آشنایی با سوره ها
*ربابه کابوسی(طلبه مدرسه علمیه الزهرا گرگان)

نام سوره: صف               شماره سوره: 61                   محل نزول: مدینه
تعداد آیه: 14               تعداد کلمه: 226                     تعداد حروف: 966
معنی: منظور همان صف‏های فشرده و آهنین نیروهای اسلام در برابر کفر است.
نام‏های دیگر سوره: حواریون (یاران خاص و نزدیک) – عیسی(ع)

علت نامگذری :زیرا در آیه دهم آن، به پیامبر(ص) دستور داده شده که زن‌های مهاجر را امتحان کند تا علت و انگیزه ترک شوهرانشان و مهاجرتشان از مکه به مدینه معلوم شود.

ویژگی سوره: جهاد وقتال در راه خداوند و رزمندگان اسلام و صف‏های فشرده و آهنین آنان به هنگام نبرد در برابر دشمن بیش از هر چیز دیگر در نزد خداوند محبوب است.

 محتوي سوره:  
1) تسبیح و تقدیس خداوند به وسیله تمام موجودات
2) توبیخ کسانی که شعارهای خالی از عمل سر می‏دهند
3) ارزش و عظمت و صلابت صف‏های فشرده و پولادین رزمندگان اسلام
4) بشارت و پیشگوئی حضرت عیسی(ع)
5) پیروزی نهایی و قطعی دین خداوند
6) ایمان به پروردگار

ترتیب سوره: این سوره در ترتیب مصحف شصت و یکمین سوره و در ترتیب نزول صدویازدهمین سوره قرآن کریم است که پیش از آن سوره فتح و پس از سوره تغابن نازل شد.

فضیلت سوره: پیامبر(ص) می‏فرمایند: هرکه این سوره را بخواند حضرت عیسی(ع) برای او درود فرستد و تا زمانی که نمرده برای او استغفار کند و روز قیامت دوستش باشد.
در حدیثی دیگر امام باقر(ع) می‏فرمایند: کسی که قبل از خواب سوره‏های مسجات(حدید- حشر- صف – جمعه - تغابن) را بخواند نمی‏میرد تا امام زمان(عج) را درک کند و اگر بمیرد در جوار و نزد رسول خدا(ص) خواهد بود.


درسی از قرآن
برگرفته از جلسه عمومی تفسیر قرآن حضرت آیت ‏الله نورمفیدی
مریم علیجانی(طلبه مدرسه علمیه الزهرا گرگان)

«وَهُوَ الَّذِي أَنْشَأَلَكُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ قَلِيلًا مَا تَشْكُرُونَ»
«اوست که برای شما گوش و دیده و دل پدید آورد، ولی اندکی سپاسگزارند»(مومنون/ 78)

