گلستان آیه ها شماره27

نام سوره:  نمل                   شماره سوره : 27            محل نزول : مکه  
تعداد آیه :93                      تعداد کلمه : 1149           تعداد حروف : 4799           معنی: مورچه         

علت نامگذاری:  آيه 18 اين سوره بيانگر واقعه برخورد لشكر سليمان به همراه سپاه جن و انس و پرندگان كه مسخر فرمان او بودند، با مورچگان مي‏باشد.(در بياباني معروف به «وادي نمل»)
نام‏های دیگر: سلیمان- طس
محتواي سوره: مبدأ و معاد، قرآن و وحي و نشانه‏هاي خدا در عالم آفرينش.
• سرگذشت پنج پيامبر بزرگ الهي (موسي- داوود- سليمان- صالح- لوط) و مبارزات آن‏ها با اقوام منحرف.
• داستان سليمان و ملكه سبأ و چگونگي ايمان آوردن او به توحيد و سخن گفتن پرندگاني همچون هدهد و حشراتي مانند مورچه با سليمان و توجه دادن مردم به عظمت آفرينش.
• تدبر و عبرت از تاريخ، موضع‏گيري مشركان مكه و مشركان سابق در امت‏هاي گذشته.
• تصوير فرجام كار مؤمنان و مخالفان.
• علم بي پايان پروردگار و نظارت او بر همه چيز و حاكميت او در ميان بندگان.
• با بشارت شروع و با تهديد پايان مي‏يابد.
ترتیب سوره: به ترتيب جمع‏آوري، بيست و هفتمين سوره است و به ترتيب نزول، چهل و هفتمين سوره است كه بعد از سوره «شعراء» و قبل از سوره «قصص» نازل شده است.
داستان‏های سوره: موسي: 7 تا 14، سليمان: 15 تا 44، صالح: 45 تا 52، لوط: 54 تا 58.
فضیلت سوره: امام صادق(ع) فرمود: «هر كس سوره شعراء، قصص و نمل را در شب جمعه بخواند، از اولياء الله خواهد بود و در جوار او و سايه رحمتش قرار مي‏گيرد.»

درسی از قرآن
برگرفته از جلسه تفسیر عمومی قرآن حضرت آیت‏الله نورمفیدی
قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ (1) الَّذِينَ هُمْ فىِ صَلَاتهِِمْ خَاشِعُونَ (2) مؤمنان رستگار شدند (1) آن‏ها كه در نمازشان خشوع دارند(2)
وَ الَّذِينَ هُمْ عَلىَ‏ صَلَوَاتهِِمْ يحَُافِظُونَ(9)أُوْلَئكَ هُمُ الْوَارِثُونَ(10)الَّذِينَ يَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِيهَا خَلِدُونَ(11) و آن‏ها كه بر نمازهايشان مواظبت مى‏نمايند(9 ) (آرى) آن‏ها وارثانند! (10) (وارثانى)كه بهشت برين را ارث مى‏برند و جاودانه در آن خواهند ماند! (11)
هدف خداوند برای مکلف شدن انسان‏ها به نماز، همان وصل و رسیدن به خداست. اما باید توجه کنیم که نماز چه نقشی در زندگی ما به ویژه زندگی پس از این عالم دارد؟ از آیات الهی استفاده می‏شود که هر کاری که ما در این دنیا انجام می‏دهیم، چه عمل خوب، چه بد، این عمل فردای قیامت مقابل و همراه ماست.
«يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ مَّا عَمِلَتْ مِنْ خَيرٍْ محُّْضَرًا وَ مَا عَمِلَتْ مِن سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَهَا وَ بَيْنَهُ أَمَدَا بَعِيدًا  وَ يُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ  وَ اللَّهُ رَءُوفُ  بِالْعِبَادِ(30) روزى كه هر كس، آنچه را از كار نيك انجام داده، حاضر مى‏بيند و آرزو مى‏كند ميان او و آنچه از اعمال بد انجام داده، فاصله زمانىِ زيادى باشد. خداوند شما را از (نافرمانى) خودش، بر حذر مى‏دارد و (در عين حال) خدا نسبت به همه بندگان، مهربان است.» (آل عمران/30)
فَمَن يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ(7) وَ مَن يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ(8) پس هر كس هم‏وزن ذرّه‏اى كار خير انجام دهد، آن را مى‏بيند! (7) و هر كس هم‏وزن ذرّه‏اى كار بد كرده، آن را مى‏بيند! (زلزال/ 8)
بنابراین نمازی که ما اقامه می‏کنیم همراه ما می‏آید و هست. ابوبصیر از امام باقر یا امام صادق نقل می‏کند که فرمودند: «انسان مؤمن وقتی از دنیا می‏رود و او را در قبر می‏گذارند، عالم برزخ او شروع می‏شود. در این موقع شش صورت نورانی با او وارد قبر می‏شوند و در شش جانب او قرار می‏گیرند. یکی سمت راست، چپ، بالای سر، پایین پا، مقابل، پشت سر.
آن‏که بالای سر است، از همه نورانی‏تر است، از سمت راست می‏پرسد: تو که هستی؟ می‏گوید: من نمازم. سمت چپ زکات. مقابل روزه است. پشت سر حج و عمره. پایین پا خوبی‏ها و احسانی که به خلق خدا داشته است و بالای سر همان ولایت و محبت اهل بیت(ع) است که از همه نورانی‏تر است و علتش هم این است که این ولایت در همه اعمال انسان اثرگذار است. » بنابراین باید حواسمان باشد که اعمال ما همراه ما خواهد بود و هرگز از بین نمی‏رود. در بعضی روایات است که: وقتی مؤمن از قبر بیرون می‏آید، یک چهره زیبا و دلنشین نیز همراه مؤمن می‏باشد. هرجا که انسان می‏رود، به دنبال اوست. زمانی که به صحنه‏ای هول‏انگیز از قیامت برخورد می‏کند که مؤمن را می‏ترساند و دل او را می‏لرزاند، این چهره زیبا و دلنشین همراه او می‏باشد و می‏گوید: نترس، من با تو هستم تا موقع حساب و آن‏جا نیز از این مؤمن حمایت می‏کند و باعث می‏شود حساب او آسان بررسی شود. تا این که مؤمن را به سمت بهشت می‏برد. انسان مؤمن می‏پرسد: تو چه کسی هستی؟ می‏گوید: من آن شادی و خوشحالی هستم که تو به خاطر رضای خدا در دل یک انسان ایجاد کردی.
