آشنایی با سوره ها

نام سوره: فاطر             شماره سوره: 35            محل نزول : مکه
تعداد آیه: 45              تعداد کلمه : 797           تعداد حروف : 3130
معنی: شکافنده و پدیدآورنده
علت نام‌گذاری: آيه اول اين سوره می‏باشد كه با اين صفت از خدا ستايش شده، خدايي كه آسمان‏ها و زمين را با شكافتن پرده‏ ی عدم به وجود آورده است.
نام‌های دیگر: ملائکه
محتواي سوره:
•  نشانه‏ های عظمت خداوند در عالم هستي و دلايل توحيد.
•  ربوبيت پروردگار و تدبير او نسبت به عموم جهان به ویژه انسان.
•  خالقيت و رازقيت او و آفرينش انسان از خاك ومراحل تكامل.
•  معاد، نتايج اعمال در آخرت، رحمت گسترده الهي در اين جهان و سنت تخلف ناپذير او درباره‏ ی مستكبران.
• مسأله رهبري پيامبران و مبارزه‏ ی پيگير و مستمرشان با دشمنان لجوج و سرسخت و دل داري پيامبر اسلام(ص) در اين زمينه.
•  بيان پندها و اندرزهاي الهي در زمینه‏ های مختلف.
•  خلقت انسان و تسخير ماه و آفتاب و آمدن شب و روز و آب‏ ها و ماهی‏ ها در جهت شكر انسان و شناخت خدا و اطاعت اوست.
ترتیب سوره:
به ترتيب جمع‏ آوری، سي و پنجمين سوره و به ترتيب نزول، چهل و دومين سوره است كه بعد از سوره «فرقان» و قبل از سوره «مريم» نازل شده است.
داستان‏ های سوره: ندارد.
فضیلت سوره: پيامبر اسلام(ص) فرمود: «هر كس سوره‏ ی فاطر را بخواند، در روز قيامت سه در از درهاي بهشت او را به سوي خود دعوت می‏کند كه از هر كدام می‏خواهی وارد شو.»


