اراده خداوند پرنده‏ای می‏گردد(آل عمران/ 49)
3) دلیل و بینه: وَ لَئِنْ أَتَيْتَ الَّذينَ أُوتُوا الْکِتابَ بِکُلِّ آيَةٍ ما تَبِعُوا قِبْلَتَکَ  اگر هر معجزه‏اى براى اهل كتاب بياورى، قبله تو را پيروى نمى‏كنند. (بقره/ 145)
4)حكم: ما نَنْسَخْ مِنْ آيَةٍ أَوْ نُنْسِها نَأْتِ بِخَيْرٍ مِنْها أَوْ مِثْلِها؛ هر حكمى را نسخ كنيم يا آن را به دست فراموشى بسپاريم، بهتر از آن يا مانندش را مى‏آوريم.(بقره/ 106)
5) آفريده: فَأَرْسَلْنا عَلَيْهِمُ الطُّوفانَ وَ الْجَرادَ وَ الْقُمَّلَ وَ الضَّفادِعَ وَ الدَّمَ آياتٍ مُفَصَّلاتٍ فَاسْتَکْبَرُوا وَ کانُوا قَوْماً مُجْرِمينَ؛ پس بر آنان طوفان و ملخ و كنه ريز و غوك‏ها و خون را به صورت نشانه‏هاى آشكار فرستاديم.(اعراف/133)
6) انبيا و اولياى الهى:  لَقَدْ کانَ في‏ يُوسُفَ وَ إِخْوَتِهِ آياتٌ لِلسَّائِلينَ: به راستى در [سرگذشت] يوسف و برادرانش براى پرستندگان عبرت‏هاست.(یوسف/ 7)
7) معجزه روشنگر: سَلْ بَني‏ إِسْرائيلَ کَمْ آتَيْناهُمْ مِنْ آيَةٍ بَيِّنَةٍ وَ مَنْ يُبَدِّلْ نِعْمَةَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُ فَإِنَّ اللَّهَ شَديدُ الْعِقابِ.
از بنی‏اسرائیل بپرس تا چه اندازه به آن‏ها دلیل روشن دادیم (مانند عصا، ید بیضاء، شکافتن دریا، منّ و سلوی و تورات که همه نعمت و وسیله رحمت بود، لکن به وسیله کفران‏شان همه را تبدیل به اسباب عذاب کردند)! و هر کس نعمت خدا را پس از آن‏که به او رسید، تبدیل نماید، پس (بداند که) خدا س
خت کیفر است. (بقره/211) معجزه، آيت و نشانه‏اى از جانب خداست بر صدق گفتار پيامبر و ناتوانى بشر از انجام دادن مثل آن. احكام و تكاليف الهى، به اعتبار تقوا و تقربى كه به واسطه آن‏ها حاصل مى‏گردد، آيات و علائم‏ا‏ند. موجودات خارجى از آن جهت كه وجود آن‏ها خبر از وجود صانع می‏دهد، آيات الهى‏اند و در نهايت، پيامبران و اولياى الهى از آن رو كه قول و فعل آنان مردم را به سوى خدا دعوت می‏كند، آيات، عبرت‏ها و نشانه‏هاى عظمت خداوند می‏باشد. (الميزان، ج 1، ص 250. )
8) قطعه‏ای از سوره: این همان معنای اصطلاحی از آیه قرآن است که ريشه قرآنى دارد و در موارد متعدد به كار رفته است:
1ـ کِتابٌ فُصِّلَتْ آياتُهُ قُرْآناً عَرَبِيًّا لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ كتابى است كه آيات آن به روشنى بيان شده.
2ـ المر. المر تِلْکَ آياتُ الْکِتابِ  الر. اين است آيات كتاب.(رعد/ 1)
3 ـ الر. الر تِلْکَ آياتُ الْکِتابِ الْحَکيمِ؛ الر. اين است آيات كتاب حكمت آموز. (یونس/1)
4ـ إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذينَ إِذا ذُکِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَ إِذا تُلِيَتْ عَلَيْهِمْ آياتُهُ زادَتْهُمْ إيماناً وَ عَلى‏ رَبِّهِمْ يَتَوَکَّلُونَ؛ مؤمنان تنها کسانی هستند که چون یاد خدا به میان آید، دل‏هایشان می‏ترسد، و چون آیات او بر آنان خوانده شود، بر ایمانشان می‏افزاید، و همواره بر پروردگارشان توکّل می‏کنند. (انفال/ 2)
در موارد فوق، آيه به كلمه يا كلماتى از قرآن اطلاق می‏گردد كه از قبل و بعد خود جدا بوده و در ضمن سوره‏اى آمده باشد.

نخستین آیات نازل شده
شناسایی نخستین آیه‏ای که نازل شده است، برای افرادی که سیر نزول آیات قرآن را پی‏گیری می‏نمایند و همچنین آیات مربوط به هر موضوعی را از حیث تقدیم و تاخیر زمانی مورد بررسی قرار می‏دهند، مفید است. اضافه بر این، باید افق نزول قرآن روشن باشد و درهیچ زمینه‏ای نقطه مبهم و تاریکی درباره آن وجود نداشته باشد. از این جهت، مفسرین و دانشمندان علوم قرآنی نزول آیات را مورد بررسی قرار داده‏اند و حتی در مورد جزئیات هم جستجو نموده‏اند.
درباره نخستین آیات نازل شده، محققان و قرآن‏پژوهان بر این عقیده‏اند که پنج آیه اول سوره علق در آغاز بعثت پیامبر(ص) نازل گردیده است. همچنین روایات هم این نظر را تأیید می‏کند. از امام صادق(ع) نقل شده است: «اَوَّلُ مانُزِّلَ علی رَسُولِ الله(صلی الله علیه وآله) بسمِ اللهِ الرَّحمَن الرَّحِیمِ  اِقرأ بِاسمِ رَبِّکَ.... بوده است.

آخرین آیات نازل شده
درباره آخرین آیه نازل شده، اختلاف است. جناب زرقانی در مناهل العرفان ده قول در این باره نقل کرده است که به برخی از آن‏ها اشاره می‏کنیم:
1ـ آیه ربا يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ذَرُوا ما بَقِيَ مِنَ الرِّبا إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنينَ(بقره/ 278 )(به نقل از ابن عباس و ابن عمر )
2ـ آیه وَ اتَّقُوا يَوْماً تُرْجَعُونَ فيهِ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّى کُلُّ نَفْسٍ ما کَسَبَتْ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ (بقره/ 281)
3ـ آیه دین یا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا إِذا تَدايَنْتُمْ بِدَيْنٍ إِلى‏ أَجَلٍ مُسَمًّى فَاکْتُبُوهُ (بقره/ 282)
سیوطی در این باره می‏نویسد: میان روایاتی که این سه آیه را ذکر کرده‏اند، منافاتی نمی‏بینم ؛ زیرا این آیات همه یک‏باره نازل شده‏اند؛ همان‏گونه که در مصحف به دنبال هم هستند و داستان آن‏ها یکی است. هریک از راویان بعضی از این آیات را آخرین آیه دانسته‏اند که در جای خود صحیح است.
زرقانى در مناهل العرفان، آيه 281 بقره را آخرين آيه نازل شده مى‏داند. وى مى‏نويسد: «در روايت ابن عباس نقل شده پيامبر پس از نزول اين آيه، فقط نه شب زندگى كرد.» (مناهل العرفان، ج 1، صص97و98)
4ـ آيه: الْيوم اكْملتُ لكُم دينَكم وأتْممتُ عليكم نعمتى ورضيتُ لَكمُ الإسلامَ ديناً. (مائده/ 3)
يعقوبى گفته است: آخرين آيه، همين بوده است كه نزولش در غديرخم هنگام نصب على‏بن ابى‏طالب به امامت بوده ‏است. صاحب التمهيد، نظر يعقوبى را ترجيح مى‏دهد؛ زيرا اين آيه، اعلامى براى به كمال رسيدن دين و انذارى براى به پايان رسيدن وحى بوده است. وجه جمع ميان آيات پايانىِ سوره بقره و اين آيه اين است كه بگوييم آن آيات، آخرينِ آيات الاحكام بوده كه نازل شده، اما اين آيه آخرين آيات وحى بوده است.