به تعبیر حضرت امام(ره) که بر اساس یک روایتی می‏فرمایند: « زمین بهشت خالی از هر چیزی است و اذکار و اعمال بندگان، ماده تعمیر و بنای قصرهای بهشتی است. بنابراین بهشت و جهنم را خودمان درست می‏کنیم و اگر توجه کنیم که عملمان چه نقشی برای آینده ما دارد، حتماً از او مواظبت می‏کنیم .»
أُوْلَئكَ هُمُ الْوَارِثُونَ(10) الَّذِينَ يَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِيهَا خَلِدُونَ(11).خداوند می‏فرماید: مؤمنان بهشت را به ارث می‏برند. ممکن است این سوال مطرح شود که: مؤمنان زحمت می‏کشند و تلاش می‏کنند تا به بهش برسند و این امر ظاهراً با به ارث بردن بهشت منافات دارد، چون ارث بردن امری بدون زحمت است و البته جوابش این است که: پاداش خداوند متعال در برابر اعمال اندک انسان، بسیار زیاد است و اصلاً قابل مقایسه نیست و پاداش آن‏قدر زیاد است که گویی اصلاً زحمتی کشیده نشده و حقیقتاً آن نعمت‏ها را بدون زحمت به ارث برده باشد. دیگر این که: مؤمنان بهشت را جاودانه به ارث خواهند برد و برای همیشه در بهشت خواهند ماند. بنابراین مؤمن باید در نماز هم خشوع داشته باشد، یعنی دلش تکان بخورد که در نماز و در مقابل خدا قرار می‏گیرد و هم بر آن نماز از تصرف شیطان مواظبت کند. که این نماز همیشه همراه انسان خواهد بود.

پنجره‏ای به نور
در آخرین مبحث توحید تصمیم گرفتیم این جلسه را به امید خداوند تبارک و تعالی بعد از آشنایی با توحید و شاخه‏های متفاوت آن به موضوع شرک که در مقابل توحید قرار دارد، بپردازیم.
مراتب و درجات شرک
همچنان‏که توحید مراتب و درجاتی دارد، شرک نیز به نوبه‏ی خود مراتبی دارد که از مقایسه‏ی مراتب توحید با مراتب شرک به حکم «تعرف الاشیاء با ضدادها» هم توحید را بهتر می‏توان شناخت و هم شرک را.
شرک در لغت به معنای همتا قائل شدن است.
در اصطلاح: به شریک قائل شدن برای خداوند متعال در اموری که خاص اوست اطلاق می‏شود، مانند الوهیت، بندگی و تدبیر شئون آفریدگار. (خرمشاهی، 1377، ص1298)
مفهوم شرک در مقابل توحید قرار دارد، چرا که توحید اعتقاد به وحدت و یگانگی خداست، در حالی که شرک اعتقاد به تعدد، مشارکت و انکار وحدت و یگانگی اوست.(سعیدی مهر،1383، ص159)

اقسام شرک
1ـ شرک ذاتی: دارای دو معناست: یکی آن‏که انسان قائل به جسمانی بودن خداوند باشد، یعنی خداوند را دارای جسم بداند، چنان‏که گروهی از مسلمانان که به «مجسمه» مشهورند، چنین اعتقادی دارند. معنای دیگر آن، این است که کسی معتقد به چند خدای مستقل باشد.(مطهری، 1387، ص 123)
2ـ شرک صفاتی: اعتقاد به این‏که صفات الهی با ذات خداوند مغایر و دارای وجودی مستقل از ذات او هستند. بر این اساس، اگر کسی معتقد باشد که صفت خالقیت چیزی است و ذات خداوند چیزی دیگر، مشرک محسوب می‏شود.
3ـ شرک افعالی: این شرک در مقابل توحید افعالی قرار دارد و همانند آن به شاخه‏های مختلفی تقسیم می‏شود، از جمله: شرک در خالقیت، شرک در عبادت، شرک در ربوبیت و شرک در طاعت(تشریع و حاکمیت)
4ـ شرک در خالقیت: به معنای اعتقاد به وجود دو با چند خالق مستقل است، به گونه‏ای که هیچ یک از آنان تحت اراده و فرمان دیگری نباشد. به عنوان نمونه، اعتقاد به دو خالق خیر و شر است که بر طبق این اعتقاد، خداوند تنها اشیاء و امور نیک را می‏آفریند، اما موجود شریر و بدخواه دیگری مثل شیطان وجود دارد که به صورت مستقل به آفرینش موجودات بد و شریر دست می‏زند. این اندیشه در آئین مانی و برخی از پیروان دین زرتشت رواج دارد.
5ـ شرک در ربوبیت: این نوع شرک در میان اقوام و ملل مختلف رواج بسیاری داشته است که آنان برای هر یک از پدیده‏های طبیعی مانند باد، باران، رویش گیاهان و ... معتقد به خدایی مستقل بودند.
6ـ شرک در عبادت: پرستش، خضوع و خشوع در مقابل کسی یا چیزی غیر از خداوند یکتا، شرک در عبادت نام دارد. غالب مشرکان گرفتار چنین شرکی هستند. نمونه‏ی این نوع شرک را می‏توان در پرستش بت‏های ساخته شده از سنگ و چوب و طلا و نیز خورشید و ماه و برخی از حیوانات مشاهده نمود.