درسی از قرآن

برگرفته از جلسه عمومی تفسیر قرآن حضرت آیت‏ الله نورمفیدی
فَأَوْحَيْنا إِلَيْهِ أَنِ اصْنَعِ الْفُلْكَ بِأَعْيُنِنا وَ وَحْيِنا فَإِذا جاءَ أَمْرُنا وَ فارَ التَّنُّورُ فَاسْلُكْ فِيها مِنْ كُلٍّ زَوْجَيْنِ اثْنَيْنِ وَ أَهْلَكَ إِلاَّ مَنْ سَبَقَ عَلَيْهِ الْقَوْلُ مِنْهُمْ وَ لا تُخاطِبْنِي فِي الَّذِينَ ظَلَمُوا إِنَّهُمْ مُغْرَقُونَ (27مؤمنون)
حضرت نوح(ع) زحمت‏ هایی که  در راه هدایت مردم متحمل شد، محور کار این پیامبر الهی دعوت مردم برای ایمان به خدا بود و بیشترین عمرش صرف تبلیغ شد.
از آیات قرآن استفاده می‏شود که گرفتاری‏های بزرگی هم برایش درست می‏ کردند که قرآن تعبیر به «کرب عظیم»کرده است  و بعضی از این سختی‏ ها در قرآن و برخی از روایات آمده است.
به ‏طور مثال، پدران دست فرزندان خود را می‏ گرفتند و او را نشان می‏دادند و به بچه‏ های خود می‏ گفتند که اگر بعد از ما زنده ماندید، از این دیوانه تبعیت نکنید.
در این دوران نهصدو پنجاه ساله‏ ی رسالت نوح، حضرت نوح خسته نشده بود، در برابر خدا استمداد کرده، ولی با مردم قهر نکرده است.
برای ایمانی که امروز به دست ما رسیده است، انبیا الهی زحمات‏ های فراوانی کشیده‏ اند.
اذیت‏ها و فشارها و تهمت‏ ها، آن‏ها را خسته نمی‏ کرد، امّا از خدا تقاضای کمک می‏ کردند.
در سوره قمر آیه 10 آمده است: فَدَعا رَبَّهُ أَنِّي مَغْلُوبٌ فَانْتَصِرْ: خدایا از پا افتاده ‏ام. مغلوب یعنی این‏که هیچ راهی ندارم که این مردم را نجات بدهم و این مردم با تمام قوا دست به‏ دست هم داده ‏اند و مرا در مقابل خودشان مغلوب کرده ‏اند.
فانتصر، یعنی خدایا مرا کمک کن تا راهی پیدا شود که بتوانم به نتیجه برسم و در سوره‏ ی شعرا آیه 117 و118می‏فرماید:(قالَ رَبِّ إِنَّ قَوْمِي كَذَّبُونِ، فَافْتَحْ بَيْنِي وَ بَيْنَهُمْ فَتْحاً وَ نَجِّنِي وَ مَنْ مَعِيَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ): خدایا گشایشی بین من و بین این مردم قرار بده و راهی باز کن و من و این مؤمنین که با من هستند را نجات بده
نفرین نمی‏ کند، زیرا نفرین یک مرحله ‏ای دارد، نوح پیامبر اولوالعزم است و نفرینش هم حساب دارد.
در سوره مؤمنون می‏ فرماید: خدایا مرا در مقابل این تکذیب‏ ها کمک کن. پس از گذراندن دوران تبلیغ و بسته شدن همه‏ ی راه‏ ها، باز هم مأیوس نمی‏ شود، بلکه دست بسوی خدا بلند می‏ کند و از او استمداد می‏ طلبد و خداوند هم  او را پاسخ می‏دهد. در سوره صافات آمده: وَ لَقَدْ نادانا نُوحٌ فَلَنِعْمَ الْمُجِيبُونَ)
وَ نَجَّيْناهُ وَ أَهْلَهُ مِنَ الْكَرْبِ الْعَظِيمِ (75و76) و همچنین در سوره انبیاء با همین مضمون آمده است. خداوند می‏فرماید: ما پاسخ دهنده ‏ی خوبی هستیم. آیه جمله اسمیه است و با لام تاکید شده است، موکداً ما خوب اجابت کنندگانی هستیم و بعد می‏فرماید: ما نوح و اهل آن را از آن گرفتاری‏ها نجات دادیم.
حال نکته مهمی که باید در این‏جا تأکید کنیم این است که خداوند فرمود ما اجابت کننده خوبی هستیم! آیا این اجابت کردن خداوند به‏ خاطر شخص نوح(ع) است یا خیر، هر کسی که بخواهد، او را اجابت می‏کند؟
عقیده ما این است که کار خداوند ملاک دارد، حتی اگر پیامبر خدا هم العیاذبالله کار بدون ملاک انجام دهد، خداوند اجابتش نمی‏کند و خداوند با کسی رابطه خصوصی ندارد، بلکه براساس ملاک کار می‏کند، پس«نعم المجیب» است
نوح فریادش را در خانه ما بلند کرد و ما هم پاسخ دهنده خوبی هستیم.
آن ملاک چیست که اگر کسی آن ملاک و خصوصیت را داشته باشد، خداوند «نعم المجیب» است؟!
در این جا دست کمک به ثقل اصغر می‏ بریم. پیامبر اسلام(ص) می‏ فرماید: انّی تارک فیکم الثقلین کتاب الله و عترتی من دو چیز گرانبها بین شما می ‏گذارم و اگر به هر دو تمسک کنید، گمراه نمی‏ شوید، ولی متأسفانه عده‏ ای فقط ثقل اکبر را گرفتند و عده ‏ای هم به ثقل اصغر تمسک کردند، در حالی که ائمه(ع) می ‏فرمایند: هر جا سخنی از ما شنیدید، به قرآن عرضه کنید اگر خلاف قرآن بود آن را به سینه دیوار بزنید و اگر موافق قرآن بود بگیرید)روایات متعددی از پیامبر(ص) به ما رسیده است که همه آن‏ها تقریباً یک مضمون دارند. رسول خدا می‏فرماید که خداوند فرموده است: لایوثرُ هوای علی هَواهُ اِلا استحفظتُهُ ملائکتیِ و کفلتُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضینَ رِزْقَهُ وَ كُنْتُ لَهُ مِنْ وَرَاءِ تجارهِ وَ کُل تاجرِ و أَتَتْهُ الدُّنْيَا وَ هِيَ رَاغِمَة:
به عزت و جلالم سوگند، اگر بنده‏ ای خواسته مرا برخواسته‏ ی خودش مقدم بدارد، ملائکه خودم را نگهبان او قرار می‏دهم و آسمان‏ها و زمین را متکفل روزی او قرار می‏دهم و در روابطی که با دیگران دارد، من پشت سر او هستم، دنیا به او رو می ‏کند، ولو این‏که او دنیا را نمی‏ خواهد.
محور ترجیح دادن خواسته‏ ی خدا به خواسته خود است که می‏ شود «لَقَد نادی نوح فلنعم المجیبون» پس نعم المجیبون برای شخص نوح نیست، بلکه چون ملاک(ترجیح خواست خدا بر خواسته خود) در نوح وجود دارد، ما هم او را اجابت می‏کنیم.
همچنین روایت داریم که پیامبر(ص) می‏فرماید: خداوند می ‏فرماید: اگر بنده‏ ای خواسته خود را به خواسته ‏ی من مقدم بدارد، من کار او را پریشان می‏ کنم، دنیای او را برایش نابسامان می‏ کنم و دلش را مشغول دنیا می‏ کنم، از دنیا هم به او نمی‏ دهم، مگر آن‏قدری که مقدرش کردم. 