خداوند متعال در این آیه کریمه بیان می‏دارد که برای انسان‏ها گوش، چشم و قلب یا همان عقل قرار داده است که ابزار آگاهی انسان هستند و بشر بوسیله این‏ها می‏تواند به سعادت وکمال دست یابد.خداوند تعالی در این آیه گوش را مقدم بر چشم قرار داده است در صورتی که چشم برای انسان کاربرد بیشتری دارد. آیا این امر دلیلی دارد؟ در پاسخ باید گفت بله. به قول بعضی از مفسرین قرآن، گوش انسان در رحم مادر شروع به فعالیت و کار می‏کند و جنین در رحم صدای قلب مادر را می‏شنود و با آن انس می‏گیرد و صداهای اطراف مادر را متوجه می‏شود و می‏شنود. به همین خاطر بعد از متولد شدن نوزاد مستحب است که در گوش راست او اذان و در گوش چپ او اقامه گفته شود. ولی چشم انسان چون در رحم مادر در تاریکی مطلق بسر می‏برد و هیچ فعالیتی ندارد بسته است و بعد از به دنیا آمدن در مواجهه با نور و فضای روشن شروع به باز شدن و فعالیت می‏کند.
نکته‏ ای که خداوند به آن توجه می‏دهد این است که عده کمی از شما انسان‏ها سپاسگزاری و تشکر می‏کنید. در صورتی که شکر کردن و شاکر بودن برای خداوند خیلی مهم است و در قرآن کریم انسان سپاسگزار را ستایش کرده و ناسپاس را مذمت نموده است. لئن شکرتم لازیدنکم هنگامی را که پروردگارتان اعلام کرد که اگر سپاسگزاری کنید قطعاً نعمت خود را بر شما بیافزایم و اگر ناسپاسی کنید بی‏تردید عذابم سخت است. خداوند متعال در این آیه اعلام کرده که اگر شکرگزاری کنید نعمت‌ها را برای شما برکت وگسترش می‌دهم اما اگر کفران نعمت کنید و شکرگزار نباشید فرموده که به دنبال آن عذاب الهی خواهد بود. نکته جالب توجه در این زمینه این است که خداوند متعال خود نیز شاکر است و در کتاب آسمانی خویش فرموده اگر شما شکر کنید خداوند نیز شاکر و سپاسگزار است و این مطلب بسیار مهم و اساسی است. در دو آیه از قرآن کریم خداوند متعال به شاکر بودن خود اشاره کرده است در آیه «إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِمَا وَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْرًا فَإِنَّ اللَّهَ شَاكِرٌ عَلِيمٌ» «مسلّماً صفا و مَروه از نشانه‏های خداست، پس کسی که حجِ خانۀ کعبه کند یا عمره انجام دهد بر او باکی نیست که فاصلۀ میان آن دو را بپیماید و کسی که [بنا به خواست خودش افزون بر واجبات حج،] کار نیکی [چون طوافِ بیت و سعی مستحب] به جای آورد، قطعاً خداوند [در برابر عمل او] پاداش دهنده، و [به وضعیت او] داناست» (بقره/158)
 در پایان آیه خداوند بیان می‏دارد که اگر انسان کار خود را با میل و رغبت انجام دهد حال سعی صفا و مروه باشد یا هر کار خیر دیگری، خدا هم در مقابل از بنده تشکر می‏کند و باید توجه داشت که شاکر بودن خدا از بنده‏اش چه موهبت بزرگی می‏باشد. آیه دیگر «مَا يَفْعَلُ اللَّهُ بِعَذَابِكُمْ إِنْ شَكَرْتُمْ وَآمَنْتُمْ وَكَانَ اللَّهُ شَاكِرًا عَلِيمًا» «اگر سپاسگزار [نعمت‏های بی‏شمار حق] باشید و صادقانه ایمان بیاورید خدا را با عذاب شما چه کار؟ خداوند همواره پاداش دهنده و داناست»(نسا/ 147).  خداوند متعال در این آیه می‏فرماید خدا را با عذاب شما چه کار است؟ اگر شما شکر کنید و ایمان بیاورید. در این آیه خداوند شکر را مقدم بر ایمان قرار داده و سپس می‏فرماید خداوند هم شاکر و سپاسگزار بسیار دانا است. در مورد شکرگزاری انسان باید گفت شکرگزاری یک امر فطری است و انسان دارای آداب و شخصیت، مطمئناً سپاسگزار و شاکر خواهد بود و این شکرگزاری ابتدا در مقابل انسان‏های دیگر می‏باشد و سپس نسبت به خدا. طبق این حدیث از امام سجاد(ع) که فرمودند: شاکرترین شما در مقابل خدا شاکرترین در مقابل مردم خواهد بود. در روایات معصومین تاکید شده است که اگر کسی خوبی در حق شما انجام داد حتماً شاکر باشید و هرگز فراموش نکنید ولی خوبی کردن خودتان را نسبت به دیگران فراموش کنید؛ زیرا شاید باعث منت و یا ایجاد توقع در شما شود. در حدیثی از معصوم روایت شده است که خدای متعال در روز قیامت به یکی از بندگانش می‏گوید چرا از من تشکر نکردی؟ بنده می‏گوید خدایا شکرت را به جا آوردم و ناسپاسی نکردم.
خدا پاسخ می‏دهد از آن کسی که وسیله رسیدن نعمت‎های من به تو بود تشکر نکردی. نکته دیگر در مورد شکر کردن این است که: شکر کردن فقط زبانی نیست و مرتبه اول شکر دردل است که بعد به زبان جاری می‏شود. یعنی از صمیم دل همه نعمت‏ها را از خدا بدانم و از خدا تشکر نمایم. بنابراین شکر کردن باید از عمق جان انسان برآید زیرا ریشه آن معرفت به خدای متعال و عرفان الهی است. در صورتی که انسان دارای معرفت الهی باشد در هر حالتی که باشد شاکر است. در غم باشد یا شادی، در فقر باشد یا ثروت، در سختی باشد یا آسایش. مانند امام حسین(ع) که در صحرای کربلا در گودال قتلگاه نیز همان قدر راضی بود و خدا را شکر می‏کرد که در دامن پیامبر بود. و زمزمه «الهی رضا به قضائک» او ترک نمی‏شد.


پنجره ای به نور
زکیه مزیدی(مدرس مدرسه علمیه)