7ـ شرک در طاعت(تشریع و حاکمیت): این نوع شرک به این معناست که انسان غیر از خداوند، مرجع مستقل دیگری را برای قانون‏گذاری قبول کند و فرمان‏های او را که مخالف فرمان الهی است، لازم الاجرا بداند. وَاتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ آلِهَةً لِيَكُونُوا لَهُمْ عِزًّا «و مشركان، خداى يگانه را ترك گفته و خداي آن باطل(مانند بت‏ها و فراعنه) را براى عزت و احترام دنيوى برگرفتند.»(مریم/ 81)
حضرت علی(ع) اقسام شرک را از نظر قرآن چنین بیان فرمود: شرکی که در قرآن آمده، 4 قسم است (مجلسی، جلد 90، ص61-62)
قسم اول: شرکی که به زبان اظهار می‏گردد: «مسلماً آنان كه گفتند: خدا همان مسيح، فرزند مريم است. يقيناً كافر شده‏اند. بگو: اگر خدا بخواهد، مسيح و مادرش و تمام كسانى كه در روى زمين‏اند، هلاك كند، چه كسى مى‏تواند در برابر اراده و قدرت او بايستد؟ و مالكيّت و فرمانروايى آسمان‏ها و زمين و آنچه ميان آن دو قرار دارد، فقط در سيطره خداست، هر چه را بخواهد مى‏آفريند و خدا بر هر كارى تواناست.» (مائده / 17)
قسم دوم: شرک عملی است، چنان‏که خداوند تبارک و تعالی فرمود: وَمَا يُؤْمِنُ أَكْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَهُمْ مُشْرِكُونَ (یوسف / 106) «و بيشترشان به خدا ايمان نمى‏آورند، مگر آن‏که (براى او) شريك قرار مى‏دهند.»
قسم سوم: شرک زنا است که (خطاب به شیطان) فرمود: «از آنان هر كه را توانستى با آوازت (به سوى باطل) برانگيز، (و براى راندنشان به سوى طغيان و گناه) با سواره‏ها و پياده‏هايت بر آنان بانگ زن، و با آنان (از راه سوق دادنشان به حرام) در اموال و ( از طريق وسوسه كردنشان به زنا) در اولاد شريك شو، و به آنان وعده (دروغ) بده (كه اگر از من اطاعت كنيد و دست از دين برداريد، به زندگى دلخواه مى‏رسيد) و شيطان آنان را جز از روى باطل و دروغ وعده نمى‏دهد.» (اسراء/ 64)
شاید از این جهت که زنا کار شیطان را در تکوین نطفه با خدا شریک ساخته است.
قسم چهارم: شرک ریاست، آن‏جا که می‏فرماید: فَمَن کانَ یَرجُوا لِقاءَ رَبِّهِ  «سپس هر که به لقای پروردگارش امید دارد، باید کاری شایسته انجام دهد و هیچ کس را در عبادت پروردگارش شریک نکند.» (کهف/110)
چنین افرادی نماز گذارده و روزه گرفته و اعمال نیک چون دیگر نیکوکاران انجام داده‏اند، جز آن‏که هدف آنان از این اعمال ریا و جلب ستایش مردم بوده است.
امام صادق(ع) در توضیح شرک ریا فرمود: «کسی که نماز و روزه، آزاد ساختن بردگان، حج و این گونه اعمال را به نیت ستایش مردم انجام دهد، در حقیقت در عمل خویش دیگری را با خدا شریک نموده است، ولی این نوع شرک قابل گذشت است.» (نوری، 1408 هـ .ق ، ص 104)
مراتب شرک: شرک از جهت پنهان و آشکار بودن به دو قسم جَلّی و خَفی تقسیم می‏شود:
 شرک جَلّی به معنای انجام مناسک عبادی و اعمال خاصی مانند رکوع و سجود، قربانی و ... برای معبودی غیر از خداوند است.
اما در مراتب خَفی و پنهان آن می‏توان به هر گونه دنیاپرستی، جاه و مقام‏پرستی، هواپرستی، ریا و ... اشاره کرد، چنان‏که قرآن می‏فرماید: « آیا دیدی آن کس را که هوای(نفس) خود را معبود خویـش قرار گرفته است؟ » (فرقان/ 43)
همچنین از دیگر نمونه‏های شرک پنهان می‏توان به اعتماد و اتکا به اسباب و علل طبیعی و اعتقاد و ایمان به گره‏گشایی آن‏ها اشاره نمود. (مطهری، ص 124)
امام صادق(ع) در تفسیر آیه‏ی 106 سوره‏ی یوسف «و بیشتر آن‏ها که مدعی ایمان به خدا هستند، مشرکند.» فرمود: «از این قبیل است که کسی بگوید اگر فلانی نبود، من هلاک می‏شدم و اگر فلانی نبود، به فلان گرفتاری دچار می‏شدم و اگر فلان نبود، همسرم از کَفَم می‏رفت. چنین کسی به شریکی در قلمرو حکومت خدا قائل شده است که او را روزی می‏دهد و بلا را از او دفع می‏کند، راوی پرسید: اگر چنین بگوید: اگر خداوند به وسیله‏ی فلانی بر من منّت نمی‏نهاد، هلاک می‏شدم، صحیح است؟ امام فرمود : آری، اشکالی ندارد.» (مجلسی، جلد 5، ص 148)

بی ‏پایه بودن شرک
خداوند در آیات مختلفی می‏فرماید: برای شرک هیچ‏گونه دلیل و برهانی وجود ندارد. (مکارم شیرازی، 1374 ، ص 210)
وَ مَن یَدعُ مَعَ اللهِ اِلهاً ءاَخَرَ لا بُرهَنَ لَهُ بِهِ ... اِنَّهُ لا یُفلِحُ الکافِروُنَ . «و هر کس معبود دیگری را با خدا بخواند، مسلماً هیچ دلیلی بر آن نخواهد داشت.» (مؤمنون/117)
و در سوره‏ی انبیاء آیه 24 خطاب به مشرکین می‏فرماید:
أَمِ اتَّخَذُوا مِن دُونِهِ اَلِهَهً قُل هَاتُوا بُرهنَکُم ... « آیا آن‏ها معبودانی جز خدا برگزیدند؟ بگو دلیل‏تان را بیاورید.»