پنجره ای به نور

به دنبال طرح سوال جلسه ‏ی قبل در مورد ضرورت معجزه داشتن انبیاء، این جلسه به پاسخگویی آن و همچنین مطرح کردن سوالات دیگر می‏پردازیم.
سوال:آیا معجزه داشتن انبیاء ضرورت دارد؟
بر خود لازم می‏دانم که ابتدا توضیحاتی در مورد سوال مطرح شده، داده شود، سپس جواب آن را بیان کنم. برخی فکر کرده‏ اند که چون انبیاء دعوتشان حق است و مطالبی که می‏ گویند، موافق عقل و فطرت انسان است، بنابراین همین که در میان مردم برانگیخته شدند و مطالب حقی را بیان کردند، مردم باید بپذیرند و احتیاجی ندارد که بدانند این‏ ها را از راه غیبی و غیرعادی تلقی کرده ‏اند.
جواب: درست است که محتوای دعوت انبیاء موافق عقل و فطرت است، اما آیا همه‏ ی انسان‏ها این موافقت را در تمام موارد درک می‏کنند؟ اگر این‏گونه بود، اصلاً نیازی به وجود پیامبر نبود و عقل مردم کافی بود.(مصباح یزدی،ص66)
وَ أَوْفُوا الْكَيْلَ إِذا كِلْتُمْ وَ زِنُوا بِالْقِسْطاسِ الْمُسْتَقيمِ ذلِكَ خَيْرٌ وَ أَحْسَنُ تَأْويلا«و هنگامى كه پيمانه مى‏ كنيد، حق پيمانه را ادا نماييد و با ترازوى درست وزن كنيد! اين براى شما بهتر و عاقبتش نيكوتر است.» (اسراء/35)
خرید و فروش و معامله کردن را همه‏ ی مردم می ‏فهمند و می‏ دانند که برای این کار نیاز به وسیله ‏ای برای سنجش و وزن کردن هست. این چیز خوبی است. آیا همه ‏ی محتوای دعوت انبیاء از این قبیل است مسلماً خیر. در جلسات گذشته بیان نمودم که ضرورت وجود انبیاء برای این بود که چیزهایی که عقل نمی‏ فهمد، انبیاء در اختیار انسان‏ ها بگذارند.
بنابراین، اتمام حجت بر همه ‏ی مردم به وسیله‏ ی انبیاء حتماً نیازمند نشانه‏ های الهی است که اگر نباشد، حجت بر عموم مردم تمام نمی‏ شود. چون مواردی است که عقل بشر نمی‏ تواند درستی آن را درک کند و حجت ناتمام می ‏ماند. پس برای این‏که همه‏ ی محتوای دعوت انبیاء برای مردم ثابت و الزامی شود و حجت برای آن‏ها تمام  گردد، باید بدانند که این پیامبر است و دانستن آن هم منوط بر این است که باید نشانه ‏ای داشته باشد. بنابراین در قرآن کریم از بسیاری از اقوام نقل شده که وقتی انبیاء به سوی آن‏ها مبعوث می‏ شدند، از ایشان مطالبه ‏ی نشانی می ‏کردند:
مَا أَنتَ إِلَّا بَشَرٌ مِّثْلُنَا فَأْتِ بِايَةٍ إِن كُنتَ مِنَ الصَّادِقِين‏«تو فقط بشرى همچون ما هستی. اگر راست مى ‏گويى، آيت و نشانه ‏اى(معجزه) بياور.» (شعراء/154)
حال در جایی که بدون اعجاز، حجت بر مردم تمام می‏ شود، در واقع این حجت متکی بر یک اعجاز قبلی است،  زیرا نبوت آن پیامبر قبلی با معجزه ثابت شده بود و به وسیله ‏ی او، پیامبری دیگران هم ممکن است ثابت شود و یا انبیایی داشتیم معاصر هم، که اگر یکی از آن‏ها معجزه ‏ای داشت، کافی بود که پیامبری دیگری را تصدیق کند. مانند حضرت لوط و حضرت ابراهیم(ع) که هم‏زمان بودند و پیامبر. وقتی نبوت حضرت ابراهیم ثابت شد، اگر ایشان فرمود که حضرت لوط پیامبر است، حجت بر مردم تمام است و معجزه ‏ی جداگانه ‏ای نمی ‏خواهد.
سوال: آیا مردم هر چه پیشنهاد می ‏کردند، پیامبران انجام می‏ دادند؟
جواب: آیاتی در این زمینه داریم که مردم گاهی مطالبه‏ ی معجزاتی می‏کردند و پیشنهادهای خاصی می‏ دادند و انبیاء جواب نمی‏ دادند.
وَ يَقُولُونَ لَوْلَا أُنزِلَ عَلَيْهِ ءَايَةٌ مِّن رَّبِّهِ  فَقُلْ إِنَّمَاالْغَيْبُ لِلَّهِ فَانتَظِرُواْ إِنىّ‏ِ مَعَكُم مِّنَ الْمُنتَظِرِين‏(یونس/20)
مى ‏گويند: «چرا معجزه‏ اى از پروردگارش بر او نازل نمى ‏شود؟!» بگو: «غيب(و معجزات) تنها براى خدا(و به فرمان او) است! شما در انتظار باشيد، من هم با شما در انتظارم!(شما در انتظار معجزات بهانه‏ جويانه باشيد و من هم در انتظار مجازات شما!)»
آن‏ها فکر می ‏کردند اعجاز امری است در اختیار پیامبر(ص) که هر وقت و هرگونه اراده کند، می‏ تواند انجام دهد.(مومن/78)
پیامبر وظیفه دارد یک بار نبوت خودش را برای مردم اثبات کند، به طوری که حجت بر مردم تمام شود. یعنی بعد از اتمام حجت، دیگر پیشنهادات را نمی‏ پذیرفتند و یا از انجام پیشنهادات نامعقول و خلاف مصلحت خودداری می‏کردند. به عنوان مثال، آوردن معجزه‏ ای که به وسیله ‏ی آن باب اختیار به روی مردم بسته شود، این خلاف حکمت الهی و نقض غرض است و یا این‏که از روی هوا و هوس بخواهند که کوه از جایش کنده  یا دریا خشک شود و مواردی از این قبیل. انبیاء این‏ موارد را قبول نمی‏ کردند، زیرا مصلحت تا همین جا ایجاب می‏ کرد که حجت بر مردم تمام شود و نبوت آن‏ها ثابت گردد. زیرا معجزه دلیل است برای این‏که آن آدمی که طالب حقیقت است، حقیقت را بفهمد و درک کند که این فرستاده ‏ی خداست و راستگوست و او موظف به عمل کردن است.
آیات 90تا93 سوره اسراء به وضوح این موضوع را بیان می‏کند:
آن‏ها گفتند: «ما هرگز به تو ایمان نمی ‏آوریم تا این‏که چشمه‏ ی جوشانی از این سرزمین(خشک و سوزان)برای ما خارج سازی.»
آن‏ها با این درخواست‏ شان تقاضای معجزه نداشتند، بلکه تقاضای یک معامله ‏ی صِرف را کردند، یعنی ما طرفدار تو می‏ شویم که این کاری است به نفع تو، تو هم باید کاری به نفع ما بکنی.
«یا باغی از نخل و انگور از آن تو باشد و نهرها در لابه ‏لای آن جاری کنی.»
این گفتار آن‏ها تقاضای یک امری است به سود زندگی آن‏ها. یعنی می‏ خواستند که رسول خدا، مکه را تبدیل به طائف که پر از باغستان و اشجار است، بکند.
«یا آسمان را بر سر ما فرو ریزی» «و یا خدا و ملائکه را در مقابل چشمان ما حاضر کنی تا آن‏ها را ببینیم» «و یا خانه ‏ای از طلا داشته باشی».
این آیات، آن معجزاتی را حکایت می‏ کند که قریش علیه رسول خدا(ص) از وی مطالبه می ‏کردند و با وجود قرآن که معجزه‏ ی جاودانی است، ایمان آوردن خود را مشروط به آن می‏ خواندند، در حالی که تحقق بخشیدن به پیشنهاد مشرکین، در شأن پیامبر(ص)، نه به عنوان یک فرد بشری و نه به عنوان پیامبر الهی، نیست.(طباطبایی،ص282)
منابع:
1ـ قرآن.
2ـ طباطبایی، محمدحسین. ترجمه تفسیرالمیزان. (مترجم: محمدباقر، موسوی همدانی)(جلد13).دفترانتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.1374. ص282.
3ـ مصباح یزدی، محمدتقی.راه و راهنماشناسی(چاپ 7) .انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).قم.1389.