تفسیر موضوعی قرآن

اهداف آفرینش
شناخت اهداف آفرینش یکی از دغدغه‏های دیرین بشری است که از یک سو با سرنوشت انسان گره می‏خورد و از سویی دیگر با خدا و جهان پیوند دارد. هدفی که انسان برای خلقت می‏شناسد، نوع نگاه او را به جهان و انسان رقم می‏زند، هدف و جهت‏گیری زندگی او را شکل می‏دهد؛ بدان سان که می‏تواند بر همه انگیزه‏ها، اندیشه‏ها، اعمال و رفتار او تاثیر گذارد، به زندگی انسان معنا دهد، یا او را به پوچی و بی‏معنایی سوق دهد.
هر چیز چهار علت فاعلی، مادی، صوری و غایی دارد که مقصود از «هدف» در «اهداف آفرینش»، همان  علت غایی یا نهایت هر چیز در مسیر حرکت خویش است.(جمعی از نویسندگان،1391: 125) هر خالقی در خلق هر اثری به دنبال هدفی است که همین هدف کار و فعل او را حکیمانه کرده و به فعل وی معنا می‏بخشد. عدم وجود این عنصر مهم در خلق و ایجاد یک شیئ، کار را عبث و بیهوده کرده و در نزد عقلاء از درجه‌ی ارزش و اعتبار ساقط می‏کند. با ذکر مثال موضوع روشن می‏گردد: شخصی که مدرسه‏ای را تأسیس می‏کند، لازم است علاوه بر ساختن مکان‏های آموزشی و کلاس درس، سالنی را نیز برای ورزش و فعالیّت ورزشی دانش‏آموزان تعبیه کند. این در حالی است که هدف از تأسیس مدرسه، ایجاد مکانی برای ورزش و پرورش قهرمانان ورزشی نیست.
اهداف از احداث مدرسه، فراهم آوردن محیطی برای تعلیم و تربیت کودکان و بالا بردن سطح علم و آگاهی آنان است ولی از آنجا که فکر سالم در بدن سالم قرار دارد، لذا لازم است تا زمینه‌ی نشاط روحی و سلامت جسم محصّلین نیز مدّ نظر قرار گیرد تا هدف اصلی یعنی تعلیم و تعلّم بهتر محقّق شود.بر این اساس آموزش و پرورش هدف بالأصاله، احداث مدرسه، ورزش و تربیت بدنی هدف بالتبع آن خواهد بود. نظام بزرگ آفرینش نیز از این قاعده مستثنی نبوده و همه‌ی موجودات عالم در سایه‌ی هدف از پیش تعیین شده‏ای پا به عرصه‌ی وجود گذاشته‏اند. خداوند در قرآن کریم می‏فرماید: «و آسمان و زمين و آنچه را كه ميان اين دو است به باطل نيافريديم، اين گمان كسانى است كه كافر شده [وحق‏پوشى كرده‏اند] پس واى از آتش بر كسانى كه كافر شده‏اند»(ص/27). امّا با این وجود هدف خلقت همه‌ی موجودات یکی نبوده و خلقت هر موجود هدف خاص خود را دنبال می‏کند. چه بسا موجوداتی که خلقت آن‏ها به تبع موجودات دیگر، و وجود آن‏ها زمینه‏ساز آفرینش دیگر موجودات بوده است. به تعبیر دیگر، خلقت برخی موجودات تأمین کننده‌ی اهدافی بالاتری در سلسله‌ی موجودات است و اصطلاحاً اهداف در یک رابطه‌ی طولی با یکدیگر قرار دارند. از این‏رو می‏توان گفت که برخی موجودات دارای هدف بالأصاله هستند و برخی دیگر بالتبع.
بنابراین جهان آفرینش به عنوان یکی از شگفت‏انگیزترین مخلوقات پروردگار، بنا به حکمت الهی، هدفی را دنبال می‏کند و بیهوه و عبث خلق نشده است و خداوند پیش از شروع، «هدفی» داشته و سپس خلقت جهان را در همان راستا سامان داده تا در نهایت، جهان به همان هدف برسد.
سؤال: خداوند از خلقت نظام کائنات و موجودات بی‏شمار کره‌ی خاکی و در یک کلام از خلقت عرش و فرش چه هدفی را دنبال کرده است؟
از آیات متعدّد قرآن کریم می‏توان نتیجه گرفت که خلقت جهان آفرینش، مقدّمه‌ی خلقت آدم بوده است و کل جهان هستی و آراستن زمین به نباتات، جانداران، جنگل ودشت، همگی زمینه‏سازی برای قدم نهادن انسان بر روی کره‌ی خاکی است. برخی از متفکّرین معاصر معتقدند که «اینکه ما بگوییم تمام دستگاه هستی برای انسان آفریده شده است، این مطلب نیاز به تحلیل و بررسی زیاد دارد»(جعفری،1390 : 127) امّا با رجوع به قرآن کریم و کلام وحی، آیاتی را می‏توان یافت که همگی دال بر این معنا است.
 یکی از شواهد بر این مسئله که در قرآن کریم به آن اشاره شده و در آیاتی چند، از آن سخن به میان آمده است، موضوع تسخیر کائنات و موجودات توسّط انسان است. خداوند در سوره‌ی لقمان می‏فرماید: «آيا ندانسته‏ايد كه خدا آنچه را كه در آسمان‏ها و آنچه را كه در زمين است مسخر شما ساخته و نعمت‏هاى ظاهر و باطن خود را بر شما تمام كرده است...».(لقمان/20)
«تسخیر» در لغت، به معنای در اختیار گرفتن یک شیئ است به نحوی که هیچگونه اختیاری از خود نداشته باشد به تعبیر دیگر، شیئ مسخّر موجودی است که «در قهر و غلبه‌ی دیگری داخل شده به نحوی که هیچگونه اراده و اختیاری بر خلاص کردن خود ندارد».(زبیدی،جلد6: 507)
انسان از چنان ارزش و مقامی برخوردار است که به فرمان خداوند، همه‌ی موجودات جهان آفرینش مسخّر او هستند و به گونه‎ای آفریده شده است که بتواند همه‌ی نیروهای طبیعت را تسخیر کند و از آن‏ها به نفع خود استفاده کند.(نصری،1394 : 227)مفسر قرآن کریم، هدف از آفرینش را چنین بیان می‏دارند که: هدف برای تکامل انسان و دریافت رحمت است و اگر پرسیده شود: تکامل و قرب پروردگار برای چه منظوری است؟ می‌گوییم: برای قرب به پروردگار! یعنی این هدف نهایی است و همه چیز را برای تکامل و قرب می‌خواهیم، اما قرب و دریافت رحمت را برای خودش (یعنی برای تقرب به پروردگار) که ماورای آن پاسخ دیگری نیست.(مکارم شیرازی،1382: 393)

منابع
1)جعفری، محمد تقی، آفرینش و انسان،چاپ سوم، تهران: انتشارات موسسه تدوین و نشر آثار علامه جعفری،1390
2) جمعی از نویسندگان، تفسیر موضوعی قرآن کریم، چاپ46،قم: دفتر نشر معارف،1391
3) زبیدی، مرتضی، تاج العروس من جواهرالقاموس، جلد 6، تهران:انتشارات دارلفکر، بی تا
4) مکارم شیرازی و همکاران، ناصر، تفسیر نمونه،جلد22،چاپ بیست و دو،تهران: دارالکتب اسلامیه،1382
5) نصری، عبدالله، مبانی انسان¬شناسی در قرآن، چاپ نهم، تهران:سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی،1394

داستان های قرآنی
*ربابه کابوسی(طلبه مدرسه علمیه الزهرا گرگان)

به آنچه می‏گویید عمل کنید
ياأَيُّهَاالَّذِينَآمَنُوالِمَتَقُولُونَمالاتَفْعَلُونَ (2)
كَبُرَمَقْتاًعِنْدَاللَّهِأَنْتَقُولُوامالاتَفْعَلُونَ (3)

ترجمه:
2) اى كسانیكه ايمان آورده‏ايد! چراسخنى مى‏گوئيد كه عمل نمى‏كنيد؟
3) نزدخدابسيارموجب خشم است كه سخنى بگوئيدكه عمل نمى‏كنيد؟

شان نزول:
هنگامیكه خداوندثواب شهداى بدر را بيان كرد، جمعی از صحابه گفتند: بعد از اين هر وقت با دشمن روبرو شويم پشت نخواهيم كرد، و فرار نمى‏كنيم، ولی به گفته خود وفا نكردند و در جنگ احد فرار نمودند، تا آنجا كه پيشانی پيامبر(ص) و دندان مبارك او شكسته شد.



قرآن و ادبیات فارسی
فاطمه احمدی(طلبه مدرسه علمیه الزهرا گرگان)

قيلَ ادْخُلِ الْجَنَّةَ قالَ يا لَيْتَ قَوْمي‏ يَعْلَمُونَ(26) بِمَا غَفَرَلِي رَبِّي وَجَعَلَنِي مِنَ الْمُكْرَمِينَ(27)
(سرانجام او را شهید کردند و) به او گفته شد: «وارد بهشت شو!» گفت: «ای کاش قوم من می‏دانستند. که خدا چگونه در حق من مغفرت و رحمت فرمود و مرا مورد لطف و کرم قرار داد.»(27و26/یس)
مولانا با تأثر از این آیه در ضمن داستان توبه نصوح، با بیانی زیبا این آیه شریفه را دستاویز قرار داده، این نکته را متذکر می‏شود که اگر انسان به اشتباه خود پی ببرد و پشیمان شود و واقعاً توبه کند و در صدد جبران گناه خود برآید خداوند متعال نیز دست او را گرفته خیرات و برکاتی را نصیب او می‏کند که از حد خارج است. مولانا با زبان نصوح به مردم می‏گوید: ای کاش قوم من هم از آن خبر داشتند.
نصوح مردی بود با هیبت و قیافه‌ی زنانه. او در حمام‌های زنان به کار مشغول بود و بخصوص دختر شاه را دلاکی می‌کرد و کسی هم به جنسیت حقیقی او پی نبرده بود. او سالیان متمادی بر این کار بود و از این راه هم امرار معاش می‌کرد و هم ارضای شهوت. گرچه چندین بار به حکم وجدان توبه کرده بود، هر بار توبه خود را می‎شکست.
روزی نصوح برای رهایی از این فعل قبیح نزد عارفی ربانی رفت و به او گفت مرا نیز دعا کن. آن عارف که مردی روشن‌بین بود، بی‌آنکه خواسته‌ی او را بپرسد به فراست دریافت که مشکل او چیست، ولی چیزی به رویش نیاورد. فقط تبسمی کرد و گفت إن شاالله توبه نصیبت می‌شود.دعای آن عارف به اجابت رسید و اسباب توبه‌ی نصوح بدین صورت فراهم شد.
روزی نصوح طبق روال همیشگی در حمام زنانه مشغول کار بود که ناگهان قیل و قالی بلند شد و در آن میان زنی جار زد که یکی از مرواریدهای گوشواره‌ی دختر شاه گم شده است. در حمام را ببندید و نگذارید کسی خارج شود تا جامه و بقچه‌ی حاضران وارسی شود.
بقچه‌ها و جامه‌ها را به دقت گشتند اما از دانه مروارید خبری نشد. ناچار گفتند همه باید کاملاً برهنه شوند و یکی یکی مورد بازدید قرار گیرند. نصوح با شنیدن این حرف بکلی خود را باخت، به خلوت حمام رفت و در حالی که بدنش مثل بید می‌لرزید با تمام وجود و با دلی شکسته خدا را طلبید و گفت: خداوندا! بارها توبه بشکسته‏ام، اما تو را به مقام ستاریتت این بار نیز فعل قبیحم بپوشان تا زین پس گرد هیچ گناهی نگردم.
نصوح آنقدر خدایا خدایا کرد که در و دیوار نیز با او همنوا شدند. در این اثنا نوبت وارسی نصوح رسید. زنی نام او را صدا زد. اما همینکه او نام خود را شنید از شدت ترس، بر کف حمام افتاد و از هوش رفت. در این فاصله زنی فریاد زد که مژده مژده مروارید پیدا شد.
ناگهان در حمام ولوله‌ای افتاد. زنان دستک‌زنان شادمانی خود را از یافته‌ شدن مروارید اعلام کردند. و نصوح نیز در فضایی آکنده از شادمانی به هوش آمد و دید که خطر از کنار گوشش گذشته است. زنانی که بدو ظنین بودند نزدش آمدند و عذرها خواستند. او در این واقعه عیاناً لطف و عنایت ربانی را مشاهده کرد. این بود که بر توبه‌اش ثابت‌قدم ماند و فوراً از آن کار کناره گرفت. چند روزی از غیبت او در حمام سپری نشده بود که دختر شاه او را به کار در حمام زنانه دعوت کرد، ولی نصوح جواب داد که دستم علیل شده و قادر به دلاکی و مشت و مال نیستم، و دیگر هم نرفت.

باز، رحمت پوستین دوزیم کرد
هر چه کردم، جمله ناکرده گرفت
نام من در نامه پاکاننوشت
آه کردم، چون رسن شد آه من
آن رسن بگرفتم و بیرون شدم
در بن چاهی همی‌بودم زبون
گر سر هر موی من یابد زبان
می‌زنم نعره در این روضه و عیون
توبه شیرین چو جان روزیم کرد
طاعت ناکرده آورده گرفت
دوزخی بودم، ببخشیدم بهشت
گشت آویزان رسن در چاه من
شاد و زفت و فربه و گلگون شدم
در همه عالم نمی‌گنجم کنون
شکرهای تو نیاید در بیان
خلق را: یا لَیتَ قَومی یَعلمون»

بار دیگر رحمت الهی لغزش مرا جبران کرد و توبه‏ای را نصیبم کرد که از جان هم شیرین‏تر است. هر گناهی که مرتکب شدم اغماض کرد و هر طاعت و عبادتی را که انجام نداده بودم انجام یافته فرض کرد. نام مرا در دفتر پاکیزگان صالح نوشت و با آنکه مستحق جهنم بودم بهشت را به من عطا کرد. من از کثرت گناه خود آه کشیدم و آهم به ریسمانی تبدیل شد و آن ریسمان در درون چاه نفسانی و شهوانی که در آن محبوس بودم آویزان شد، ریسمان را گرفته و خارج شدم. پس از نجات از آن چاه از نظر روحی و باطنی شاد و نیرومند و کمال یافته و با نشاط شدم. خداوندا آفرین‏های بی‏شمار نثار تو باد که ناگهان مرا از اندوه رهانیدی. اگر فرضاً سر هر موی من زبانی شود باز نمی‏تواند سپاس تو را به جای آورد من در میان این بوستان‏ها و چشمه ساران در خطاب به مردم فریاد بر می‏آوردم که ای کاش قوم من نیز می‏دانستند.
رک. 1- مولانا جلال الدین محمد بلخی، مثنوی معنوی ، به کوشش محمد استعلامی، چ ششم، ج5، تهران: زوّار، 1372، ص113، 2- کریم زمانی، شرح جامع مثنوی معنوی، دفترپنجم، چ هفتم، تهران: انتشارات اطلاعات، 1383، ص 631 و3- محمد تقی جعفری، تفسیر و نقد تحلیل مثنوی، ج12، چ یازدهم، تهران: انتشارات اسلامی، 1367، ص 112

پرسش و پاسخ قرآنی
مریم نوغانی(مدرس دانشگاه)

ویژگی‏ های بسم الله و رازهای سوره حمد چیست؟
بسم الله در آغاز هر سوره، معنای مخصوصی دارد که با محتوای آن سوره هماهنگ است و چون سوره حمد عهده‏دار معارف فراوانی است. «بسم الله» در آغاز آن حاوی همه آن‏ معارف است.
از آن‎جا که ادراک این معارف، وسیله ارتقا به شهود و رازهای آن است. ذیلاً معرفی از آن‏ها را می‏آوریم. «حمد» قطعاً در برابر نعمت است و نظام امکانی از معقول گرفته تا محسوس و از غیب تا شهود، همه نعمت‏هایی است که خداوند عطا فرموده است، پس او مستحق ستایش است و جز او کسی این استحقاق را ندارد و چون غیرخداوند وجود حقیقی ندارد زیرا همه ما سوی الله، نشانه‏ها و مظاهر او هستند، پس او بر هر چه غیر او صادر می‏شود، مالک مستقل است یعنی ستایشی که از غیر خدا بروز می‏کند، مظهر و نشانه ستایشی است که از خدای متعال پدید می‏آید. پس ستایشگری غیر خدا وجود ندارد و هم او حمید و ستوده به معنای مطلق است، یعنی او هم ستایشگر است و هم ستایش شده.
در این سوره، علت اینکه خداوند متعال، استحقاق ستایش دارد، پنج امر ذکر شده که:
یکم، عنوان «الله» است، زیرا این کلمه جامع همه کمالات است و در وجود هر کس همه کمالات جمع شود، او ستایش شده و محمود است، در نتیجه، خدای تبارک و تعالی ستایش شده و محمود است، پس ستایش تنها از آن اوست.
دوم، عنوان «ربوبیت» است که از صفات خاص خدای عزوجل است و چون خداوند سبحان پروردگار جهانهاست، هر پروردگاری محمود و ستایش را دارد.
سوم، عنوان«رحمانیت» و بخشایندگی نیز از صفات خاص خداوند است.
این صفت نسبت به «الله» خاص است، چنان که از آیه «قل ادعوا الله او ادعوا الرحمن ایاماً تدعوا فله الاسماء الحسنی» (بگو خدا را بخوانید یا رحمان را، هر کدام را بخوانید برای او نام‏های نیکوتر است) چنین استفاده می‏شود. زیرا دلالت دارد هر یک از اسم‏های «الله» و «الرحمن» واجد ویژگی‏های نام‏های نیکوتراند، هر یک از این دو اسم، اسم‏های حساس است.
چهارم، عنوان «رحیمیت» نیز از اوصاف خاص است، چون غیر مومن را فرا نمی‏گیرد و همانند عنوان «الله» اسم اعظم و جامع نیست. از آنجا که خدای سبحان مهربان و رحیم است و هر مهربانی مورد ستایش قرار می‏گیرد، پس خداوند متعال محمود و ستایش شده است، پس برای اوست ستایش.
پنجم، عنوان «مالک» و فرمانروایی در امر پاداش بهشت و دوزخ. این فرمانروایی از شئون حکمت است، چنان که از شئون قدرت نیز هست، هر حاکم دادخواهی، در برابر عمل، فرمان به پاداش می‏دهد، اگر عمل نیک باشد به بهشت، و اگر بد باشد به دوزخ، چنین حاکمی مورد ستایش است و چون خداوند سبحان، مالک بهشت و دوزخ است، محمود است پس حمد و ستایش از آن اوست. روشن است که برای هر یک از معارف مزبور، رازی مخصوص و خارجی است و نمازگزاری که پروردگارش را مناجات می‏کند،  به آن اسرار دست نمی‏یابد جز از راه شناخت و باور این معارف و حرکت به سوی کسب آن‏ها تا به جایی رسد که مصدق خارجی آن‏ها را به شهود بنگرد.
و به نهان آن‏ها  راه یابد. از این رو آنچه در روایات اهل‏بیت(ع) و آثار پیروانشان به ما رسیده، مانند این که هنگام خواندن فانحه الکتاب به حال مدهوشی و عشوه می‏افتادند، بدین جهت بوده که پاره‏ای از اسرار نهانی آن‏ها را می‏دیدند.
نمازگزار پس از این که با برهان قرآنی بدین پایه از معرفت رسید که خداوند سبحان مستحق عبادت است. می‏خواهد به معرفت خود(خدای سبحان) با شهود، یعنی عرفان نایل گردد و نماز تنها وسیله رسیدن به این مقصود است و مانع می‏شود از آلودگی و از آنچه انسان را از خداوند دور می‏کند، نماز پیوندی است میان بنده و موسی، بنده با این عبادت به خداوند متعال نزدیک می‏شود و با جمله «ایاک نعبد» (با رکوع کنندگان رکوع نمایید) که بیانگر حصر است، با او مناجات می‏کند.
منبع
1ـ تفسیر تسنیم، ج1، ص290
2ـ همان، ص270
3ـ سوره اسراء، آیه 110
4ـ رازهای نماز، جوادی آملی، نشر اسراء، دفتر انتشارات ؟؟؟؟، بهمن 1384



علوم قرآنی
سیده نفیسه حسینی واعظ(مدرس مدرسه علمیه الزهرا گرگان)

تمثيلات در قرآن

درشماره گذشته به بحث تمثیلات در قرآن پرداختیم و بیان شد که اين كتاب آسمانى، با واداشتن انسان‏‏ها به تفكّر و تعقّل و تدبّر در آيات الهى و نظام آفرينش و موجودات اطراف خود و نظر در خلقت خويشتن و سير در زمين و كند و كاو و تعمّق در سرگذشت اقوام پيشين و يافتن عوامل بقاء و سقوطشان، نيز با معرفى انسان‏هاى مقاوم و نمونه و بيان زندگانى رسولان الهى و غيره به تربيت، راهنمايى، رشد و هدايت آن‏ها همّت می‏گمارد و در اين راه از «تمثيل» كه حقايق و واقعيات دور از ذهن را براى مردم نزديك و مجسّم و قابل فهم مى‏‏سازد، استفاده مى‏كند.
در این شماره به آیات(24و25سوره مبارکه ابراهیم:)که ایمان و کفر به شجره طیبه و خبیثه تشبیه شده است وحق با همه گستردگی‏اش در کلمه طیبه تجسم یافته است خواهیم پرداخت
«أَلَمْ تَرَ كَيْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا كَلِمَةً طَيِّبَةً كَشَجَرَةٍ طَيِّبَةٍ أَصْلُهَا ثَابِتٌ وَفَرْعُهَا فِي السَّمَاءِ(٢٤)تُؤْتِي أُكُلَهَا كُلَّ حِينٍ بِإِذْنِ رَبِّهَا وَيَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثَالَ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ(٢٥)» «آیا ندانسته‏ای که خداوند چگونه کلمۀ پاک [یعنی توحید و اسلام] را تشبیه به درخت پاکی کرده است که ریشه‏اش استوار و شاخه‏اش در آسمان است؟(24»)
درختی که] میوه‏اش را به خواست پروردگارش در هر زمانی می‏دهد، خداوند برای مردم مَثَل‏ها می‏زند تا متذکر [حقایق] شوند شجره طيبه و شجره خبيثه در اينجا صحنه ديگرى از تجسم حق و باطل، كفر و ايمان، طيب و خبيث را ضمن يك مثال جالب و بسيار عميق و پرمعنى بيان كرده، بحث‏هاى آيات گذشته را كه در اين زمينه بود تكميل مى‏كند.
نخست مى‏فرمايد: «آيا نديدى چگونه خدا مثالى براى كلام پاكيزه زده و آن را به شجره طيبه و پاكى تشبيه كرده است»؟ «الم تركيف ضرب الله مثلا كلمة طيبة كشجرة طيبة». سپس به ويژگي‏هاى اين شجره طيبه درخت پاكيزه و پر بركت مي‏پردازد و به تمام ابعاد آن ضمن عبارات كوتاهى اشاره می‏كند. اما پيش از آنكه ويژگي‏هاى اين شجره طيبه را همراه قرآن بررسى كنيم بايد ببينيم منظور از «كلمه طيبه» چيست؟ بعضى از مفسران آن را به كلمه توحيد و جمله لا اله الا الله تفسير كرده‏اند. در حالى كه بعضى ديگر آن را اشاره به اوامر و فرمان‏هاى الهى می‏دانند و بعضى ديگر آن را ايمان مى‏دانند كه محتوا و مفهوم لااله الاالله است. بعضى ديگر آن را به شخص(مؤمن) تفسير كرده‏اند و بعضى روش و برنامه‏هاى سازنده را در تفسير آن آورده‏اند. ولى با توجه به وسعت مفهوم و محتواى كلمه طيبه مى‏توان گفت همه اين‏ها را شامل مى‏شود، زيرا «كلمه» به معنى وسيع همه موجودات را در بر مى‏گيرد، و به همين دليل بر مخلوقات «كلمة الله» گفته مى‏شود و «طيب» هر گونه پاك و پاكيزه است، نتيجه اين‏كه اين مثال هر سنت، دستور، برنامه، روش، هر عمل، هر انسان و خلاصه هر موجود پاك و پربركتى را شامل مى‏شود، همه اين‏ها همانند يك درخت پاكيزه است با ويژگي‏هاى زير: 1- موجودى است داراى رشد و نمو، نه بي‏روح و جامد و بي‏حركت، بلكه پويا و سازنده ديگران و خويشتن «تعبير به شجره بيانگر اين حقيقت است.»
2ـ اين درخت پاك است و طيب اما از چه نظر؟ چون انگشت روى هيچ قسمتى گذارده نشده مفهومش اين است که، از هر نظر منظره‏اش پاكيزه، ميوه‏اش پاكيزه، شكوفه و گلش پاكيزه، سايه‏اش پاكيزه و نسيمى كه از آن برمی‏خیزد نيز پاكيزه است.
 3 - اين شجره داراى نظام حساب شده‏اى است. شاخه‏ها و ريشه‏هایی دارد و هر كدام مأموريت و وظيفه‏اى دارند، اصولاً وجود اصل و فرع در آن، دليل بر حاكميت نظام حساب شده‏اى بر آن است.
4ـ اصل و ريشه آن ثابت و مستحكم است به طورى كه طوفان‏ها و تند بادها نمي‏تواند آن را از جا بركند و توانائى آن را دارد كه شاخه‏هاى سر به آسمان كشيده‏اش را در فضا در زير نور آفتاب و در برابر هواى آزاد معلق نگاه دارد و حفظ كند، چرا كه شاخه هر چه سركشيده‏تر باشد بايد متكى به ريشه قويترى باشد «اصل‏ها ثابت». 5ـ شاخه‏هاى اين شجره طيبه در يك محيط پست و محدود نيست بلكه بلند آسمان جايگاه او است، اين شاخه‏ها سينه هوا را شكافته و در آن فرو رفته، آرى «شاخه‏هايش در آسمان است»«و فرعها فى السماء». روشن است هر قدر شاخه‏ها برافراشته‏تر باشند از آلودگى گرد و غبار زمين دورترند و ميوه‏هاى پاكترى خواهند داشت، از نور آفتاب و هواى سالم بيشتر بهره مى‏گيرند، آن را به ميوه‏هاى طيب خود بهتر منتقل مى‏كنند.
6 ـ  اين شجره طيبه شجره پربار است نه همچون درختانى كه ميوه و ثمرى ندارند بنابراين مولد هستند و ميوه خود را مى‏دهد «توتى اكلها».
7 ـ اما نه در يك فصل يا دو فصل، بلكه در هر فصل، يعنى هر زمان كه دست به سوى شاخه‏هايش دراز كنى محروم بر نمي‏گردى «كل حين».
 8 ـ ميوه دادن او نيز بي‏حساب نيست بلكه مشمول قوانين آفرينش است و طبق يك سنت الهى و به اذن پروردگارش اين ميوه را به همگان ارزانى مي‏دارد «باذن ربها». اكنون درست بينديشيم و ببينيم اين ويژگي‏ها و بركات را در كجا پيدا مى‏كنيم ؟ مسلماً در كلمه توحيد و محتواى آن، در يك انسان موحد و با معرفت و در يك برنامه سازنده و پاك، اين‏ها همه روينده هستند، پوينده هستند و متحرك، همه داراى ريشه‏هاى محكم و ثابتند همه داراى شاخه‏هاى فراوان و سر به آسمان كشيده و دور از آلودگي‏ها و كثافات جسمانى، همگى پرثمرند و نورپاش و فيض بخش. هر كس به كنار آن‎ها بيايد و دست به شاخسار وجودشان دراز كند در هر زمان كه باشد از ميوه‏هاى لذيذ و معطر و نيروبخششان بهره مى‏گيرد.
تند باد حوادث و طوفان‏هاى سخت و مشكلات آن‏ها را از جا حركت نمي‏دهد و افق فكر آن‏ها محدود به دنياى كوچك نيست، حجاب‏هاى زمان و مكان را مي‏درند و به سوى ابديت و بى‏نهايت پيش مى‏روند. برنامه‏هاى آن‏ها از سر هوى و هوس نيست بلكه همگى به اذن پروردگار و طبق فرمان او است و اين حركت و پويائى و ثمربخش بودن نيز از همين‏جا سرچشمه مى‏گيرد. مردان بزرگ و با ايمان اين كلمات طيبه پروردگار، حياتشان مايه بركت است، مرگشان موجب حركت، آثار آن‏ها و كلمات و سخنانشان و شاگردان و كتاب هايشان و تاريخ پرافتخارشان و حتى قبرهاى خاموششان همگى الهام بخش است و سازنده و تربيت كننده . آرى «خداوند اين چنين براى مردم مثل ميزند شايد متذكر شوند»« وَیَضْرِبُ اللّهُ الأَمْثَالَ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ». از آنجا كه يكى از بهترين طريق براى تفهيم مسائل استفاده از روش مقابله و مقايسه است بلافاصله نقطه مقابل شجره طيبه را در آيه بعد بيان مى كند.
ادامه مطالب به یاری خداوند در شماره آینده بیان خواهد شد.

منابع
تفسيرنمونه‏، مكارم شيرازىناصر‏، دارالكتب الإسلامية، تهران‏، 1374 ش

‏