منابع:
قرآن
خرمشاهی، بهاءالدین. دانش‏نامه قرآن و قرآن پژوهی جلد2. 1377.
سعیدی مهر، محمد. آموزش کلام اسلامی. جلد 1. قم . طه. 1383.
مجلسی، محمد باقر. بحارالانوار. جلد 90.
همان. جلد 5
مکارم شیرازی، ناصر. پیام قرآن جلد 3، قم، مطبوعاتی هدف، 1374.
مطهری، مرتضی. مجموعه آثار جلد 2. انتشارات صدرا، 1387.
نوری حسین، مستدرک الوسایل ج1، قم، موسسه آلالبیت 1408، ص104
مقاله شرک. عبدالرضا آتشین صدف.

داستان‏های قرآنی
گرایش سود گرایانه
وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَعْبُدُ اللَّهَ عَلَى حَرْفٍ فَإِنْ أَصَابَهُ خَيْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَإِنْ أَصَابَتْهُ فِتْنَةٌ انْقَلَبَ عَلَی وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْيَا وَالْآخِرَةَ ذَلِكَ هُوَ الْخُسْرَانُ الْمُبِينُ(سوره حج /11)
 بعضى از مردم خدا را تنها با زبان مى‏پرستند (و ايمان قلبيشان بسيار ضعيف است). همين‏كه دنيا به آن‏ها رو كند و نفع و خيرى به آنان رسد، حالت اطمينان پيدا مى‏كنند، اما اگر مصيبتى به عنوان امتحان به آن‏ها برسد، دگرگون مى‏شوند و به كفر رو مى‏آورند! و به اين ترتيب هم دنيا را از دست داده‏اند و هم آخرت را و اين خسران و زيان آشكارى است!
ابن عباس و جمعى ديگر از مفسران پيشين در شأن نزول اين آيه چنين نقل كرده‏اند كه گاهى گروهى از باديه‏نشينان خدمت پيامبر مى‏آمدند، اگر حال جسمانى آن‏ها خوب مى‏شد، اسب آن‏ها بچه خوبى مى‏آورد، زن آن‏ها پسر مى‏زایيد و اموال و چهار پايان آنان فزونى مى‏گرفت، خشنود مى‏شدند و به اسلام و پيامبر(ص) عقيده پيدا مى‏كردند! اما اگر بيمار مى‏شدند، همسرشان دختر مى‏آورد و اموالشان رو به نقصان مى‏گذاشت، وسوسه‏هاى شيطانى قلب‏شان را فرا مى‏گرفت و به آن‏ها مى‏گفت، تمام اين بدبختي‏ها به‏خاطر اين آئينى است كه پذيرفته‏اى و آن‏ها هم روى گردان مى‏شدند!.
قابل توجه این‏که: قرآن در مورد روى آوردن دنيا به اين اشخاص تعبير به خير مى‏كند و در مورد پشت كردن دنيا تعبير به «فتنه» (وسيله آزمايش) نه «شر»، اشاره به اين‏كه اين حوادث ناگوار شر و بدى نيست، بلكه وسيله‏اى است براى آزمايش.
و در پايان آيه اضافه مى‏كند «و به اين ترتيب آن‏ها هم دنيا را از دست داده‏اند و هم آخرت را» (خَسِرَ الدُّنْيا وَ الْآخِرَةَ).
«و اين روشن‏ترین خسران و زيان است كه انسان هم دينش بر باد رود و هم دنيايش» (ذلِكَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبِينُ).
در حقيقت اين‏گونه افراد دين را تنها از دريچه منافع مادى خود مى‏نگريستند و معيار و محك حقانيت آن را روى آوردن دنيا مى‏پنداشتند. اين گروه كه در عصر و زمان ما نيز تعدادشان كم نيست و در هر جامعه‏اى وجود دارند، ايمانى آلوده به شرك و بت پرستى دارند، منتها بت آن‏ها همسر و فرزند و مال و ثروت و گاو و گوسفند آن‏هاست و بديهى است كه چنين ايمان و اعتقادى سست‏تر از تار عنكبوت است!