داستان های قرآنی

ادعاهای بدون عمل
وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَيْمانِهِمْ لَئِنْ جاءَهُمْ نَذِيرٌ لَيَكُونُنَّ أَهْدى‏ مِنْ إِحْدَى الْأُمَمِ فَلَمَّا جاءَهُمْ نَذِيرٌ ما زادَهُمْ إِلاَّ نُفُوراً (42) اسْتِكْباراً فِي الْأَرْضِ وَ مَكْرَ السَّيِّئِ وَ لا يَحِيقُ الْمَكْرُ السَّيِّئُ إِلاَّ بِأَهْلِهِ فَهَلْ يَنْظُرُونَ إِلاَّ سُنَّتَ الْأَوَّلِينَ فَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدِيلاً وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْوِيلاً (43)
42- آن‏ها با نهايت تأكيد سوگند خوردند. كه اگر پيامبرى انذار كننده به سراغ آن‏ها بيايد، هدايت يافته‏ ترين امت‏ ها خواهند بود، اما هنگامى كه پيامبرى براى آن‏ها آمد، جز فرار و فاصله گرفتن(از حق) چيزى بر آن‏ها نيفزود!
43- اين‏ ها همه به‏ خاطر آن بود كه استكبار در زمين جستند و حيله ‏گري‏هاى سوء، داشتند، اما اين حيله‏ گري‏هاى سوء تنها دامان صاحبانشان را مى‏ گيرد، آيا آن‏ها چيزى جز سنت پيشينيان (و عذاب‏ هاى دردناك آن‏ها) را انتظار دارند؟ هرگز براى سنت خدا تبديلى نخواهى يافت و هرگز براى سنت الهى تغييرى نمى ‏يابى!
مشركان عرب هنگامى كه مى ‏شنيدند بعضى از امت‏ هاى پيشين همچون يهود، پيامبران الهى را تكذيب كردند و آن‏ها را به شهادت رساندند، مى ‏گفتند: ولى ما چنين نيستيم! اگر فرستاده الهى به سراغ ما بيايد، ما هدايت‏ پذيرترين امت‏ها خواهيم بود! ولى همان‏ها، هنگامى كه آفتاب عالم‏تاب اسلام از افق سرزمين‏شان طلوع كرد و پيامبر اسلام(ص) همراه بزرگ‏ترین كتاب آسمانى به سراغ شان آمد نه تنها نپذيرفتند بلكه در مقام تكذيب و مبارزه و انواع مكر و فريب برآمدند.
آيات بالا نازل شد و آن‏ها را بر اين ادعاهاى تو خالى و بى ‏اساس، مورد ملامت و سرزنش قرار داد.


قرآن و ادبیات فارسی

أَلَمْ تَرَ کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِأَصْحَابِ الْفِیلِ(١) أَلَمْ یَجْعَلْ کَیْدَهُمْ فِی تَضْلِیلٍ(٢) وَأَرْسَلَ عَلَیْهِمْ طَیْرًا أَبَابِیلَ(٣) تَرْمِیهِمْ بِحِجَارَةٍ مِنْ سِجِّیلٍ(٤) فَجَعَلَهُمْ کَعَصْفٍ مَأْکُولٍ(٥)
مفسران در اين باره مي ‏نويسند: داستان نابودي لشکر ابرهه به وسيله سنگ ريزه ‏هايي كه از منقار و پاهاي آن پرندگان كوچك فرو مي‏ افتاد. چيزي نيست كه شبيه حوادث طبيعي باشد. برخاستن آن پرندگان كوچك و آمدن به سوي آن لشكر مخصوص و همراه آوردن سنگ ريزه ‏ها و نشانه ‏‏گيري خاص آن‏ها و متلاشي شدن بدن‏ هاي افراد يك لشکر عظيم با آن سنگ‏هاي كوچك، همه اموري خارق عادت هستند، ولي مي‏ دانيم اين‏ ها در برابر قدرت خداوند بسيار ناچيز است. خداوندي كه در درون همين سنگ ريزه‏ ها، قدرت اتمي آفريده كه اگر آزاد شود، انفجار عظيمي توليد مي‏ كند، براي او آسان است كه در آن‏ ها خاصيتي بي افريند كه اندام لشکر ابرهه را همانند «عصف مأكول»(كاه در هم كوبيده و خرد شده) قرار دهد.(1)
در قرآن کریم به بسیار این مطلب تأکید شده که قدرت قاهره‏ ی مشیت خداوندی بالاتر از همه‏ ی علل و اسباب و قدرت موجودات است:
جمله قرآن هست در قطع سبب      عزّ درویش و هلاک بولهب
مرغ بابیلی دو سه سنگ افکند       لشکر زفت حبش را بشکند
پیل را سوراخ سوراخ افکند             سنگ مرغی کو به بالا پر زند(2)

