گلستان آیه ها شماره 28


آشنایی با سوره ‏ها

نام سوره:  قصص                       شماره سوره : 28                                محل نزول : مکه 
تعداد آیه: 88                            تعداد کلمه: 1441                               تعداد حروف: 5800    
معنی: داستان- قصه
علت نام‏گذاری: آيه 25 اين سوره و ذكر داستان حضرت موسي(ع) از ولادت تا نبوت و مبارزه با فرعون و نجات بني ‏اسرائيل و زراندوزي قارون و سرنوشت تلخ او مي‏باشد.                            نام‏ های دیگر: موسی و فرعون
محتواي سوره: 
• تاريخچه پرمعني و آموزنده تولد موسي(ع) و افتادن به چنگال فرعون و حفظ او به خواست خدا در دامان دشمن.
•  نويد حكومت حق و عدالت براي مستضعفين و بشارت در هم شكستن شوكت ظالمين و طاغوت‏ها.
•   آزاد ساختن بني ‏اسرائيل از چنگ فرعونيان.
•   مبارزه بي امان موسي با فرعون و مبارزه دائمي حق و باطل و پيروزي نهايي حق.
•   ناتواني ثروتمندان مکه و قدرتمندان مشرك و بازيگران سياسي در برابر اراده الله.
•   داستان دختران شعيب و كمك موسي به آن‏ها در كشيدن آب از چاه براي گوسفندان شعيب و....
•   انتقاد از روش زراندوزي و تكبر قارون و سرنوشت ذلت‏ بار و فرو رفتن او در زمين.
• اهميت قرآن، وضع حال مشركان در قيامت، مسأله هدايت و ضلالت و پاسخ به بهانه‏ جويي افراد ضعيف
ترتیب سوره: به ترتيب جمع‏ آوري، بيست و هشتمين سوره است و به ترتيب نزول، چهل و هشتمين سوره است كه بعد از سوره «نمل» و قبل از سوره «اسراء» نازل شده است. 
داستان‏های سوره: قارون 77، موسي و فرعون 3 تا 50.
فضیلت سوره: پيامبر اسلام(ص) فرمود: «هر كس سوره قصص را بخواند، به تعداد هر يك از كساني كه موسي(ع) را تصديق يا تكذيب كردند، ده حسنه به او داده خواهد شد و فرشته‏ اي در آسمان‏ها و زمين نيست مگر اين‏كه روز قيامت گواهي بر صدق او مي‏دهد.»
 

درسی از قرآن

برگرفته از جلسه تفسیر عمومی قرآن حضرت آیت ‏الله نورمفیدی
خداوند در سوره مؤمنون می‏فرماید: «وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ مِنْ سُلَالَةٍ مِنْ طِينٍ(12) ... فَتَبَارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ»(14) و ما انسان را از عصاره‏ ای از گل آفریدیم(12) ... پس بزرگ است خدایی که بهترین آفرینندگان است(14).
خداوند متعال برای این‏که در این آیات خود را به ما نشان دهد، به پدیده‏ای که مربوط به ما انسان‏هاست، اشاره می‏کند و آن همان مراحلی است که انسان خلق شده و زاده می‏شود و سپس زندگی‏ اش خاتمه پیدا کرده، منتقل به جهان دیگری می‏شود. در قسمت اول آیه، اشاره به خلقت انسان اولیه می‏کند که همان خلقت حضرت آدم(ع) است. اصولاً آفرینش او با آفرینش سایر انسان‏ها متفاوت است. در مورد حضرت آدم(ع) خداوند متعال می‏فرماید: و ما انسان را از عصاره‏ای از گل آفریدیم. اما این‏که این عصاره چه‏ طور به ‏دست آمده، نه علم می‏تواند این امر را ثابت کند و نه ما می‏توانیم بفهمیم این عصاره به چه شکلی بوده است. برای راهنمایی می‏توان تبدیل عصا به اژدها را بیان نمود که علی‏ الظاهر امکانش نیست در طول زمان و طی هزاران سال امکان‏پذیر است. اما درک آن، فقط قدرت خداوند است. در مورد انسان هم همین‏طور است، ریشه همه ما خاک است. اما در طول زمان این امر اتفاق می‏ افتد. در مورد آدم این تدریج و طی کردن مراحل نبود و یکدفعه این امر اتفاق افتاده. اما بعد از حضرت آدم(ع)، در نسل ایشان به صورت تدریجی و طی کردن 6 مرحله که در قرآن آمده، می‏باشد که نطفه اولیه تبدیل به انسان شد.
خداوند می‏فرماید: ما نطفه انسان را در قرارگاه استوار قرار دادیم(13) که همان رحم می‏باشد که از هر طرف محاط است. و این نطفه تبدیل به خون بسته(علقه) می‏شود و بعد تبدیل به گوشت جدید شده(مُضغه) و سپس مُضغه تبدیل به استخوان می‏شود(عِظام) و سپس در مرحله پنجم روی استخوان را با گوشت و عضلات می‏پوشانیم(لحماً) سپس در مرحله آخر چیزی پیدا می‏شود که تا به حال نبوده و آن دمیدن روح است در بدن انسان. یعنی همان انسان و انشاء و احداث می‏شود. بنابراین اگر انسان توانست بار امانت الهی را به دوش بکشد، به‏ خاطر این است که روح الهی در وجود او می‏باشد.
بنابراین رشد انسان تا مرحله پنجم مثل حیوانات است و همه موجودات این مراحل رشد را دارند. اما چیزی که در مرحله ششم اتفاق می ‏افتد، چیز دیگری است. چون روح انسانی در این کالبد دمیده شده، می‏گوید: فتبارک الله احسن الخالقین(14) برکت یعنی خیرالهی و فتبارک الله یعنی همه خوبی‏ ها، همه کمالات در ذات اقدس الهی است و از آن‏جا به جایگاه ی دیگر نازل می‏ شود و چون روح الهی در وجود انسان است، خلیفه الله شده و می‏تواند این روح آن‏قدر بالا رود که از مقام جبرئیل بالاتر شود. شأنیت این امر برای همه انسان‏هاست. اما هر کس نمی‏تواند این شأنیت را درک کند. مثل پیامبر اکرم(ص) و امامان معصوم(ع) می‏توانند آن شأنیت را درک کنند. خدواند متعال می‏خواهد خود را به ما نشان دهد. به این مطالب در قرآن اشاره می‏کند و هنگامی‏که ما این صحنه‏ ها و مطالب را درک کنیم، به ذات اقدس الهی و حق راهنمایی می‏شویم.