قرآن و ادبیات فارسی
اِنّا انزلناه فی لیلة القدر
و ما ادرئک ما لیلةالقدر
هر یک از آیات الهی شامل درس‏های بسیار مهمی است که با توجه کامل، می‏توان آن را دریافت و به عنوان راهنمایی در زندگی خود به کار بست. همان‏طور که همه می‏دانیم، خداوند متعال شب قدر را در میان شب‏های ماه مبارک رمضان پنهان داشته است و هیچ‏کس نمی‏داند به واقع شب قدر چه شبی است؟ اختلاف است که آیا شب 19، شب 21، شب 23، شب 25 و یا شب 27 ماه مبارک می‏باشد. در تفسیر ابوالفتوح رازی نکته‏ای زیبا را در رابطه با این قضیه مطرح می‏فرماید که: یکی از بزرگان را پرسیدند که چرا شب قدر پوشیده است؟ گفت: به‏دلیل لطف بر بندگان و خدای تعالی چند چیز را در چند چیز پنهان کرد. شب قدر را در میان شب‏ها، نماز وسطی را در نمازها، وقت (و لحظه مرگ را) قیام ساعت را در اوقات، نام مهم‏ترین خود را در اسم‏ها، ساعت اجابت دعا را در ساعات روز آدینه، رضای خود را در طاعات، سخط خود را در سیئات و دوست خود را در میان بندگان. تا مکلفان کوشش کنند و همه نمازها را به جای آرند، به امید این‏که شاید این نماز همان نماز وسطی باشد. شب‏های ماه مبارک رمضان را عبادت کنند، به طمع این‏که شاید این شب، همان شب قدر باشد. ساعات روز جمعه را به دعا مشغول باشند، به طمع این‏که شاید این همان ساعت اجابت دعا باشد. خدای را به همه نام‏ها بخوانند، شاید اسم اعظم الهی در همان باشد. در همه طاعات مواظبت کنند، شاید رضایت خداوند متعال در آن طاعت باشد و از همه معاصی دوری کنند
تا خشم خداوند در آن نباشد. در هیچ حال از قیام ساعت ایمن نباشند و همیشه آماده رفتن باشند، ولی خود را پنهان کرد تا همه بندگان او را حرمت دارند، چرا که شاید یکی از آن‏ها دوست و ولی خداوند متعال باشد.(1)
فلسفه این‏که چرا شب قدر در میان شب‏ها پنهان است، مشخص نیست. شاید بتوان این‏طور گفت که خداوند متعال منبع فیض و کرم و جود است. یکی از الطاف او به ما بندگان این است که اوقاتی مانند ماه رجب یا ماه شعبان و ماه مبارک رمضان را قرار دهد تا به وسیله آن بیشتر به او نزدیک شده و فرصتی را به ما می‏دهد تا از گناهان خود طلب مغفرت کنیم. این پنهانی شب، بهانه آن است که هر شب را به عبادت مشغول باشیم و جان و روح ما هر شب را امتحان کند تا به روح حقیقی که خداوند در این شب بر بندگان می‏فرستد، بپیوندد و بدین‏وسیله رشته ارتباط خود را با حضرت دوست پیوند بزنیم و خود را به‏وسیله دعا به او نزدیک کنیم. در کلام مولانا می‏بینیم:
حق شب قدر است در شب‏ها نهان
نــه همــه شــب‏ها بــود قــدر ای جـــوان!  
تا کند جان هر شبی را امتحان
نــه هــمــه شـب‏هـــا بــود خالــــی از آن(2)
خطابی را که مولانا به جوان دارد، در واقع خطابی به همه سالکان راه حق می‏باشد، چرا که هر کس در راه خدا قدم بر می‏دارد، در واقع هیچ‏وقت پیر نمی‏شود، چرا که عشق الهی در او حلول کرده است. این را بدان که همه شب‏ها با ارتباط تو به حضرت حق، می‏تواند شب قدر باشد و آن شب شبی است که خداوند به‏واسطه عبادت تو بر ملائکه می‏نازد و به آن‏ها می‏گوید: بنده‏ی من را ببینید چگونه در حالی که همه به خواب رفته‏اند، به درگاه من آمده است و سر به سجده گذاشته است. هر چند به ظاهر آن شب شب قدر نیست، اما با ارتباط تو با حضرت حق می‏تواند همان شب هم شب قدر باشد؛ چرا که تو قدر همه شب‏ها را به پا داشته‏ای و خداوند هم ملائکه را متوجه تو کرده است.
1ـ جمال الدین شیخ ابوالفتوح رازی، تفسیر رَوح الجِنان و رُوح الجَنان، به کوشش میرزا ابوالحسن شعرانی و علی اکبر غفاری،جلدهای 11و12، تهران: کتابفروشی اسلامیه، 1398 هـ .ق. ص 136
2- مولانا جلال الدین محمد بلخی. مثنوی معنوی. به کوشش محمد استعلامی. چ ششم. ج2، تهران. زوّار. 1372. ص 134.

پرسش و پاسخ‏های قرآنی
بِغَیرٍ حساب چه نوع حسابی است و در قیامت شامل چه کسانی میشود؟
علامه طباطبایی در ذیل تفسیر این آیه: « لِيَجْزِيَهُمُ اللَّهُ أَحْسَنَ مَا عَمِلُوا وَيَزِيدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ وَاللَّهُ يَرْزُقُ مَنْ يَشَاءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ» آن‏ها به سراغ این کارها می‏روند تا خداوند آن‏ها را به بهترین اعمال که انحام داده‏اند، پاداش دهد و از فضل خود بر پاداششان بیفزاید و خداوند به هرکس بخواهد، بی‏حساب روزی می‏دهد. (نور/38)
بغیر حساب را این‏گونه توضیح می‏دهد: این پاداش زیادی غیر از پاداش اعمال است و از آن عالی‏تر و عظیم‏تر است، چون چیزی نیست که خواسته انسان به آن تعلق گیرد و یا با سعی و کوشش به‏دست آورد، و این عجیب‏ترین وعده‏ای است که خداوند به مؤمنین داده و ایشان را به آن بشارت می‏دهد، تازه از تصور آن عاجز است، اصلاً تصورش را هم نمی‏تواند بکند و در نتیجه آن را نمی‏خواهد و این نیز موهبتی و رزقی است حساب نشده.(المیزان، ج15، ص180)
بدین منظور خدا در اعمال ایشان خرده‏گیری نمی‏کند تا باعث نقص عمل و انحطاط ارزش شود. در نتیجه، عمل حسن ایشان احسن می‏شود و اینان همان صابرین، صالحین و مؤمنین برگزیده و یا در واقع همان السابقون امت‏اند که خداوند درباره آنان می‏فرماید:
« وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُون(١٠) أُولَئِكَ الْمُقَرَّبُونََ » پیشگامان پیش‏گامند، آن‏ها مقربانند. (واقعه/11و 10) کسانی هستند که در خیرات سبقت می‏گیرند و قهراً وقتی به اعمال خیر سبقت می‏گیرند، در مغفرت و رحمتی هم که در ازای آن اعمال است، سبقت گرفته‏اند و به عبارتی، سابقون به خیرات، سابقون به رحمت و مغفرتند. السابقون یا همان مؤمنین و صالحان کسانی هستند که علاوه بر ایمان به خدا و آیات او، به روز جزا نیز ایمان دارند و به همین جهت، اعمال صالح انجام می‏دهند.(المیزان، ج15، ص 56- 55)
چهار دسته از مؤمنین در این گروه قرار می ‏گیرند:
اول:کسانی که در مقابل وسوسه‏های شیطان مقاومت نموده و بر انجام واجبات و ترک گناهان استقامت ورزیده‏اند و در راه اطاعت خالق سبحان قدمی راسخ داشته و هرگز دچار لغزش و انحراف نشده‏اند.