عدد آيه‏ ها و کلمات  قرآن
عدد سوره‏هاى قرآن به اتفاق همگان 114 است. اما در شمار آيات قرآن، اختلاف وجود دارد. اين اختلاف هرگز به معناى كم يا زياد شدن آيات نيست، بلكه تنها به نحوه شمارش آيات در سوره‏ها برمى‏گردد. گفته‏اند دليل اختلاف اين بوده است كه پيامبراكرم(ص) ابتدا در رأس هر آيه توقف كرده، پس از معلوم شدن، آن آيه را به آيه‏اى ديگر وصل مى‏فرمود. به همين جهت بعضى توهم مى‏كردند كه وصل آن‏ حضرت دليل بر عدم اتمام آيه است. اين امر سبب گرديد كه ميان مسلمانان در شمار آيات قرآن اختلاف به وجود آيد.( به نقل از کتاب التمهید فی علوم القرآن، ج 1، صص 128و129)
اين اختلاف، صرفاً يك اختلاف شكلى و ظاهرى و شمارشى است و در مورد اصل آيات و كلمات قرآن هيچ‏گونه اختلافى وجود ندارد. هر يك از قاريان قرآن در شهرهاى مهم اسلامى، مكتب و عقيده‏اى در مورد تعداد آيات داشتند كه به عدد شهرشان معروف گشت. به عنوان مثال، وقتى گفته مى‏شود عدد مكّى، يعنى عدد آيات قرآن در نظر مردم و اهل مكه كه به يك يا چند تن از قاريان مشهور آن شهر نسبت داده مى‏شده است.
كسانى كه تعداد آيات قرآن را 6236 آيه دانسته‏اند، عدد كوفى را بر ساير عددها ترجيح داده‏اند. اين عدد منسوب به حمزة بن حبيب زيّات و ابوالحسن كسائى و خلف بن هشام است. حمزه گفته است اين عدد را ابن ابى ليلى از ابوعبدالرحمن سُلَمى از على‏بن‏ابى‏طالب(ع) نقل كرده است.(الاتقان،  ج1، ص 211)
 

عدد كلمات قرآن
در تعداد كلمات قرآن نيز ميان مفسّران و معجم‏نويسان اختلاف نظر وجود دارد. اين اختلاف نيز تنها بهhttp://mmirdamad.ir/pages.php?ID=1 جهت نحوه محاسبه كلمات قرآن مجيد است، نه ‏چيز ديگر.
با همّتى كه دكتر محمود روحانى در تدوين فرهنگ آمارى قرآن كريم (المعجم الاحصائى للقرآن الكريم) انجام داده، همه اين اختلافات از ميان برداشته شده است. اين مجموعه كم‏نظير كه با دقتى تمام به انجام رسيده است، بى‏گمان دقيق‏ترين معجم و فرهنگى است كه آمار كلمات و واژه‏هاى قرآنى را در زمينه‏هاى مختلف به دست مى ‏دهد.
شمارش كلمات قرآن در اين فرهنگ به دو روش مختلف صورت گرفته است:
1. شمارش مستقيم (كلمه شمارى)
2. شمارش غيرمستقيم (شمارش كلمات مشتق و غيرمشتق)
به اين ترتيب از مقايسه دو روش پيش‏گفته و انطباق نتايج آن‏ها با يكديگر، اطمينان حاصل شده است كه آمار به دست آمده، يعنى:
سوره     114
آیه        6236 
کلمه     77807
مى ‏تواند از اعتبار علمى كافى برخوردار باشد.
در اين فرهنگ، ضمن اشاره به چند نكته در نحوه محاسبه آيات و كلمات، به‏دلیل هماهنگى با ساير معاجم قرآنى آمار آيه «بسمله» فقط در سوره حمد به ‏حساب آمده است.