پنجره ‏ای به نور

نبوت
خدای متعال انسان را در این جهان آفریده تا با رفتارهای اختیاری خویش سرنوشت ابدی خود را رقم بزند و اعمال اختیاری او نیز در گرو شناخت صحیح و دقیق است لذا خداوند راهی را معین کرده تا بر اساس آن بتواند هدف و کیفیت رسیدن به آن را بشناسد و این راه چیزی جز راه وحی و نبوّت نیست. اما این راه در اختیار همه قرار نمی‏گیرد زیرا به جهت نقص استعداد انسان‏ها برای همه میسّر نخواهد بود. پس قسمت الهی اقتضا می‏کند انسان‏ها به گونه ‏ای آفریده شوند که در میان‏شان کسانی باشند که خداوند متعال به وسیله‏ ی آن‏ها حقایق را به مردم بفهماند و برنامه ‏ی زندگی برایشان تعیین کند.
زیرا بشر هیچ‏گاه بی‏ نیاز از وحی نبوده و نخواهد بود؛ چون برنامه‏ ی دقیق زندگی منوط بر شناخت رابطه ‏ی اعمال اختیاری ما با نتایج آخروی آن‏هاست و این خود دلیلی برای ضرورت نبوّت می‏باشد.
رُسُلًا مُبَشِّرِينَ وَمُنْذِرِينَ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ...(نساء/165) ما پیامبرانی مژده دهنده و بیم دهنده فرستادیم تا از آن پس مردم را بر خدا محبتی نباشد.
- یعنی اگر پیامبران نیامده بودند مردم می‏توانستند احتیاج کنند و دلیل بیاورند و بگویند علت این‏که ما به بیراهه رفتیم، این بود که دستورات الهی را نمی‏دانستیم و پیامبرانی را برای ما نفرستادی تا ما از این بدبختی نجات دهد. ولی بعد از آمدن پیامبران محبت بر آن‏ها تمام است.
حقیقت نبوّت
واژه‏ ی «نبوّت» در لغات به معنای پیامبری، و واژه‏ ی «نبی» به معنای پیامبر است. به گفته‏ ی راغب اصفهانی، خصوص خبرهایی است که از نوعی اهمیت برخوردارند.(1)
این ویژگی در مسئله‏ ی نبوت موجود است؛ زیرا خبرهایی که پیامبران الهی(ع) به بشر ابلاغ می‏کنند، از عالی‏ترین اهمیت برخوردارند، زیرا که سعادت و شقاوت بشر با نوع برخورد انسان با خبرهای پیامبران رقم می‏خورد. پیامبر در اصطلاح شرع به کسی گفته می‏شود که خبرهای مهم آسمانی را به بشر ابلاغ می‏کند.
«كَانَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَمُنْذِرِينَ وَأَنْزَلَ مَعَهُمُ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ فِيمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ...»مردم یک امت بودند پس خدا پیامبران بشارت دهنده و ترساننده را بفرستاد، و بر آن‏ها کتاب به حق نازل کرد تا آن کتاب در آن‏چه مردم اختلاف دارند میانشان حکم کند. (بقره/ 213)
قرآن و فلسفه‏ ی نبوت
قرآن کریم در آیات مختلف هدف از بعثت پیامبران الهی را دعوت به یکتاپرستی و مبارزه با شرک و بت‏ پرستی، داوری در اختلافات و منازعات، برپایی قسط و عدل در جامعه‏ ی بشری، تعلیم و تربیت، اتمام حجت بر بشر بیان کرده است.
برخی از این آیات مربوط به نبوت عامه (همه پیامبران)، و برخی دیگر مربوط به نبوت خاصّه (بعضی از پیامبران) است، لیکن باید توجه کرد که آن‏چه در مورد پیامبران خاص به عنوان هدف از نبوت آنان بیان شده است، اختصاص به آنان ندارد؛ زیرا درباره‏ ی عنوان نبوّت و رسالت است نه ویژگی شخصی آن پیامبر.
فلسفه‏ ی نبوت در روایات
امام علی(ع) مواردی را به عنوان اهداف بعثت پیامبران الهی در نهج البلاغه و خطبه‏ ی یک آن چنین بیان کرده است:
1- تجدید میثاق(عهد و پیمان) فطری میان انسان و خدا. (از آن‏ها پیمان گرفت که وحی الهی را به خوبی حفظ کنند و امانت رسالت را به مردم ابلاغ نمایند.)
2- یادآوری نعمت‏ های الهی بر بشر.
3- تبلیغ احکام الهی و احتیاج بر آدمیان.
4- شکوفا ساختن عقول بشر: زیرا خداوند در درون عقل آدمی گنجینه‏ های بسیار عظیم و گرانبها نهفته است که اگر کشف و آشکار شوند جهش عظیمی در علوم و دانش‏ها و معارف حاصل می‏شود، ولی غفلت و تعلیمات غلط و گناهان و آلودگی‏های اخلاقی، پرده‏ هایی بر آن می‏ افکند و آن‏ها را می‏پوشاند. پیامبران این حجاب‏ها را بر می‏گیرند و آن گنجینه‏ ها را آشکار می‏سازند.
5- نشان دادن نشانه ‏های قدرت الهی در جهان آفرینش به آنان.
6- اتمام حجت بر بشر: این‏که جامعه‏ ی انسان را از پیامبر مرسل یا کتاب آسمانی یا دلیلی قاطع (امامان معصوم) یا راهی روشن(سنت پیامبران و اوصیاء و امامان) خالی نگذارده است. بنابراین خداوند بر تمام ملت‏ ها و امت‏ ها در جمیع قرون و اعصار اتمام حجت نموده و اسباب هدایت را از آن‏ها دریغ نداشته است.(2)
منابع: 1- حسین‏ بن محمد راغب اصفهانی ترجمه و تحقیق مفردات قرآن ماده نبا.
        2- ناصرمکارم شیرازی پیام امام امیرالمومنین(ع) خطبه یک جلد یک.