دوم:کسانی‏که دوستی و علاقه‏شان به همدیگر برای خدا و براساس اخلاص بوده و هرگز به کسی برای رسیدن به مال و مقام و مطامع پست و بی‏ارزش دنیا روی نیاورده و در مقابل کسی برای مقاصد دنیوی کُرنش نمی‏کنند، بلکه برادران ایمانی خود را از این جهت دوست دارند که آنان را بندگان صالح خدای عزوجل می‏بینند.
سوم: کسانی که با نثار جان و مال خویش، جهاد در راه خدا کرده‏اند و برای حفظ دین و دفاع از حق محرومین، از هیچ فداکاری دریغ نکرده‏اند و با ستمگران و زورگویان مبارزه نموده‏اند و در این مبارزه تا سرحد شهادت پیش رفته ‏اند.
هرگز زندگی آرام نداشته و پیوسته مورد سرزنش و آزار و شکنجه بوده‏اند... و برای جلب رضای پروردگار متعال، همه سختی‏ها را به جان خریده‏اند و هرگز سختی و سستی به خود راه نداده‏اند.
چهارم: کسانی که از نعمت دنیا هرگز پیش از آنچه که پروردگار متعال برایشان مقدر فرمود، توقع نداشته و به مقدار کم راضی و قانع هستند و لحظه‏ای از قدرت خدای عزوجل غافل نبوده و به خود جرأت گناه در خلوت و پنهانی نمی‏دهند، چرا که دل به خدا بسته‏اند، نه به مال و مقام در دنیا (سیفی، علی اکبر، 1372، برهان قاطع پیرامون قیامت، قم، دفتر انتشارات اسلامی، صص 102 ـ 98).
پیامبر اکرم(ص) در مورد نحوه حسابرسی از این‏ گروه می‏فرمایند:
چون در روز قیامت دفترها گشوده شود و ترازوها گذارده گردد، برای اهل بلا و گرفتاری ترازویی نصب نگردد و دفتری برایشان گشوده نشود. (تفسیر مجمع‏البیان، ج21، ص 154)
چنان‏که قرآن می‏فرماید: «فَأُولَئِكَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ يُرْزَقُونَ فِيهَا بِغَيْرِ حِسَابٍ» آن‏ها جلوتر از دیگران به بهشت درآیند و بی‏حساب روزی داده می‏شوند. (غافر/40)

مهارت‏های زندگی در قرآن
ارتباط موثر
در شماره قبل، مهارت برقراری ارتباط مؤثر را بررسی کردیم و به نکاتی در این زمینه اشاره شد. در این مقاله نیز موارد دیگری از ارتباط مؤثر مورد بررسی قرار خواهد گرفت. همان‏طور که گفتیم، برقراری ارتباط با دیگران از طریق صحبت کردن و گوش کردن (گفتگو) اتفاق می‏افتد. همکلاسی‏ها، دوستان، آشنایان و خانواده همه جزو شبکه گسترده ارتباطی ما هستندکه امکان پذیرش، آرامش و داشتن احساس بهتر را برایمان فراهم می‏کنند. در حقیقت، در مهارت برقراری ارتباط مؤثر می‏خواهیم پل ارتباطی برقرار کنیم، یعنی شیوه صحیح برقراری یک ارتباط کلامی و غیر کلامی را بیاموزییم تا بتوانیم نظرها، عقاید، خواسته‏ها، نیازها و هیجان‏های خود را به‏طور صحیح ابراز کرده و به هنگام نیاز، از دیگران درخواست کمک و راهنمایی کنیم. پل‏های ارتباطی به عواملی گفته می‏شوند که به برقراری یک ارتباط مؤثر برنده ـ برنده کمک می‏کند.
مهم‏ترین پل‏های ارتباطی عبارتنداز: به درستی گوش دادن و همدلی و همراهی با گوینده-تکرار آنچه گوینده گفته است، ابراز احساسات با ضمیر من و انتخاب زبان مناسب برای صحبت، سعی در پی بردن به احساس دیگران، خلاصه کردن جمله ‏های گوینده.
ضعف و موانع ارتباطی در مهارت‏های اجتماعی منشأ بسیاری از آسیب‏های اجتماعی است. از مهم‏ترین موانع ارتباطی به موارد زیر می‏توان اشاره کرد: دید قالبی و کلیشه‏ای (هر چیز را تنها از یک سو و زاویه نگاه کردن) تعصب (پیروی از باورها و خرافات بی‏دلیل) خشک اندیشی(قومیت، مدرک و جنسیت را ملاک حقیقت بدانیم) ذهن‏خوانی و تصاویر ذهنی
(برداشت ذهنی خودمان را از فرد مقابل به جای منظور اصلی او حقیقت بدانیم) مفروضات ذهنی (با پیش‏فرض ذهنی ارتباط برقرار کنیم)
اولین جزء اصلی ارتباط، تفهیم است که یک فرایند دو طرفه است، یعنی خود فرد هم معانی پیامی را که می‏خواهد انتقال دهد، بفهمد و هم بتواند به مخاطب خود بفهماند.