وقتی خواست خداوند به چیزی تعلق گیرد، دیگر وجود علی و معلولی و سبب و مسبب در آن معنایی ندارد. بسیاری از آیات در سراسر قرآن، دال بر بی ‏اعتباری علل و اسباب ظاهر‏اند. درویش(حضرت ختمی مرتبت) سرافراز و عزیز است و بولهب فانی و ذلیل، همان‏طور که هر یک از پرندگان ابابیل، دو سه سنگ‏ریزه می‏ اندازد و سپاه گران و نیرومند حبشیان را می‏ شکند. آن چند سنگریزه توسط جمعی از پرندگان که در آسمان پرواز می‏ کردند، رها شدند و بر اثر آن، فیل‏ها را سوراخ سوراخ کردند. در واقع، ریختن سنگ ریزه‏ ها بهانه ‏ای بود برای نابودی دشمنان و نشان دادن قدرت قاهره ‏ی حق تعالی.(3) در دفتر سوم آمده است:
پیل خود چه بود؟ که سه مرغ پران        کوفتند آن پیلگان را استخوان
ضعف مرغان ابابیل است و او               پیل را بدرید و نپذیرد رفو(4)

فیل دیگر چه بود که چند پرنده ‏ی در حال پرواز، استخوان آن فیلان بیچاره را در هم کوبیدند. ناتوان‏ترین پرندگان، پرنده‏ ی ابابیل است که با همه ‏ی ضعف و کوچکی، لشکر فیل‏ ها را چنان از هم درید که جبران آن ممکن نبود.(5)
در دفتر چهارم مثنوی می‏ خوانیم: حضرت سلیمان(ع) می‏ خواست بلقیس را به دین الهی دعوت کند، بنابراین برای اطمینان او، معجزات الهی را به رخ او می‏ کشاند. در این بین، به همین واقعه تاریخ اشاره کرده قدرت الهی را به او نشان می‏ دهد که:
هین بیا بلقیس ورنه بد شود                لشکرت خصمت شود مرتد شود
جمله ذرات زمین و آسمان                  لشکر حق اند گاه امتحان
باد  را دیدی که با عادان چه کرد؟        آب را دیدی که در طوفان چه کرد؟
و آنچه آن بابیل با آن پیل کرد.             و آنچه پشه کلۀ نمرود خورد(6)

ای بلقیس، بیا که اگر نیایی، کارت زار می‏شود. سپاهیانت دشمن تو می‏شوند و از تو روی برمی‏گردانند و سر به شورش می‏گذارند. همه ‏ی ذرات زمین و آسمان به هنگام فرا رسیدن امتحان و کیفر الهی، لشکر خدا می‏شوند. دیدی باد با قوم عاد چه کرد؟ دیدی آب به هنگام برخاستن طوفان، با قوم نوح چه کرد؟ پرندگان ابابیل چه بلایی بر سر آن فیل‏ ها آوردند و پشه ‏ای ناچیز به درون مغز نمرود رفت و او را هلاک کرد؟ و ... .(7)
در شأن نزول این سوره آمده است که: پادشاهى به نام ابرهه در یمن معبدى از سنگ مرمر ساخت و دستور داد مردم آن را زیارت و طواف كنند. مرد عربى به این معبد جسارت كرد. او لشكرى فیل سوار را تا نزدیك مكه آورد تا به انتقام آن جسارت، كعبه را خراب كند.
مولانا نیز با توجه به این شأن نزول، در دفتر دوم مثنوی، به داستان منافقان و ساخته شدن مسجد ضرار توسط آنان اشاره می‏کند. وقتی پیامبر(ص) مسجد قبا را با یاران شان ساختند، منافقان تلاش بسیار کردند تا آن را نابود کنند، اما به لطف حق تعالی موفق نشدند. بنابراین شروع به ساختن مسجدی کردند به نام مسجد ضرار. از آن‏جایی که پایه‏ی ظلم هیچ‏ گاه استوار نیست، این مسجد توسط پیامبر(ص) و یارانش به ویران ه‏ای تبدیل شد. ایشان می‏ فرمایند: این منافقان هم مانند اصحاب فیل، کعبه‏ ای بر پا کرده بودند ولی حق تعالی آن را به آتش کشید و آنان برای گرفتن انتقام، قصد کردند کعبه را از بین ببرند. برای آن که بدانی سرنوشت آنان چه شد، قرآن (سوره فیل) را بخوان.(8)
همچو آن اصحاب فیل اندر حبش            کعبه ای کردند، حق آتش زدش
قصد کعبه ساختند از انتقام                 حالشان چون شد؟ فرو خوان از کلام(9)

منابع:
1- http://www.porsemanequran.com/node/
2- مولانا جلال الدین محمد بلخی. مثنوی معنوی. به کوشش محمد استعلامی، چ ششم( جلد3، چاپ6). زوّار.تهران. 1372 ص 119.
3- زمانی، کریم. شرح جامع مثنوی معنوی، (دفتر 3، چاپ 7). انتشارات اطلاعات. تهران1383. ص637.
4- مولانا همان. ص 132. 
5- زمانی همان. ص814.
6- مولانا همان. (جلد4) ص 45. 
7- زمانی همان، (دفتر چهارم) صص 254-255.
8- زمانی همان، (دفتر دوم) ص711.
9- مولانا همان. (جلد2)، ص132.


پرسش و پاسخ های قرآنی

حسابرسی در قیامت چگونه است؟
رستاخیز دادگاه عظیمی است که همه بدون استثنا در برابر آن حاضر و محاکمه می‏شوند.
این‏که می‏گوییم در جهان دیگر همه انسان‏ها محاکمه می‏شوند، به این معنا نیست که میزهای متعددی در عرصه قیامت گذارده می‏شود و هر کس پرونده کوچکی یا بزرگی زیر بغل دارد و همراه گواهان و شهود وارد محشر می‏شود و در برابر قیامت، قضاوت و دادرسان این دادگاه که مثلاً از جنس فرشتگانند، قرار می‏گیرد و پس از بازپرسی‏ های مقدماتی، محاکمه علنی شروع می‏شود و متهم نیز از خود مدافعاتی کرده، بعد «فرشتگان دادرس» وارد «شور» می‏شوند و رأی نهایی به محکومیت یا به تبرئه یا تشویق و پاداش افراد صادر می‏کنند و پس از امضای «حاکم مطلق عرصه‏ ی محشر»، یعنی ذات خداوند، برای اجرا به مأموران اجرای احکام الهی، یعنی فرشتگان بهشت و دوزخ ابلاغ می‏گردد. نه به هیچ‏ وجه چنین نیست، در آن‏جا الفاظ رنگ و مفهوم‏ دیگری به خود می‏گیرند، شبحی از محکمه و دادگاه وجود دارد، اما در سطحی فوق‏ العاده عالی ‏تر و شکلی غیر از آنچه دیده ‏ایم و شنیده ‏ایم.
اگر سخن از میزان عمل(ترازوی سنجش کارها) به میان می‏ آید، نه به این معنی است که اعمال را در یک کفه ترازو دو کفه قرار می‏دهند و در برابر آن آن‏قدر سنگ می‏ ریزند تا تعادل برقرار گردد و وزن واقعی معلوم شود و یا اگر زیاد باشد، به وسیله ترازوهای غول پیکر همانند باسکول وزن آن را معلوم می‏کنند و سپس با قلم و مداد و چرتکه یا چیزی شبیه ماشین ‏های حساب، به حساب اعمال رسیدگی می‏شود، نه هیچ کدام از آن‏ها نیست.
گفتیم در این‏جا رنگ تازه ‏ای به خود می‏گیرند(و باید چنین باشند)، زیرا سخن از جهانی در میان است که با دنیای ما به کلی مغایرت دارد.
البته نباید این حقیقت را بهانه ‏ای برای تفسیرهای نابه‏ جا و سوء استفاده و ایجاد یک نوع هرج و مرج ادبی در الفاظ مربوط به جهانی دیگر قرار داد، بلکه باید مفاهیم این الفاظ را در پرتو قرائن موجود روشن ساخت. از طرفی، در زندگی این دنیا نیز مفاهیم الفاظ با گذشت زمان دگرگون می‏شود.
سابقاً هنگامی که کلمه‏ ی چراغ گفته می‏شد، ظرف کوچکی محتوی یک ماده‏ی روغنی در نظر مجسم می‏گشت که یک «فیتیله» در وسط آن جای گرفته بود، آن سر فیتیله را که بیرون بود، آتش می‏زدند و روغن آرام آرام می‏ سوخت، گاهی برای جلوگیری از دور کردن، «حبابی» هم بر آن می‏گذاردند که هوا را به سرعت از یک طرف وارد و از طرف دیگر خارج کند.
ولی امروز، این اسم به چراغ‏ های فلورسنت گفته می‏شود که مانند یک «حلقه ‏ی ماهتاب» به سقف چسبیده، نه از روی روغن ‏دان، خبری در آن است و نه از روغن و فیتیله و حباب، تنها چیزی که به قوت خود کاملاً باقی مانده، آن است که خاصیت هر دو چراغ یکی است و آن مبارزه با ظلمت و تاریکی است.
این سخن در مورد سایر وسایل زندگی قدیم و جدید نیز صادق است که ابزار و آلات به کلی عوض می‏شوند، ولی نتیجه ثابت و باقی می‏ ماند.
هنگامی که در دو زمان مختلف، در جهان ما این قدر دگرگونی واقع شود، در مورد جهان دیگری که همه چیزش با این جهان متفاوت است، مسأله روشن خواهد بود که اگر الفبای دیگری برای بیان مفاهیم آن به دست نیاوریم، حداقل باید در مورد به کار بردن الفاظ، بیشتر روی نتایج آن بیندیشیم و تکیه کنیم. نمی‏ گویم با میل خود آن‏ها را هر جور خواستیم تفسیر کنیم، می‏گویم توجه داشته باشیم که این الفاظ وضع خاصی دارند.
بسیار دیده و شنیده می‏شود که متهم شهادت تمام شهود را انکار می‏کند، اما همین که نوار سخنان او را برایش می‏گذارند یا عکس‏ هایش را در لحظه جنایت به او نشان می‏دهند، تمام راه‏های انکار را به روی خود بسته می‏بیند و اعتراف می‏کند. دلیل آن این است که گواهی عکس و نوار، یک گواهی طبیعی و اثری است که هیچ‏کس قادر بر انکار آن نیست. نباید فراموش کنیم که روح و جسم ما یک بایگانی عجیب اسرارآمیز از همه اعمال و رفتار و سخنان عمر ماست، یعنی همان‏طورکه غذاهایی که از آغاز عمر تاکنون خورده ‏ایم، در جسم ما بدون استثنا اثر گذارده و آثار هر یک از آن‏ها در خون ما، در سلول‏ های بدن، در استخوان و رگ و پی ما وجود دارد، حتی با تغییر سلول‏ ها و عوض شدن آن‏ها، باز این آثار به سلول‏های بعدی انتقال می‏ یابند، به‏ طوری که اگر یک دستگاه فوق‏ العاده دقیق باشد و روی خون یا سلول‏ های بدن ما بررسی کند، ممکن است تمام غذاهایی را که از آغاز تاکنون خورده ‏ایم، حتی با قید تاریخ! بازگو کند، هر یک از اعمال ما نیز انعکاس و بازتابی بر روح و جسم ما دارد.
یک دروغ، یک خیانت، یک تجاوز به حق دیگران، یک ضربه‏ ی سیلی به صورت بی‏گناه، یک شهادت و گواهی ظالمانه، همه نقش بر روح و جسم ما می‏ گذارند و خطوطی ترسیم می‏کنند که خواندن این خطوط در دادگاه قیامت که عالم ظهور و بروز است، کاملاً آسان می‏باشد. این‏ها همه گواهان و شهودان دادگاهند. پس به خوبی معلوم می‏شود که مسأله‏ ی پرونده نامه اعمال و محاسبه در محکمه رستاخیز نیز مشکل تازه‏ ای به خود می‏گیرد، سرتا پای مجرمان و نیکوکاران پرونده است. زمینی که روی آن زندگی داشته، در دیوارهای خانه ‏ای که در آن مسکن کرده بود، هر کدام پرونده‏ای می‏باشد و مسلماً نامه‏ ی عملی که به دست راست نیکوکاران و به دست چپ بدکاران داده می‏شود و آیات قرآن می‏گوید آن‏ها قادر به انکار محتویات آن نیستند، نوعی از این پرونده‏ ها اثری است که شاید تصور آن هم امروز برای ما مشکل باشد.(مکارم شیرازی، ناصر، 1376، معاد و جهاد پس از مرگ، {بی‏تا}، ناشر سروش، تلخیص ص260-253)


علوم قرآنی

در شماره گذشته، به ادله معتقدین به جمع ‏آوری قرآن پس از رحلت پیامبر(ص) پرداختیم و وعده دادیم که در این شماره، به مسأله که موجب شد تا خليفه اول به فكر جمع ‏آورى قرآن بيفتد، پرداخته شود.
جنگ يمامه و پيامدهاى آن
پس از يك سال و اندى كه از رحلت پیامبر اسلام گذشته بود، جنگ يمامه درگرفت و در اين جنگ، هفتاد نفر از قراء كشته شدند. مقام خلافت از ترس اين كه ممكن است جنگ ديگرى براى مسلمانان پيش آمد كند و بقيه قراء كشته شوند و در اثر [از بين رفتن] حمله قرآن، خود قرآن از بين برود، به فكر افتاد كه سور و آيات قرآنى را در يك مصحف جمع‏آورى كند(قرآن در اسلام، ص 191)
حادثه يمامه يكى از مهم‏ترين حوادث و فتنه‏ هايى بود كه در خلافت ابوبكر اتفاق افتاد. مسيلمه كذاب كه در سال نهم هجرت با گروهى از يمامه خدمت پيامبر رسيده بود، در بازگشت از اين سفر، مرتد شد و در نامه ‏اى ادعاى شركت در پيامبرى نمود. پيامبر او را مسيلمه كذاب لقب داد.
در ماه ربيع ‏الاول سال دوازدهم هجرت، كه آغاز دومين سال خلافت ابوبكر بود، وى سپاهى را به فرماندهى خالدبن‏ وليد به جنگ با مسيلمه فرستاد. سپاهيان خالد كه 4500 تن بودند، در جنگى سخت نابرابر با چهل هزار جنگجوى طرفدار مسيلمه به نبرد پرداختند. سرانجام مسيلمه كشته شد و پيروزى به دست آمد. اما اين پيروزى گران تمام شد، كشته‏ هاى مسلمانان را تا 1700 نفر گزارش كرده ‏اند كه در ميان آن‏ها 700 يا 450 و يا به كمترين رقم هفتاد تن از صحابه و حاملان قرآن بوده ‏اند(ر.ك: راميار، تاريخ قرآن، صص 301- 299 )
پس از اين حادثه، عمر كه نگران وقوع حوادثى مشابه بود، به خليفه اول جمع‏ آورى قرآن را پیشنهاد کرد. ابوبكر با پذيرش اين پيشنهاد، زيدبن ثابت را مأمور اجراى جمع‏آورى قرآن كرد.
يكى از مشهورترين رواياتى كه شرح اين ماجرا را بازگو نموده است، روايتى از خود زيدبن ثابت است. زیدبن ثابت از انصار و خزرجی بود و در زمان پیامبر(ص) جزو کاتبین وحی بود كه بخارى آن را در صحيح خود نقل كرده و در تمام كتب مربوط به علوم قرآنى، نويسندگان به آن استناد نموده ‏اند.
اينك شرح داستان را از زبان زيدبن ثابت مى شنويم:
پس از جنگ يمامه، ابوبكر مرا احضار نمود. وقتى بر ابوبكر وارد شدم، عمر نزد او بود. ابوبكر خطاب به من گفت: عمر نزد من آمده و گفته است: جنگ يمامه در مورد قاريان و حافظان قرآن، كشتارى سخت وارد نموده و بيم آن مى ‏رود كه در اثر جنگ‏هاى ديگر، قراء ديگرى كشته شوند و بخش مهمى از قرآن از بين برود. مصلحت آن است كه دستور دهى قرآن جمع ‏آورى گردد. به عمر گفتم: چگونه مى ‏خواهى كارى را كه رسول خدا(ص) انجام نداده است، انجام دهى؟ او پاسخ داد: به خدا سوگند، اين كار نيكى است. از آن موقع پيوسته او به من(ابوبكر) مراجعه نمود تا آن كه خداوند در اين امر، شرح صدرى به من عنايت نمود و در اين جهت با عمر هم نظر گرديدم.
زيد مى‌‏گويد: پس از نقل اين جريان، ابوبكر به من گفت: تو مردى جوان، عاقل و مورد اعتماد می‏ باشى و تو بودى كه وحى را براى پيامبر می ‏نوشتى، پس به جمع آورى قرآن اقدام نما.(زيد:) به خدا قسم، اگر مرا مأمور مى ‏كردند كه كوهى را از جايى بردارم، سنگين ‏تر از چنين مأموريتى نبود. به آن‏ها گفتم: چگونه شما كارى را انجام مى ‏دهيد كه شخص پيامبر(ص) انجام نداده است؟ ابوبكر در پاسخ گفت: به خدا قسم، خير در همين است و پيوسته به من اصرار نمود تا آن كه خداوند همان شرح صدرى را كه به ابوبكر و عمر عنايت كرده بود، به من نيز عنايت فرمود. پس به تتبع و تفحص قرآن پرداختم و قرآن را از نوشته‏ هايى كه بر روى شاخه‏ هاى خرما و سنگ‏ هاى ظريف بود و آنچه در سينه مردم جاى داشت، جمع ‏آورى كردم (صحيح بخارى، (ج 6) باب جمع القرآن، صص 581و580؛ البرهان، (ج 1) ص 326؛ الاتقان، ج 1، ص 182؛ مناهل العرفان، ج 1، ص 251؛ الميزان، ج 12، ص 119؛ البيان، ص 258. )
كيفيت جمع دوم(جمع در زمان ابوبكر) به دست زيدبن ثابت
به دستور مقام خلافت، جماعتى از قراى صحابه، با تصدى مستقيم زيدبن ثابت صحابى، سوره ‏ها و آيات قرآن را از الواح و كتف ‏ها، كه در خانه پيامبر اكرم(ص) به خط كُتّاب وحى يا پيش قراى صحابه بود، جمع‏ آورى كرده در يك مصحف قرار دادند و نسخه ‏هايى از آن را به اطراف و اكناف فرستادند.(قرآن در اسلام، ص 192)
به نقل يعقوبى، كميت ه‏اى مركب از 25 نفر از انصار تحت نظارت ابوبكر تشكيل شد تا زيد را در اين امر يارى نمايند. به آن‏ها گفته شد قرآن را بنويسيد و بر سعيدبن عاص كه مردى فصيح است، عرضه كنيد. ( الميزان، ج 12، ص 118. )
هشام ‏بن عروه از پدرش نقل كرده كه ابوبكر به عمر و زيد دستور داد تا در مسجد بنشينند و تنها آياتى را ثبت نمايند كه مدعى آن، دو شاهد بر آن اقامه نمايد(الاتقان، ج 1، ص 184؛ مناهل العرفان، ج 1، ص 252)
يكى از ايرادهايى كه به جمع قرآن در زمان ابوبكر شده، در همين مورد است كه روايت فوق و رواياتى نظير آن نشان مى‏ دهند آن‏ها آيات قرآن را - كه بايد به دليل قطعى و متواتر ثابت گردند - با اين شيوه ابتدايى و ساده، جمع مى نمودند و تنها براى ثبت آيه يا حتى سوره ‏اى اگر كسى دو شاهد مى ‏آورد، مقبول مى ‏افتاد، در حالى كه نص قرآنى بايد به تواتر ثابت گردد، نه با دو شاهد عادل. ايرادكنندگان گفته‏ اند اساساً چنين شيوه‏اى در جمع ‏آورى قرآن كريم مستلزم وقوع تحريف در كتاب خدا خواهد بود، زيرا تضمين‏هاى لازم در آن به كار نرفته و دقت لازم در آن صورت نگرفته، در نتيجه چنين جمع‏ آورى‏ هايى معمولاً اطمينانی نيستند. (ر.ك: البيان، ص 257)
ليكن همه مى ‏دانيم كه حافظان قرآن كريم بسيار بودند و خود زيد از جمله حافظان قرآن بوده است و جمع ‏آورى قرآن - به تعبير علامه بلاغى - تحت نظارت هزاران نفر از حافظان قرآن صورت گرفت. بنابراين بايد ديد مراد از دو شاهد در چنين روايتى چيست؟
ابن حجر گفته است: گويا منظور از اقامه‏ ی دو شاهد آن است كه آن دو شهادت دهند كه مكتوب و نوشته قرآنى در حضور پيامبر نوشته شده بود و يا آن كه شهادت دهند نوشته از وجوه ى بوده است كه قرآن به آن وجوه نازل گشته است.
همچنین منظور از دو شاهد عادل، دو شاهد غير از فرد مدعى نبوده، بلكه يك نفر خود مدعى آيه يا سوره بوده كه شهادت مى ‏داد و نفر دوم نيز ادعاى او را تصديق مى ‏نمود.
بدين‏ ترتيب، آنچه از اسناد تاريخى و اقوال عده‏ اى از دانشمندان علوم قرآنى به دست مى ‏آيد، اثبات جمع دوم در زمان خليفه اول، توسط زيدبن ثابت است.
منابع:
بخارى. محمدبن اسمعيل‏ بن ابراهيم صحيح البخارى. تحقيق قاسم الشماعى الرفاعى. دارالقلم. بیروت. 1407ق/ 1987م.
خوئى. ابوالقاسم. البيان فى تفسير القرآن. انوارالهدى. تهران 1401ق/ 1981م.
زرقانى. محمد عبدالعظيم. مناهل العرفان فى علوم القرآن. دار احياء الكتب العربية. قاهره.
سيوطى. جلال‏الدين عبدالرحمن ابوبكر. الاتقان فى علوم القرآن، دارابن كثير.دمشق، بيروت، 1414ق.