داستان‏ های قرآنی

إِنَّ الَّذِي فَرَضَ عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لَرَادُّكَ إِلَى مَعَادٍ قُلْ رَبِّي أَعْلَمُ مَنْ جَاءَ بِالْهُدَى وَمَنْ هُوَ فِي ضَلَالٍ مُبِينٍ(قصص/ 85)
آن كس كه قرآن را بر تو فرض كرد، تو را به جايگاهت(زادگاهت) باز مى‏گرداند، بگو پروردگار من از همه بهتر مى‏داند چه كسى (برنامه) هدايت آورده و چه كسى در ضلال مبين است.
شأن نزول:
هنگامى كه پيامبر(ص) به قصد هجرت از«مكه» به سوى«مدينه» مى‏آمد، به سرزمين جحفه كه فاصله چندان زيادى از مكه ندارد، رسيد. به ياد موطنش «مكه» افتاد، شهرى كه حرم امن خداست و خانه كعبه كه قلب و جان پيامبر با آن پيوند ناگسستنى داشت در آن‏جاست، آثار اين شوق كه با تأثر و اندوه آميخته بود، در چهره مباركش نمايان گشت. در اين‏جا پيك وحى خدا جبرئيل نازل شد و پرسيد آيا به راستى به شهر و زادگاهت اشتياق دارى؟ پيامبر فرمود:
آرى، جبرئيل عرض كرد: خداوند اين پيام را براى تو فرستاده: «إِنَّ الَّذِي فَرَضَ عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لَرادُّكَ إِلى‏ مَعادٍ» «آن كس كه اين قرآن را بر تو فرض كرده است، تو را به سرزمين اصلی‏ ات باز مى‏گرداند» و مى‏دانيم اين وعده بزرگ سرانجام تحقق يافت و پيامبر اسلام(ص) پيروزمندانه با ارتشى نيرومند و قدرت و عظمت فراوان به مكه بازگشت و حرم امن خدا بدون جنگ و خونريزى به او تسليم شد.
بنابراين آيه فوق يكى از پيشگويي‏ هاى اعجازآميز قرآن است که چنين خبرى را به طور قطع و بدون هيچ قيد و شرط بيان كرده و بعد از مدت كوتاهى تحقق يافت.

قرآن و ادبیات فارسی

«صوفیان اصطلاحاً شب قدر را به شبی اطلاق می‏کنند که سالک به تجلّی خاصّی مشرف می‏شود تا بدان تجلّی، قدر و مرتبه خود را نسبت به حضرت حق بشناسد و این ابتدای وصول سالک است به مقام جمع.»(1)
تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ(قدر/3)
در تفسیر کشف الاسرار لطایفی بسیار نغز پیرامون تفسیر این آیه شریفه دیده می‏شود که در این‏جا به یکی از آن لطایف اشاره می‏‏کنیم که خوب است با دقت به آن توجه کنید. آن شب فرشتگان با جبرئیل به همۀ خانه‏ های مؤمنان درآیند، هرجا شراب و شراب‏خواری باشد، یا عاق والدین! یا کسی که نماز نمی‏خواند، یا در آن خانه سگی باشد، یا دو مسلمان که با یکدیگر به مسافرت رفته باشند و باهم سخن نگویند! (می‏توان آن دو مهاجر را اعضای خانه فرض کرد که مانند همسفر در کنار هم زندگی می‏کنند، اما خدای ناکرده به هم بی‏ حرمتی کرده و یا با هم حرف نمی‏زنند!) فرشتگان در آن خانه‏ ها وارد نمی‏شوند و اهل آن از خیرات و برکات آن شب محروم هستند! هرگاه مؤمنی را در آن خانه ‏ها در حال نماز ببینند، بر او سلام می‏کنند و اگر مؤمن در خواب بود، در او به رحمت نگاه می‏کنند. در آن شب جبرئیل چندان رحمت بر مؤمنان پخش می‏کند که زیادت آید و چون زیاد آید، می‏پرسد: خداوندا! زیادتی رحمت را چه کنم؟ فرمان می‏ آید که سزاوار کرم ما نباشد که رحمت خود را که به خلق فرستادیم، باز گردانیم، آن را نگاه دار تا مجاهدان راه حق، کافران را شکست دهند و فرزندان آنان را اسیر آورند، آن‏گاه رحمت‏ ها را به فرزندان کافران بده و آن‏ها را بهره‏ مند کن، باشد که به برکت این رحمت ایمان بیاورند.
چون شب قدر صبح شود، جبرئیل فرشتگان را بانگ می‏زند که رحیل رحیل باید به آسمان‏ها باز گردیم. فرمان از آفرینندۀ جهان برسد که هنوز هنگام بازگشتن نیست که شما خفتگان امت محمد(ص) را سلام نکردید، گروهی هنوز در خوابند، صبر کنید تا بیدار شوند و ایشان را سلام کنید! پس از آن از سوی حق ندا آید: ای مقرّبان درگاه، گواه باشید که از امّت محمد (ص) هر که مطیع و فرمانبردار بود، طاعتش را پذیرفتیم و هرچه گناهکار و نافرمان بود (به شفاعت مصطفی) آنان را به مطیعان بخشیدیم.(2)
حال برای آن‏که انسان بتواند آنچه را که در شب قدر نازل می شود، درک کند و سلام فرشتگان و حضرت جبرئیل را بشنود و از فیوضات آن بهره ببرد، باید همچون ملائک شود، زیرا هر چیزی همجنس خود را جذب کرده و ناهمجنس را دفع می‏کند. مانند آهن‏ربا که اگر هر دو سر قطب آن با هم یکی باشد، همدیگر را می‏ربایید و جذب می‏کنند و اما اگر مخالف هم باشند هر چه شما تلاش کنید نمی‏ توانید آن دو را به هم وصل کنید و آن دو یکدیگر را دفع می کنند. مولانا در این رابطه ابیاتی را می فرماید که:
انبیا چون جنس روحند و ملک             مر ملک را جذب کردند از فلک            
باز آن جان‏ ها که جنس انبیاست        سوی ایشان کش کشان چون سایه ‏هاست(3)

استاد جعفری در تفسیر این ابیات می فرمایند: باز آن جان‏ های آدمیان که با پیامبران سنخیت دارند، مانند سایه ‏ها به سوی آنان جذب می شوند، زیرا عقل شان بر نفس شان پیروز است و عقل در آفرینش هم جنس فرشته است و در صورت غلبۀ نفس جان، آدمی به پستی می‏رود، زیرا نفس هم‏سنخ پستی است.(4)
همان‏طور که گفتیم، انسانی که بخواهد به کمال برسد، باید خود را هم سنخ اولیاء الله و فرشتگان و ملائک قرار دهد تا بتواند جذبه نور الهی را کامل‏تر به دست آورد، چرا که آن‏ها خود از منبع فیض و سرچشمه ‏ی حقیقی بهره برده و آن را به ما متصل می‏کنند. در جای دیگر مولانا باز جبرئیل را مثال می‏زند.
او که یکی از فرشتگان الهی است و حامل وحی، از خوردن غذاهای آشپزخانه‏ ای نبوده است که به این مقام رسیده. بلکه از دیدار و شهود آفریننده هستی است.[گاهی ما فکر می‏کنیم هرچه به جسم مان برسیم و غذاهای رنگارنگ مصرف کنیم، بدون آن‏که بدانیم آیا از راه حلال به دست آمده یا نه؟ و خود را فربه کنیم، بهتر می‏شود، در صورتی‏که این‏طور نیست،
بلکه باید روح خود را با معنویات فربه کرده، چرا که جسم از بین رفتنی است و روح همان‏طور که در قرآن کریم هم به آن اشاره شده (و نفخت فیه من روحی) از خود خداست که به ما هدیه داده شده است. پس همانند او باقی و ازلی است.]
قدرت جبریل از مطبخ نبود                  بود از دیدار خلّاق وجود
همچنان این قوت ابدال حق               هم ز حق دان، نه از طعام و از طبق
جسمشان را هم ز نور اسرشته ‏‏اند      تا ز روح و از ملک بگذشته‏ اند(5)

در این‏ صورت، وقتی نورانی شدی و همجنس با اولیاء الله؛ ناریان خود از تو گریزان خواهد شد:
ز آنکه دوزخ گوید ای مؤمن تو زود         بر گذر که نورت آتش را ربود
بگذر ای مؤمن که نورت می‏کشد           آتشم را چونکه دامن می‏کشد
جاذبۀ جنسیت است اکنون ببین     که تو جنس کیستی از کفر و دین؟

آتش جهنم که خود از جنس نور نیست، لذا تحمل نور را ندارد، به مؤمنی که نور او همه جا را پر می‏کند، می‏گوید: خیلی زود از من دور شو، چرا که نور تو آتشم را که در حال زبانه کشیدن است، خاموش می‏کند. انسانی که از جنس دوزخ شده هم از این مؤمن می‏گریزد. در این‏جا حدیثی را نقل می‏فرماید این‏که: همان‏طور که مؤمن از خداوند متعال طلب می‏کند، خداوند او را امان داده و وارد آتش جهنم نکند، آتش نیز از او به خدا پناه می‏ برد که خدایا مرا از فلانی دور کن. این خاصیت هم سنخ بودن و هم جنس بودن است. حال تو ای انسان! ببین که در کدام گروه قرار داری و کدام جنس هستی؟ آیا از جنس کفری یا از جنس دینداران تا با نوریان محشور شوی نه با ناریان.
1-کریم زمانی، شرح جامع مثنوی معنوی، دفتر 2، چ هفتم، تهران: انتشارات اطلاعات، 1383، ص720.
2- خواجه عبدالله انصاری، تفسیر ادبی و عرفانی قرآن مجید، تألیف امام احمد میبدی، ج 2، چ سوم، تهران: اقبال، 1374، ص 626-627
3-مولانا جلال الدین محمد بلخی، مثنوی معنوی، به کوشش محمد استعلامی، چ ششم، ج4، تهران: زوّار، 1372، ص 133.
4- محمد تقی جعفری، تفسیر و نقد تحلیل مثنوی، ج 10، چ یازدهم، تهران: انتشارات اسلامی، 1367، ص491.
5- مولانا جلال الدین محمد بلخی، مثنوی معنوی، به کوشش محمد استعلامی، چ ششم، ج3، تهران: زوّار، 1372 ص 9.
6-  همان، ج 4، ص.

پرسش و پاسخ‏ های قرآنی

منظور از سوء الحساب چیست؟
«و یخافون سوء الحساب» و از سختی بازخواست خداوند بیمناکند.
معنای بدحسابی در قیامت، همان دقت در حساب است، نه ظلم در آن، زیرا خداوند به هیچ‏ کس ظلم نمی‏کند.
«... وَلَا يَظْلِمُ رَبُّكَ أَحَدًا» و پروردگارت به هیچ کس ظلم نمی‏کند.(کهف/49)
به عبارت دیگر گفته می‏شود منظور از «سوءالحساب» حساب دقیق و بدون کمترین گذشت است، زیرا «سوءالحساب» به معنی ظلم و ستم درباره خداوند عادل هیچ مفهومی ندارد، بعضی دیگر گفته ‏اند منظور از سوءالحساب محاسبه توأم با سرزنش و توبیخ و مانند آن است که علاوه بر وحشت از اصل حساب، آن‏ها را رنج می‏دهد. بعضی دیگر گفته‏ اند منظور از سوءالحساب این است، یعنی پاداش بدی برای آن‏هاست. این درست به آن می‏ ماند که می‏گوئیم فلان کس حسابش پاک است و یا فلان کس حسابش تیره و تاریک است، یعنی نتیجه حساب آن‏ها خوب یا بد است و یا این‏که می‏گوئیم حساب فلان کس را کف دست او بگذار، یعنی بر طبق کارش مجازاتش کن.
این تفسیرهای سه گانه در عین حال با هم منافاتی ندارند و از همه آن‏ها استفاده می‏شود. این‏گونه اشخاص هم محاسبه سخت و دقیق پس دارند و هم در حال محاسبه مورد توبیخ و سرزنش قرار می‏گیرند و هم کیفر آن‏ها بعد از حساب بدون کم و کاست داده می‏شود.(تفسیر نمونه، ج10، ص 179)
خداوند در روز قیامت، حساب مردم را طبق میزان عقلی که در دنیا داشته ‏اند، مورد سوال قرار می‏دهد، هر کس که در دنیا عقل و درکش بیشتر است، در قیامت هم حسابش سخت‏تر خواهد بود.
امام محمدباقر(ع) می‏فرمایند: «إِنّمَا يُدَاقّ اللّهُ الْعِبَادَ فِي الْحِسَابِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ عَلَى قَدْرِ مَا آتَاهُمْ مِنَ الْعُقُولِ فِي الدّنْيَا» خداوند در قیامت، نسبت به حساب هر کس به مقدار عقلی که در دنیا به او داده، دقت و سخت‏گیری می‏کند.( اصول کافی، ج1، ص11)
از این تعبیر به خوبی استفاده می‎‏شود که رابطه نزدیکی میان «میزان فهم و شعور» و «مسئولیت‏ ها» است، چرا که حساب الهی به نسبت مسئولیت‏ ها صورت می‏گیرد،
یکی از گروه‏ هایی که در قیامت به سخت‏ترین وجه و بدون هرگونه اغماضی مورد حسابرسی قرار می‏گیرند، مشرکان و کافران هستند که در دنیا دعوت الهی را اجابت ننموده و اعتنایی به نصایح و ارشادات رهبران الهی نداشته و در حقیقت به دعوت خدایشان توجه نکرده‏ اند(پیام قرآنی، ج6، ص178)
دست ه‏ای دیگر از آنانی هستند که کارهای نیک‏شان مورد قبول و پذیرش واقع نشده و هیچ ثوابی در مقابل اعمال به او داده نخواهد شد و درباره آنان «حکم در همه افکار و اعمال در راه دنیا ضایع و باطل می‏گردد».«أُولَئِكَ الَّذِينَ لَيْسَ لَهُمْ فِي الْآخِرَةِ إِلَّا النَّارُ وَحَبِطَ مَا صَنَعُوا فِيهَا وَبَاطِلٌ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ»( هود/16) آن‏ها در آخرت جز آتش(سهمی) نخواهند داشت و آنچه را در دنیا (برای غیر خدا) انجام دادند، بر باد می‏رود و آنچه را عمل می‏کردند، باطل و بی‏ اثر می‏شود.
دسته سوم آنانی هستند که در واقع اهل حسابند، زیرا عمل نیکو و صالح و فعل قبیح و بد هر دو را به جای آوردند «وَآخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلًا صَالِحًا وَآخَرَ سَيِّئًا عَسَى اللَّهُ أَنْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ» (توبه/102) و گروهی دیگر، به گناهان خود اعتراف کردند و کار خوب و بد را به هم آمیختند. امید می‏رود که خداوند توبه آن‏ها را بپذیرد. به یقین خداوند آمرزنده و مهربان است.
این گروه که نه کافر محض ‏اند و نه مؤمن خالص، به خدا و پیامبر(ص) و معاد ایمان دارند و به مقدار ایمان‏ شان انجام وظیفه کرده ‏اند و عمل‏ های صالح دارند، ولی در اثر ضعف ایمان، قصور و تقصیرانی نیز دارند.
گرچه خداوند به طور کامل و دقیق براعمال بندگانش اشراف دارد و کوچک‏ترین چیزی بر او مخفی نیست، قبل از محاسبه همه چیز برایش روشن است و نتیجه‏ های آن را می‏داند، ولی در عین حال محاسبه اعمال در قیامت یک امر ضروری است. بدین جهت که هر انسانی اکثر کارهای خوب و بد خود را که در طول عمر انجام داده، فراموش می‏کند، به علاوه به ظاهر اعمال خود می نگرد و از باطن آن‏ها اطلاع درستی ندارد و به همین دلیل، توقع پاداش‏ هایی را دارد که در شأن او نیست. خدای متعال پاداش و کیفر بندگان را طبق استحقاق واقعی می‏دهد، نه توقع و انتظار این و آن. بنابراین حساب قیامت لازم است تا بندگان عذری نداشته باشند و بدانند که طبق عدالت با آن‏ها رفتار شده است. (معاد در قرآن، ص 137)

مهارت‏ های زندگی در قرآن

ازدواج
با حمد و سپاس الهی و طلب توفیق و هدایت به صراط مستقیم در سال جدید، مقاله‏ های مربوط به مهارت‏های زندگی را ادامه می‏دهیم. در جلسه ‏ای که در پایان سال 1391در جمع مخاطبان گلستان آیه ‏ها برگزار شد، بحث ازدواج مورد تأکید جمعی از حاضران بود که تصمیم گرفتیم که بحث ازدواج را بار دیگر مورد بررسی قرار دهیم.
خداوند بلند مرتبه همه موجودات را به‏ صورت زوج خلق کرد، یقیناً انسان که برگزیده مخلوقات و برترین موجودات عالم است، از این قاعده مستثنا نیست. نگاهی به آیات الهی که در مورد ازدواج و نقش همسر در زندگی می‏باشد، نشان از این دارد که همسر و ازدواج در قوانین الهی جایگاهی بسیار رفیع و بلند دارد. نگاه جامعه ما به ازدواج باید اصلاح شود. نگاه کنونی جامعه ما به ازدواج نگاهی است سرشار از خرافات و بدعت. آداب و رسومی که نه در تاریخ گذشته ایران وجود دارد و نه در قوانین الهی و نه در کشورهای صنعتی و پیشرفته جهان. از مهریه‏ های نجومی گرفته تا هزینه ‏های سرسام‏ آور عقد و عروسی. میلیون‏ ها تومان مخارجی که هیچ توجیه دینی و عقلی و عرفی ندارد.
آیا زمان آن فرا نرسیده است که خانواده ‏ها، پدران و مادران چشم و هم چشمی را کنار گذاشته و لگد به بدعت‏ها و خرافات‏ها و سنت‏های من در آوردی بزنند و عاقلانه و منصفانه فرزندان خود را به خانه‏ های بخت بفرستند.
ای کاش برای جوانان دانشجوی ما که در شرف ازدواج هستند، بازدیدی از دادگاه خانواده گذاشته می‏شد تا حقایق و واقعیت‏ های جامعه کنونی ما که در هیچ جای جهان مانند ندارد، بهتر آشکار می‏شد.
برای نمونه، مهریه همسر از بدهکاری‏هایی است که پرداختن آن واجب و تأخیر عمدی در پرداختن آن معصیت است. آیا زوجی که مهریه صدها و هزاران سکه را پیشنهاد و قبول می‏کنند، توان پرداخت آن را دارند؟
خداوند علیم که مرد و زن را آفریده، خود قوانین و شرایط ازدواج و نقش زوجین را تبیین کرده است. در ابتدا به تعریف ازدواج از نگاه قرآن می‏پردازیم: وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ (روم/21)
از نشانه‏ های خداوند علیم این است که: از خود شما همسرانی خلق کرد تا با آن‏ها آرامش بگیرید و بین شما مودت(دوستی) و رحمت(مهربانی) قرار داد و این نشانه ‏ای است برای اهل فکر.
تعریف ازدواج بسیار رفیع و با ارزش بود. هدف ازدواج آرامش زوجین است. با نگاهی تیزبینانه به زندگی‏ های امروزی، سوالی مطرح می‏شود که آیا جوانان ما با ازدواج به آرامش می‏رسند؟ و اگر نمی‏رسند، علت چیست؟ ممکن است فردی ازدواج کند و به‏ علت مشکلات اقتصادی و یا دلایل دیگر به آرامش نرسد. پاسخ این‏که قوانین و دستورات الهی یک مجموعه منسجم است. قرآن کریم دستوراتی برای همه بخش‏ های زندگی دارد. نمی‏توان به بخشی از دستورات الهی عمل کرد و بخشی دیگر را حذف کرد. به قول قرآن (...أَفَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْكِتَابِ وَتَكْفُرُونَ بِبَعْضٍ... ) به بعضی از آیات قرآن مؤمن شده و به بعضی کافر می‏شوند.(بقره/ 85)
به بحث اصلی باز می‏گردیم. پس فلسفه ازدواج، آرامش زوجین است، یعنی انسان در تنها و مجرد بودن به آرامش نمی‏رسد. در احادیث آمده است که یک رکعت نماز انسان متاهل برتر از هفتاد رکعت نماز انسان مجرد است. (مفاتیح حیات،ص 253) آیا صرف ازدواج آرامش ‏آور است یا شرایط و لوازمی دارد که انشاالله در مقاله بعدی مورد بررسی قرار خواهیم داد.

علوم قرآنی

عدد سوره‏ ها، آيه‏ ها و كلمات قرآن
در شماره گذشته، راجع به معانی سوره و تقسیم‏ بندی سوره ‏ها و حکمت تقیسم بندی به سوره ‏ها سخن گفتیم و در این شماره به عدد سوره‏ ها و آیه ‏های قرآن و نام سوره‏ ها می‏پردازیم.
عدد سوره‏ ها و آيه‏ ها
عدد سوره ‏هاى قرآن به اتفاق همگان 114 است. اما در شمار آيات قرآن اختلاف وجود دارد. اين اختلاف هرگز به معناى كم يا زياد شدن آيات نيست، بلكه تنها به نحوه‏ ی شمارش آيات در سوره‏ ها برمى‏گردد. گفته ‏اند دليل اختلاف اين بوده است كه پيامبر اكرم(ص) ابتدا در رأس هر آيه توقف كرده، پس از معلوم شدن، آن آيه را به آيه ‏اى ديگر وصل مى‏فرمود. به همين دلیل، بعضى توهم مى‏كردند كه وصل آن حضرت دليل بر عدم اتمام آيه است. اين امر سبب گرديد كه ميان مسلمانان در شمار آيات قرآن اختلاف به وجود آيد.(الاتقان، ج1، ص 180، نوع 17)
علت ديگر اين اختلاف را مى‏توان اختلاف سليقه‏ ها و تشخيص‏ هاى متفاوت قاريان دانست. گرچه عموم دانشمندان علوم قرآنى عقيده دارند كه تعيين آيات امرى توقيفى بوده است، اما در هر صورت اختلاف در شمارش حروف مقطعه به عنوان يك آيه مستقل و يا بعضى از آيات كه امكان تفكيك آن‏ها به دو آيه بوده است، منجر به بروز اختلاف در عدد آيات قرآن گشته و مكاتب مختلفى در اين زمينه به وجود آمده است.
بار ديگر تأكيد مى‏كنيم كه اين اختلاف، صرفاً يك اختلاف شكلى و ظاهرى و شمارشى است و در مورد اصل آيات و كلمات قرآن هيچ‏گونه اختلافى وجود ندارد.
هر يك از قاريان قرآن در شهرهاى مهم اسلامى، مكتب و عقيده‏اى در مورد تعداد آيات داشتند كه به عدد شهرشان معروف گشت. به عنوان مثال، وقتى گفته مى‏شود عدد مكى يعنى عدد آيات قرآن در نظر مردم و اهل مكه كه به يك يا چند تن از قاريان مشهور آن شهر نسبت داده مى‏شده است.
كسانى كه تعداد آيات قرآن را 6236 آيه دانسته‏ اند، عدد كوفى را بر ساير عددها ترجيح داده ‏اند. اين عدد منسوب به حمزة بن حبيب زيات و ابوالحسن كسائى و خلف‏بن هشام است. حمزه گفته است اين عدد را ابن ابى ليلى از ابوعبدالرحمن سلمى از على ‏بن ابى طالب(ع) نقل كرده است.(الاتقان، ج 1، ص 211)
اسامى سوره ‏هاى قرآن
بسيارى از سوره‏ هاى قرآن كريم داراى يك عنوان و اسم‏ هستند و تعدادى ديگر دو يا چند نام دارند؛ مثلاً برخى از سوره‏ هايى كه دو نام دارند، عبارتند از: حم عسق شورى؛ جاثيه الشريعة؛ قتال محمد؛ الرحمن عروس القرآن. سوره‏ هايى كه سه نام دارند: مائده العقود المنقذه؛ غافر الطول المؤمن.
نمونه‏ اى از سوره‏ هايى كه براى آن‏ها چندين نام ذكر گرديده است: براءة التوبة الفاضحه الحافره. جلال الدين سيوطى براى اين سوره بيش از ده اسم ذكر كرده است.(الاتقان، ج 1، ص 172 و173)(براى سوره مباركه حمد بيش از بيست نام به شرح ذيل ذكر كرده‏اند: الحمد، فاتحه الكتاب، ام‏الكتاب، فاتحه القرآن، ام‏القرآن، القرآن العظيم، السبع المثانى، الوافيه، الكنز، الكافيه،
الاساس، النور، الشكر، الحمد الاولى، الحمد القصرى، الراقيه، الشفاء، الشافيه، الصلوه، الدعاء، السؤال، المناجاه و التفويض) (ر.ك: همان، ص 167-171، با تفصيل كامل آيات؛ پژوهشى در تاريخ قرآن، ص 100؛ البرهان، ج 1، ص 367.)
در تسميه و نام‏گذاری سوره‏ هاى قرآن جهات مختلفى مورد نظر بوده است:
1ـ نام‏گذارى به اعتبار موضوعى كه سوره از آن بحث مى ‏كند: مثل سوره نساء، حج، توحيد، انبياء، احزاب، مؤمنون، منافقون و كافرون.
2ـ نام‏گذارى سوره‏ ها به نام پيامبران يا اشخاصى كه داستان آن‏ها در سوره‏ ها آمده است: مثل سوره‏ هاى نوح، هود، ابراهيم، يونس، يوسف، سليمان، محمد، لقمان، مريم، آل عمران، مؤمن و كهف.
3ـ نام‏گذارى سوره‏ ها به اعتبار حروف مقطع ه‏اى كه در اول سوره وجود دارد: مثل سوره‏ هاى ق، ص، يس و طه.
4ـ نام‏گذارى سوره ‏ها به نام بعضى از حيوانات كه در هر مورد ويژگى خاصى مورد نظر بوده است: نظير سوره‏ هاى بقره، نحل، نمل و عنكبوت.
5ـ نام‏گذارى سوره براساس مهم‏ترين قسمت سوره: مانند سوره‏ هاى جمعه، فتح، واقعه، حديد و مطففين.
6ـ نام‏گذارى براساس اولين نامى كه در سوره به آن سوگند خورده شده است: مانند سوره‏ هاى الفجر، الشمس، الضحى، التين و العاديات
به طور كلى، مى‏توان گفت معيار عمده در نام‏گذارى، مهم‏ترين موضوعى بوده است كه در سوره مطرح شده و يا جالب‏ترين چيزى كه در سوره محور آيات قرار گرفته است.
ز) نام‏گذارى: توقيف؛ اجتهاد
برخى بر اين عقيده‏ اند كه نام‏گذارى سوره‏ ها توقيفى است؛ به اين معنا كه تنها بايد از جانب پيامبر صورت گرفته باشد و ديگران مجاز به تعيين نام براى سوره‏ هاى قرآن نيستند.
سيوطى مى‏گويد:
در بسيارى از سوره ‏ها كه داستان انبيا و يا داستان اقوام مختلف وجود داشته، سوره به نام آن‏ها نام گرفته است! ولى در قرآن سوره ‏اى به نام موسى يا آدم وجود ندارد، با آن كه نام موسى و داستان آن حضرت به صورت گسترده در قرآن ذكر شده است، تا آن‏جا كه بعضى گفته ‏اند همه قرآن در مورد حضرت موسى است!
داستان حضرت آدم نيز در سوره‏ هاى متعدد آمده است. همين امر نشان مى‏دهد كه نام‏گذارى توقيفى بوده، وگرنه شايسته بود مسلمانان يكى از سوره‏ هاى طه، قصص و اعراف را كه داستان حضرت موسى در آن‏ها به صورت مفصل آمده، به نام آن حضرت نام‏گذارى كنند. (الاتقان، ج 1، ص 178؛ البرهان، ج 1، ص 368 و 369)
علامه طباطبایى معتقد است روش‏ هاى نام‏گذارى سوره ‏ها، توقيفى بودن آن‏ها را نفى می ‏كند. بسيارى از اين نام‏ها در عصر پيامبر در اثر كثرت استعمال تعين پيدا كرده‏ اند و هيچ‏گونه توقيف شرعى ندارند. (ر.ك: قرآن در اسلام، ص 219.)
منابع:
الاتقان فی علوم القرآن؛ جلال الدین عبدالرحمن ابوبکر سیوطی، دمشق، بیروت، دارابن کثیر.
درس‏نامه علوم قرآنی سطح ٢، نویسنده: جوان آراسته، حسین، ناشر :بوستان کتاب (انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)
قرآن در اسلام، علامه سید محمد حسین طباطبایی