معتقد به کلام وحی باید به این نکته عالم باشد که همه تلاش‏های انسان در برقراری یک ارتباط موثر و یا هر تلاشی فقط با خواست و اراده الهی است که تحقق می‏یابد. محبت و الفت و دوستی را خداوند رئوف و مهربان در بین قلب‏ها پدید می‏آورد. شاهد بحث ما آیه 63 از سوره انفال است: (لَوْ أَنْفَقْتَ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا مَا أَلَّفْتَ بَيْنَ قُلُوبِهِمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ أَلَّفَ بَيْنَهُمْ) حال اگر به روابط بین فردی همچون رابطه بین همسران خوب بنگریم، باز قدرت لایزال الهی است که: « وَجَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً...» (روم /21)
ارتباط مؤثر علاوه بر تفهیم به تسهیم نیز نیازمند است که دارای جوانب مختلفی است. گاهی غذای خود را قسمت می‏کنیم: مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ (بقره/3) گاه شادی یا عواطف یا مشکلات و سختی‏ها را با آن یا در میان می‏گذاریم تا احساس آرامش و راحتی بیشتری کنیم. در پایان، روش‏های مختلف دستیابی به یک رابطه برنده، برنده را ذکر می‏کنیم: حفظ احترم متقابل در تمام لحظه‏های ارتباط،‏ تلاش برای یافتن زمینه‏های مشترک، طرح اهداف و نیازها و نگرانی‏ها، انعطاف‏پذیری در نگرش و روش و منش، مثبت اندیشی، باز نگه داشتن ذهن.

علوم قرآنی
سوره در قرآن
درشماره 26 این جزوه، در رابطه با آیه در قرآن مطالبی ارائه شد و اینک به بحث سوره در قرآن می‏پردازیم.
قرآن در قالب 114 سوره و هر سوره شامل آياتى چند، صورت بسته است. در اين قسمت، به بررسى معانى سوره، اسامى و دسته ‏بندى سوره ‏هاى قرآن می‏ پردازيم.
ب) معناى سوره:
سُورَةٌ أَنْزَلْنَاهَا وَفَرَضْنَاهَا وَأَنْزَلْنَا فِيهَا آيَاتٍ بَيِّنَاتٍ(نور/1) سوره‏اى است كه آن را نازل و فرض گردانيديم و در آن آياتى روشن فرو فرستادیم. سوره در لغت به صورت مهموز و غيرمهموز به كار رفته است.
1ـ در صورت اول: سوره به معناى نيم خورده و باقى مانده آب يا هر چيز ديگرى است و جمع آن اسآر است.
2ـ در صورت غيرمهموز بودن، گاه از ريشه سور به معناى بارو و ديوار است؛ همان‏گونه كه عرب به ديوارى كه شهر را احاطه مى‏كند، سور المدينه مى‏گويد. راغب مى‏گويد: سور المدينة، حائطها المشتمل عليها و سورة القرآن تشبيها بها لكونه محاطا بها، احاطة السور بالمدين(الاتقان، ج 1، ص 165)  سور، به اين معنا به اسوار و سيران جمع بسته مى ‏شود.
3ـ  سوره در اصل لغت به معناى علو و منزلت است. ابن فارس مى‏گويد: السين و الواو و الراء اصل واحد يدل على علو و ارتفاع. نابغه ذبيانى در شعرى خطاب به نعمان بن منذر گفته است: الم تران الله اعطاك سورة ترى كل ملك دونها يتذب خداوند چنان جايگاهى و مقامى به تو داده است كه سلطنت پادشاهان در برابر آن كوچك است.
سوره آن‏گاه كه در معناى مقام و منزلت به كار رود، به سور، سور، سورات و سورات جمع بسته مى‏شود. هر يك از معانى سه گانه فوق با سوره در اصطلاح قرآن كه در يك قالب خاص با «بسم‏الله» شروع مى‏گردند، سازگارى دارند.
اما اگر ريشه مهموز داشته باشند، از آن جهت كه قطعه‏اى از قرآن است، به آن سوره گفته‏اند. يا آن كه سوره قرآن چون دژى تسخيرناپذير و غيرقابل نفوذ است؛ همان‏طور كه برج و باروى شهر بر شهر و هر آن‏چه در آن است، احاطه دارد، سوره نيز گرداگرد آيات را فرا گرفته و آن‏ها را به هم ربط داده است.
در معناى سوم نيز چون سوره كلام خداست، داراى شرافت و منزلت و مقام رفيع است و يا آن كه قرائت و تلاوت آن موجب رفعت شأن و برترى مقام قارى مى‏گردد. به نظر مى‏رسد از بین احتمالات سه گانه، احتمال سوم صحيح‏تر باشد؛ زیرا سوره در اصطلاح قرآن به سور جمع بسته مى‏شود و اين جمع تنها در مورد احتمال و معناى سوم به كار رفته است.
سوره در شكل مفرد در نه مورد از قرآن كريم به معناى اصطلاحى آن ديده می‏شود.
ج) فلسفه تقسيم قرآن به سوره‏ها
در زمينه حكمت و علت تقسيم قرآن به سوره‏هاى مختلف كه كوچك‏ترين آن‏ها سوره كوثر با سه آيه و بزرگ‏ترين آن‏ها سوره بقره با 286 آيه است، قرآن شناسان فوايدى را برشمرده‏اند. مسلماً اين كه خداوند چنين تقسيمى را در كتاب جاودان خويش به كار برده است، بدون حكمت و غايت نبوده است.
در قرآن بالاترين دقت‏ها و ظرافت‏ها به كار رفته و حتى در تنظيم حروف و كلمات آن توجه خاصى وجود داشته است. ما برخى از فوايد تقسيم قرآن به سوره‏ها را ذكر نموده و يادآور مى‏ شويم كه قطعاً فوايد به اين موارد محدود نمى ‏گردند:
1ـ اهداف مختلف و موضوعات متفاوت در قرآن: در بسيارى از سوره‏ها، هدف خاصى مورد نظر است كه محور همه آيات آن سوره است. حتى بعضى از مفسران عقيده دارند كه هر سوره، يك هدف خاصى را تعقيب می‏كند. ( ر.ك: كتب تفسير از جمله الميزان در اوايل تفسير سوره‏ها).  اين هدف خاص، آيات مربوط را در قالب يك سوره در كنار هم جاى داده است; به عنوان مثال، سوره يوسف، يا نمل و يا فيل، در سرگذشت يك پيامبر و يا يك واقعه تاريخى است.
2ـ سهولت در فراگيرى، قرائت و حفظ قرآن: تقسيم و تفكيك ميان سوره‏ها، تعليم و تعلم را براى جويندگان و مشتاقان كلام خداوند آسان‏تر مى‏كند و آنان پس از آموختن بخشى از كلام خداوند و يا حفظ آن، چونان كسى كه يكى از مراحل سعادت را طى كرده و در فتح آن توفيق يافته، نسبت به قسمت‏هاى ديگر قرآن مشتاق‏تر مى‏شوند.
چون قارى قرآن سوره‏اى را به پايان مى‏برد، به شروع سوره ديگر راغب‏تر مى‏شود. اين امر به ويژه در حفظ قرآن مشهودتر است؛ زیرا تقسيم قرآن به قطعه‏ها و سوره‏هاى كوچك و بزرگ، مشكل حفظ را حل نموده و اگر چنين نبود، هم انگيزه براى حفظ قرآن كمتر مى‏شد و هم حفظ آن دشوارتر.
3ـ صيانت و حفاظت قرآن از تحريف: يكى از هنرمندى‏هاى قرآن و جنبه‏هاى اعجاز آن، همين تقسيم‏بندى كتاب به قطعات مستقلى به نام سوره است.
اين امر سبب گرديد تا حفظ آن‏ها به ويژه سوره‏ هاى مكى كه در آغاز نزول سوره ‏هايى كوچك و موزون بودند، به راحتى صورت گيرد و لااقل هر مسلمانى تعدادى از اين سوره‏ها را در خاطره و حافظه خويش بايگانى كند. البته حافظان كل قرآن نيز چنان كه در آينده ذكر خواهيم نمود، كم نبوده ‏اند.
4ـ مانند ناپذيرى حتى در كوچك ترين سوره: تقسيم قرآن به سوره‏هايى كه دامنه اختلاف آيات آن‏ها بسيار زياد است، خود پديده جالب ديگرى است، زيرا قرآن، كه در آيات تحدى همگان را به مبارزه دعوت كرده است، تا اگر مى‏توانند حتى يك سوره همانند قرآن بياورند، با تقسيم خود به سوره‏هاى كوچك و بزرگ، اشاره به اين حقيقت نموده كه بلندى و كوتاهى سوره‏ها شرط اعجاز نيست و هر سوره هر قدر هم كوچك باشد، در اوج اعجاز و عظمت قرار دارد.
د) دسته ‏بندى سوره ‏ها
قرآن شناسان در يك تقسيم بندى كلى، سوره هاى قرآن را به چهار گروه عمده تقسيم نموده و بر آن نام خاصى نهاده‏اند:
1ـ السبع الطول:
طول جمع طولى مؤنث اطول، مثل كبر جمع كبرى. هفت سوره بزرگ قرآن كه اكثراً گفته‏اند، عبارتنداز: بقره، آل عمران، نساء، مائده، انعام، اعراف، اما در مورد هفتمين سوره اختلاف است كه به نقل از سعيد بن جبير سوره يونس است و بعضى ديگر سوره كهف گفته‏اند.(الاتقان، ج 1، ص 199، نوع 18)
2ـ المئون:
اين سوره‏ها از طول كوتاه‏تر بوده و آيات‏شان متجاوز از صد آيه است كه عبارتنداز: التوبه، النحل، هود، يوسف، الكهف، الاسراء، الانبياء، طه، المؤمنون، الشعراء و الصافات.
3ـ المثانى:
سوره‏هايى كه آيات‏شان از صد كمتر است كه تقريباً بيست سوره‏اند. دليل آن‏كه اين سوره‏ها را مثانى گفته‏اند، قرار گرفتن اين سوره‏ها پس از مئون است. ثنى به معناى ميل و عطف است. وجوه ديگرى نيز براى معناى مثانى ذكر كرده‏اند.
4ـ المفصل:
سوره‏هاى كوتاه را مفصل ناميده‏اند. چون كوتاهند و با بسم‏الله از هم فصل و جدا مى‏شوند و يا آن كه فواصل آيات در اين سوره‏ها به نسبت زيادتر است. در اين كه آخرين سوره از مفصل ناس است، اختلافى نيست.
نوع ديگر دسته‏بندى براى سوره‏هاى قرآن ذكر نموده‏اند، مانند: سوره‏هاى ممتحنات، مسبحات، حواميم (آن‏ها كه با حم آغاز مى‏شوند) و سوره‏هاى عزائم (سوره‏هايى كه سجده واجب دارند: سجده، فصلت، نجم و علق).
منابع:  
1ر.ك: كتب تفسير از جمله الميزان. در اوايل تفسير سوره‏ها.
2 الاتقان فی علوم القرآن. جلال الدین عبدالرحمن ابوبکر سیوطی، دمشق، بیروت، دارابن کثیر.
3درسنامه علوم قرآنی سطح.  ٢ نویسنده: جوان آراسته، حسین، ناشر: بوستان کتاب (انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم).