آشنایی با سوره ها

ربابه کابوسی(طلبه مدرسه علمیه الزهرا گرگان)

نام سوره: منافقون            شماره سوره:  63                   محل نزول : مدینه
تعداد آیه :11               تعداد کلمه :180                       تعداد حروف: 800

معنی: یعنی دورو. که دراین سوره آنان را با علائم و نشانه‎هایشان برای مسلمانان معرفی و رسوا می‏کند.
نام‏های دیگر سوره: ندارد.
علت نامگذاری: زیرا در این سوره حکم نماز جمعه و آداب اعمال پس از آن را بیان می‏کند.
ویژگی سوره: این سوره به علت افشاء منافقین و نشان دادن چهره واقعی آنان و جهت برحذر داشتن مسلمین از خطرات آنان، یکی از سوره‏های مهم و سرشناس قرآن است.

 محتوي سوره:  
1) افشای منافقین
2) علائم و نشانه‏های منافقین
3) ترسیم چهره منافقین
4) توطئه منافقین
5) یادآوری عوامل غفلت از یاد خداوند
6) انفاق در راه پروردگار.

ترتیب سوره: این سوره در ترتیب مصحف شصت و سومین سوره و در ترتیب نزول صدوپنجمین سوره نازل شده.

فضیلت سوره: پیامبر(ص) می‏فرمایند: هرکه این سوره را بخواند از نفاق دور می‏شود.



درسی از قرآن
برگرفته از جلسه عمومی تفسیر قرآن حضرت آیت‏ الله نورمفیدی

*مریم علیجانی(طلبه مدرسه علمیه الزهرا گرگان)

«حَتَّى إِذَا جَاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّي أَعْمَلُ صَالِحًا فِيمَا تَرَكْتُ كَلَّا إِنَّهَا كَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا وَمِنْ وَرَائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ»(مومنون/99-100)
این آیه شریفه از آیاتی است که در قرآن کریم، خداوند متعال صریحاً مسئله عالم برزخ را بعد از مردن و از این عالم رفتن، بیان می‏کند.
خداوند می‏فرماید: یک عده‏ای در همان حال غفلت و انحراف و مشغولیاتی که به دنیا دارند و هیچ کجا غیر از دنیا را نمی‏بینند، به همین حالت می‏مانند تا زمانیکه مرگشان فرا برسد و در آن هنگام که پرده از جلو چشمشان کنار می‏رود و آن عالم را می‏بینند و چشمشان به ملائکه می‏افتد، فریادشان بلند می‏شود و به خدا استغاثه کرده و به ملائکه می‏گویند: ما را به دنیا برگردانید شاید برگردیم و اشتباهات و نادانی و جهالت و معصیت و غرور و تکبر و ندیدن حقیقی که از ما سرزده را اصلاح کنیم. (همانند فرعون که وقتی به نفس‏های آخرش رسیده بود گفت: «آمَنتُ بِرَبِّ موسی وَ هارون» اما فایده‏ای نداشت)

به آن‏ها جواب داده می‏شود که «کلّا»، یعنی این شدنی نیست، دیگر تمام شد. البته این سخن، معنای دیگری هم دارد و اینکه: این‏ها برگردند، هم فایده‏ای ندارد، شاهدش هم این است که گفتند: لَعَلیّ: شاید جبران کنیم.
بعد از مکالمه بین انسان‏ها و ملائکه خداوند می‏فرماید: «وَ مِن وَرائِهِم»؛ این کلمه دو معنا دارد: هم معنای پشت سر را می‏دهد و هم معنای پیش رو. یعنی پیشاپیش این انسان عالمی است به نام عالم برزخ که تا روز قیامت ادامه دارد. انسان وقتی می‏میرد، به عالم برزخ منتقل می‏شود و در آنجا می‏ماند تا اینکه روز قیامت فرا برسد. انسان‏ها در قیامت آنگونه محشور می‏شوند که در دنیا نیت آن را داشته یا عمل می‏کردند. حتی صد رحمت به قیافه‏های میمون و خوک و ... .
در عالم برزخ، انسان با همین صورت خود محشور می‏شود. ما الان دو بدن داریم؛ 1- همین بدن مثالی ما که تشکیل شده از پوست و گوشت و استخوان و همین ظاهری که همه می‏بینیم. 2- بدنی که در خواب می‏بینیم و درست شبیه به همین بدن مثالی است. مثل اینکه در خواب به مشهد رفته و زیارت می‏کنیم. پس آن بدن هم همین بدن فعلی ماست، با این تفاوت که به ظاهر قابل دیدن نیست.
گاهی شما خواب خوشی را می‏بینید و می‏خندید و اطرافیان شما این خنده را در ظاهر شما که خواب هستید می‏بینند و گاهی هم اتفاقات ناخوشایندی برای شما پیش می‏آید و اثرش را در خواب می‏بینید.

آقا شیخ محمدتقی آملی از شاگردان آقا میرزاعلی قاضی بودند که در نجف درس می‏خواندند. از ایشان نقل می‏کنند که فرمود: شبی در خواب دیدم که با دشمنم درگیر شدم و هرچه تلاش می‏کنم او را از خود دور کنم نمی‏توانم. تا اینکه دست او را گاز گرفتم. وقتی از خواب بیدار شدم، دیدم دست خودم را گاز گرفتم. این خواب یک پیامی داشت. در روایتی از پیامبر اکرم(ص) می‏خوانیم که فرمودند: دشمن‏ترین دشمنان تو خودت هستی و غرائز، شهوات و خواهش‏ها و ... . این هشداری بود برای چنین شخصیتی که مواظب نفس خودت باش که بدترین دشمن توست.
               مادر بت‏ها بت نفس شماست        زانک آن بت مار و این بت اژدهاست

وقتی انسان وارد عالم برزخ می‏شود، اولین چیزی که اتفاق می‏افتد، فشار قبر است. روایتی از امام جعفرصادق(ع) نقل شده که از قول پیامبر(ص) می‏فرماید: «ضَغْطَةُ الْقَبْرِ لِلْمُؤْمِنِ كَفَّارَةٌ لِمَا كَانَ‏ مِنْهُ‏ مِنْ‏ تَضْيِيعِ‏ النِّعَمِ.» فشار قبر مؤمن این است که بسیاری از نعمت‏های الهی در اختیار اوست اما آن را ضایع می‏کند. یا روایت دیگری که ابوبصیر می‏گوید ازامام صادق(ع) پرسیدم: چه کسی از فشار قبر نجات پیدا می‏کند؟ آن حضرت فرمود: به خدا پناه می بریم از فشار قبر، خیلی کم‏اند کسانی که فشار قبر نبینند همانند پیامبران و امامان و ... .



پنجره ای به نور
*زکیه مزیدی(مدرس مدرسه علمیه)



تفسیر موضوعی قرآن
ویژگی‏های انسان در بین موجودات دیگر
انسان به دلیل ابعاد وجودی‏اش از دیگر موجودات عالم ممتاز می‏گردد که برخی از آن‏ها را با توجه به آیات و روایات بیان می‌کنیم.
کرامت ذاتی و کرامت اکتسابی
کرامت ذاتی: انسان در آغاز وجود نسبت به جماد، نبات و حیوان، استعداد و بهره تکوینی بیشتری دارد. همان گونه که گیاهان و جامدات هر دو جسم‏اند، ولی گیاهان از آن حیث قدرت رشد و نمو و تولید مثل دارند، نسبت به جامدات دارای بهره وجودی بیشتری هستند و حیوانات نیز از آن جهت که دارای «حرکت ارادی» و«درک» نیز هستند، از گیاهان بهره بیشتری دارند. خداوند در مورد انسان می‏فرماید:«به راستی ما فرزندان آدم را کرامت بخشیدیم و آنان را در خشکی و دریا (در مرکب‏ها) بر نشانیم و از چیزهای پاکیزه به ایشان روزی دادیم و آن‏ها را بر بسیاری از مخلوقات برتری دادیم.»(اسرا /۷۰)



انسان می‏تواند با استفاده از این بهره‏مندی تکوینی، خود را کامل‏تر کند و از همه موجودات فراتر رود؛ در مقابل این امکان را دارد که کمالات خویشتن را از دست داده به جایی برسد که حتی از حیوانات هم پست‏تر معرفی شود. .(اعراف/۱۷۹)
خداوند در قرآن هرگز توهین و تحقیر نمی‏کند، بلکه دیگران را نیز از ناسزا و بدگوی منع می‏نماید. بنابراین در این آیه فقط واقعیتی را بیان می‏کند و می‏فرماید: افرادی که از شنیدن حقایق و گفتن آن سر باز می‌زنند و اندیشه نمی‏ورزند، عقل‏شان اسیر شهوت و غضب‏شان است. انسانی که اعمال او بر اساس شکم و شهوت است و علم و اراده خود را در مسیر امیال حیوانی به کار گیرد، از نظر سیرت مانند حیوانی است که چهار پا راه می‏رود.(جوادی آملی، ۱۳۷۸ : ۵۰۳) اندیشمندی دیگر چنین بیان می‏کند: این که آن‏ها از چهارپایان گمراه‏تر و پست‏ترند به این دلیل می‏باشد که چهارپایان دارای این استعدادها و امکانات نیستند، ولی آن‏ها با داشتن عقل سالم و چشم بینا و گوش شنوا، امکان همه گونه ترقی و تکامل را دارند، اما بر اثر هواپرستی و گرایش به پستی‏ها، این استعدادها را بلا استفاده می‌گذارند و بدبختی بزرگ آنان از همین جا آغاز می‏شود.(مکارم شیرازی، ۱۳۸۲ : ۲۱).بنابراین، آیات قرآن، انسان را با توجه به افعال اختیاری و ارزش‏های اخلاقی‏اش نکوهش و ستایش می‏کند.(آیت اللهی،۱۳۹۱ : ۲۲)
کرامت اکتسابی
کرامت اکتسابی، کمالاتی است که انسان در سایه ایمان و عمل اختیاری خود به دست می‌آورد. این نوع کرامت، برخاسته از تلاش و ایثار انسان بوده و معیار ارزش‏های انسانی و ملاک تقرب به خداوند است. با این کرامت است که می‌توان واقعاً انسانی را بر انسان دیگر برتر دانست. همه انسان‏ها استعداد رسیدن به این کرامت را دارند ولی برخی به آن دست می‏یابند و برخی فاقد آنند.
پس در این کرامت، نه همه انسان‏ها برتر از دیگر موجوداتند و نه همه آن‏ها فروتر یا مساوی با دیگر موجودات هستند.(رجبی، :۱۲۹) در حقیقت این نوع کرامت بر خلاف نوع قبل، اختیاری است و از طریق خویشتن‏داری و مخالفت با هوای نفس حاصل می‌شود. این همان کرامتی است که خداوند تنها به متقین، نسبت داده و متقین را کریم‏ترین مردم، معرفی کرده است: «ان اکرمکم عند الله اتقاکم». این نوع از کرامت ملاک برتری انسان بر دیگر موجودات می‏باشد. والا صرف انسان بودن هرچند کرامت ذاتی را برای فرد به ارمغان می‌آورد، ولی این کرامت؛ تنها در حد یک استعداد بوده و اگر فرد در راه به فعلیت رساندن آن تلاش نکند، حظی از کرامت واقعی نخواهد برد. از همین رو مشخص می‌شود که اگر کسی در راه معصیت پروردگار و پیروی از هوای نفس خویش گام بردارد، از آنجا که این استعداد و ظرفیت خدادادی را تباه کرده است، نه تنها برتری نسبت به دیگر موجودات ندارد؛ بلکه در جایگاه بسی پست‏تر از حیوانات قرار می‏گیرد.
منابع:
1.آیت اللهی،زهرا، اخلاق خانواده، چاپ بیست و پنجم، قم: نشر معارف، 1393
2. جوادی آملی، عبدالله، تفسیز تسنیم، قم، نشر اسراء، 1378
3.رجبی، محمود، انشان شناسی، انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، 1395
4. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، چاپ بیست و ششم، تهران: انتشارات دارالکتب الاسلامیه، 1382



داستان های قرآنی
*ربابه کابوسی(طلبه مدرسه علمیه الزهرا گرگان)


ماجرای عبدالله بن ابی و تهدید مسلمان‏ها
وَ إِذا قِيلَ لَهُمْ تَعالَوْا يَسْتَغْفِرْ لَكُمْ رَسُولُ اللَّهِ لَوَّوْا رُؤُسَهُمْ وَ رَأَيْتَهُمْ يَصُدُّونَ وَ هُمْ مُسْتَكْبِرُونَ(5) سَواءٌ عَلَيْهِمْ أَسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ أَمْ لَمْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ لَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ لايَهْدِي الْقَوْمَ الْفاسِقِينَ(6) هُمُ الَّذِينَ يَقُولُونَ لاتُنْفِقُوا عَلى‏ مَنْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ حَتَّى يَنْفَضُّوا وَ لِلَّهِ خَزائِنُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لكِنَّ الْمُنافِقِينَ لايَفْقَهُونَ(7) يَقُولُونَ لَئِنْ رَجَعْنا إِلَى الْمَدِينَةِ لَيُخْرِجَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَّ وَلِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ وَلكِنَّ الْمُنافِقِينَ لايَعْلَمُونَ(8/ منافقون)

شأن نزول:
بعد از غزوه بنى‏ المصطلق یک نفر از طايفه انصار و یک نفر از مهاجران به هنگام گرفتن آب از چاه با هم اختلاف پيدا كردند، يك نفر از مهاجران به يارى دوستش آمد، و«عبداللَّه بن‏ابى» كه از سركرده‏هاى منافقان بود به يارى مرد انصارى شتافت، عبداللَّه بن‏ابى، خشمگين شد، و گفت:» ما اين گروه مهاجران را پناه داديم اما كار ما شبيه ضرب‏المثل معروفى است كه مى‏گويد: «سمن كلبك ياكلك»! (سگت را فربه كن تا تو را بخورد!)
به خدا سوگند اگر به مدينه بازگرديم، عزيزان، ذليلان را بيرون خواهند كرد»و منظورش از عزيزان، خود و اتباعش بود و از ذليلان مهاجران، سپس گفت: اين نتيجه كارى است كه شما به سر خودتان آورديد، در اينجا «زيدبن ارقم» به او گفت ذليل و قليل تويى! و محمد(ص) در عزت الهى و مسلمين است، زيدبن ارقم خدمت رسول خدا(ص) آمد و ماجرا را نقل كرد..
پيامبر(ص) كسى را به سراغ «عبداللَّه» فرستاد و فرمود: ماجرا چیست؟ عبداللَّه گفت «زيد» دروغ مى‏گويد.
جمعى از انصار كه حاضر بودند عرض كردند اى رسول خدا(ص) «عبداللَّه» بزرگ ما است، سخن كودكى از كودكان انصار را بر ضد او نپذير، پيامبر عذر آن‏ها را پذيرفت در اينجا طائفه انصار «زيدبن ارقم» را ملامت كردند.
پيامبر(ص) دستور حركت داد، يكى از بزرگان انصار به نام «اسيد» خدمتش آمد و عرض كرد اى رسول خدا! در ساعت نامناسبى حركت كردى، فرمود: بله آيا نشنيدى رفيقتان عبداللَّه چه گفت او گفته است هرگاه به مدينه بازگردد عزيزان ذليلان را خارج خواهند كرد.
اسيد عرض كرد: تو اى رسول خدا اگر اراده كنى او را بيرون خواهى راند، واللَّه تو عزيزى و او ذليل است، سپس عرض كرد يا رسول‏اللَّه با او مدارا كنيد. سخنان عبداللَّه ابى به گوش فرزندش رسيد. خدمت رسول‏خدا(ص) آمد و عرض كرد شنيده‏ام مى‏خواهيد پدرم را به قتل برسانيد، اگر چنين است به خود من دستور دهيد سرش را جدا کنم! زيرا از اين مى‏ترسم ديگرى او را به قتل برساند و من قاتل پدرم را به قتل برسانم و مؤمنى را كشته باشم و به دوزخ بروم!.
پيغمبر(ص) فرمود: مساله كشتن پدرت مطرح نيست، مادامى كه او با ما است با او مدارا و نيكى كن. بعد این ماجرا پيامبر(ص) وارد مدينه شد؛ در اين هنگام سوره منافقين نازل شد، زيد را تصديق و عبداللَّه را تكذيب كرد.



قرآن و ادبیات فارسی
*فاطمه احمدی(طلبه مدرسه علمیه الزهرا گرگان)


«يَا حَسْرَةً عَلَى الْعِبَادِ مَا يَأْتِيهِمْ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا كَانُوا بِهِ يَسْتَهْزِئُونَ»
اى دريغ بر بندگان! كه هيچ پيامبرى بر آنان نيامد مگر آن كه او را به استهزا گرفتند.(یس/30)
یکی از نام‏های روز قیامت را روز حسرت می‏نامند چون همه حسرت می‏خورند. آن‏هایی که با دست تهی در قیامت حاضر شدند به آنچه که عمل نکرده‏اند حسرت می‏خورند و آن‏هایی که بعضی اعمال صالح به جا آورده‏اند حسرت می‏خورند که چرا کمتر انجام داده‏اند. این آیه بیان می‏دارد که عده‏ای از بندگان به آنچه که رسولان الهی را مسخره می‏کردند افسوس و حسرت خواهند خورد.(1)
مولانا در تفسیر این آیه شریفه به روز قیامت که به نوعی روز حسرت است اینگونه اشاره می‏کند که: هر گروهی از مردم در این جهان مانند پروانه خود را به آتشی می‏زنند و در اطراف شمعی می‏چرخند تا به مطلوب خود برسند و هر کدام این امید را دارند که نه تنها آتش خواسته‏اش درخت وجودش را نسوزاند بلکه سبزتر و بالنده‏تر کند.
مانند آتشی که حضرت موسی دید و به واقع فکر کرد که آتش است اما وقتی به آن نزدیک شد دید درختی است که از درون شاخه‏های سبز رنگ آن نوری می‏تابد که آن را سبزتر و زیباتر می‏کند، نه گرمای آتش درخت را می‏سوزاند و نه رطوبت درخت آن نور فروزان را خاموش می‏کند چرا که آن انوار تجلیات حضرت حق تعالی بود.) هر گروهی چون فضیلت آن آتش را شنیده بود فکر می‏کرد هر آتشی همان آتش است اما همین‏ که نور جاودان در صبح قیامت طلوع کند هر یک از آنان می‏فهمد که دور چه شمعی می‏گشته است. هر کس که پر و بال وجودش از شمع حقیقت بسوزد، آن شمع زیبا به عوض آن پر و بال سوخته، پر و بال فراوانی به او عطا می‏کند اما آن پروانگانی که هر دو چشم‏شان را بسته بودند در پای شمع بد افتاده‏اند و در آنجا خواهند فهمید که در دنیا به دنبال چه معشوق‏های کاذبی بوده‏اند.
عاشقان معشوق‏های مجازی، از شدت پشیمانی و حسرت، سخت مضطرب و پریشان می‏شوند و از اینکه هوای نفس چشم دلشان را بسته بود آه و فغان سر می‏دهند. شمع چنین شخصی که همان معبود و معشوق بیهوده او بوده می‏گوید: من که خودم بر اثر قهر الهی معذّب شده‏ام چگونه می‏توانم تو را از کیفر الهی نجات بدهم و من که سری سوخته و خاموش دارم چگونه می‏توانم سر شمع دیگر را روشن کنم. آن غافل هواپرست به شمع خود، یعنی به معشوق و معبود دروغین خود می‏گوید: من فریب ظاهر رنگارنگ و متنوع تو را خوردم و دیر حقیقت تو را دریافتم. اما این دریغ و افسوس چه سود دارد زمانی که رهبران الهی را مسخره کرده و به سخنان آنان گوش ندادی و به گرد شمع حقیقت نچرخیدی.

... می‌طپد انـدر پشـیمانــی و سـوز        مـی‌کند آه از هـوای چشم‌دوز
شمع او گوید که: «چون من سوختم        کی تو را برهانم از سوز و ستم؟»
شمع او گریان که: «مـن سـرسوخته        چون کنــم مر غیر را افروخته؟»
او همــی گویـد: «کـه از اشکـال تو        غرّه گشتــم، دیر دیدم حال تو»(2)

در کلام مولانا «می» یعنی معارف، اسرار حقایق الهی و غلبه عشق ربانی است که سرچشمه آن الطاف و عنایات الهی است که شامل انسان می‏شود مولانا در ابیات پیش رو به مردان الهی که از «می» ناب نوشیده و حقایق و اسرار برای آنان روشن شده هشدار می‏دهد که با هر کسی در این باره سخن نگویند و هر گوشی را شنوای حقایقی که خود به آن رسیده‏اند ندانند؛ چنانکه پیامبران الهی و اولیای خدا که برای هدایت بشر فرستاده شده بودند و می‏خواستند مردم را به راه راست هدایت کرده، از می ناب حقیقت سیرابشان کنند، آن‏ها سرباز زده و پیامبران را مسخره و استهزاء می‏کردند و به آنان می‏خندیدند.
مولانا این معنا را این‏گونه بیان می‏کند:

بشنــو الفــاظ حکیــم پـرده‌ای:        سر همانجا نه که باده خورده‌ای
چونک از میخانه، مستی ضال شد        تسخــر و بازیچــه اطفـال شد
می‌فتد او سو به سـو بر هـر رهی        در گل و می‌خنددش هـر ابلهی
او چنیـن و کودکـان انـدر پِیَش        بی‌خبر از مستــی و ذوق مِیَش

سخنان حکیم پرده‏ای را گوش کن که می‏گوید: راز معارف و اسرار حقایق را تنها  به اهل بادۀ حقیقت بگو و هرگز آن را برای اهل صورت و ظاهر بینان بازگو نکن. چون وقتی که مثلاً یک نفر مست از میخانه بیرون بیاید و بی‏هدف به راه بیفتد و راه خانه را گم کند، اسباب مسخره کودکان می‏شود. (چون این مستی و بیخودی برای آنان که به دنیا و شهوات دنیا چسبیده‏اند قابل درک نیست) با چنین حالی است که کودکان به دنبال او راه افتاده‏اند بی‏آنکه از عالم مستی و خاصیت بادۀ او خبر داشته باشند.
منابع:
1- قرآن مبین، ابوالفضل بهرامپور، چ سوم، قم: انتشارات آوای قرآنی، 1391، ص 442
2- مولانا جلال الدین محمد بلخی، مثنوی معنوی، به کوشش محمد استعلامی، چ ششم، ج5، تهران: زوّار، 1372، ص25، کریم زمانی، شرح جامع مثنوی معنوی، دفترپنجم، چ هفتم، تهران: انتشارات اطلاعات، 1383، ص107-110 و محمد تقی جعفری، تفسیر و نقد تحلیل مثنوی، ج11، چ یازدهم، تهران: انتشارات اسلامی، 1367، ص 190
3- مولانا جلال الدین محمد بلخی، مثنوی معنوی، دفتر اول،  همان، ص163، کریم زمانی، شرح جامع مثنوی معنوی، دفتراول، همان، 980-981


پرسش و پاسخ قرآنی
*مریم نوغانی(مدرس دانشگاه)

چند روش تربیتی از نگاه قرآن
در قرآن مجید بسیاری از حقایق مربوط به معارف دینی، اخلاقی و اجتماعی در قالب سوال طرح می‏گردد و طرفین مسئله در اختیار شنونده گذارده می‏شود تا او با فکر خود یکی را انتخاب کند، این روش که باید روش غیرمستقیم نامید، اثر فوق‏العاده‏ای در تأثیر برنامه‏های تربیتی دارد زیرا انسان معمولاً به افکار و برداشت‏های خود از مسائل مختلف بیش از هر چیز اهمیت می‏دهد، هنگامی‏که مسئله به صورت یک مطلب قطعی و جزئی طرح شود، گاهی در مقابل آن، مقاومت به خرج می‏دهد و همچون یک نفر بیگانه به آن می‏نگرد، ولی هنگامی که به ‏صورت سوال طرح شود و پاسخ را از درون وجدان و قلب خود بشنود آن را فکر و تشخیص خود می‏داند و به عنوان «یک فکر و طرح آشنا» به آن می‏نگرد ولذا در مقابل آن مقاومت به خرج نمی‏دهد، این طرز تعلیم مخصوصاً در برابر افراد لجوج و همچنین در برابر کودکان موثر است.
در قرآن از این روش استفاده فراوان شده که به چند نمونه از آن در اینجا اشاره می‏کنیم
1) «... قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُولُو الْأَلْبَابِ»(آیا دانایان با نادانان مساویند)(زمر/9)
2) «... قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الْأَعْمَى وَالْبَصِيرُ أَمْ هَلْ تَسْتَوِي الظُّلُمَاتُ وَالنُّورُ...»(بگو آیا شخص بینا با شخص نابینا مساوی است آیا تاریکی با روشنایی یکسان است)(رعد/ 16)
که قرآن از این روش تربیتی بسیار استفاده کرده که مسائل را به صورت استفهامی طرح و پاسخ آن را به عهده وجدان‏های بیدار می‏گذارد و حس خودجوشی مردم را به کمک می‏طلبد تا پاسخ از درون جانشان بجوشد و همچون فرزندشان به آن عشق ورزند و آن را پذیرا گردند.
اصولاً از نظر روانی ثابت شده که برای تعلیم و تربیت صحیح باید حداکثر کوشش را به کار برد تا طرف مقابل مطالب را از خود بداند یعنی احساس کند از درون خودش جوشیده، نه چیزی که از بیرون به او القا شده است تا تمام وجودش آن را قبول کند و از آن دفاع نماید.
یکی دیگر از روش‏های موثر تربیت، در اعطای شخصیت به افراد مورد تربیت است و یا به تعبیر صحیح‏تر شخصیت والا و ارزش وجودی آن‏ها را به یادشان آوردن در چنین شرایطی است که انسان احساس می‏کند که پستی انحطاط لایق شأن او نیست و خود به خود از آن کناره‏گیری می‏کند.

منابع
تفسیر نمونه، ج11، ص185
تفسیر نمونه، ج 19، ص336





علوم قرآنی

*سیده نفیسه حسینی واعظ(مدرس مدرسه علمیه الزهرا گرگان)

تمثيلات در قرآن
«وَ إِذا قِيلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ قالُوا بَلْ نَتَّبِعُ ما أَلْفَيْنا عَلَيْهِ آباءَنا أَ وَ لَوْ كانَ آباؤُهُمْ لا يَعْقِلُونَ شَيْئاً وَ لا يَهْتَدُونَ - وَ مَثَلُ الَّذِينَ كَفَرُوا كَمَثَلِ الَّذِي يَنْعِقُ بِما لا يَسْمَعُ إِلاَّ دُعاءً وَ نِداءً صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ فَهُمْ لا يَعْقِلُونَ» (بقره/ 171  .170 )
و هنگامى كه به آن‏ها گفته شود از آنچه خدا نازل كرده است پيروى كنيد، مى‏گويند: بلكه ما از آنچه پدران خود را بر آن يافتيم پيروى مى‏نمائيم، آيا نه اين است كه پدران آن‏ها چيزى نمى‏فهميدند و هدايت نيافتند؟! 171- مثال (تو) در دعوت كافران مثال كسى است كه (گوسفندان و حيوانات را براى نجات از چنگال خطر) صدا مى‏زند، ولى آن‏ها چيزى جز سر و صدا نمى‏شنوند (و حقيقت و مفهوم گفتار او را درك نمى‏كنند) اين كافران (در حقيقت) كر و لال و نابينا هستند و لذا چيزى نمى‏فهمند! (تفسیر نمونه ج‏1، ص: 576)
از نظر قرآن پيروى و اطاعت عقلانى مانعى ندارد، تقليد از كسانى كه نه خود داراى تعقّل بوده‏اند و نه هدايت انبيا را پذيرفته‏اند مورد انتقاد قرآن می‏باشد. قرآن ارتجاع و عقب گرد، را ممنوع نموده و پيروى از سنّت و راه نياكان، اگر همراه با استدلال و تعقّل نباشد، قابل پذيرش نمی‏داند. همچنین تعصّباتِ نژادى و قبيله‏اى، را از زمينه‏هاى نپذيرفتن حقّ می‏داند زیرا آداب و عقايد نياكان، در آيندگان اثر گذار است. در حقیقت راه حقّ، با عقل و وحى به دست مى‏آيد و انتقال تجربه و دانش ارزش است، ولى انتقال خرافات از نسل گذشته به نسل آينده، ضد ارزش مى‏باشد. عقل، ما را به پيروى از وحى، رهبرى مى‏كند.(برداشت از تفسیر نور محسن قرآئتی جلد یک ایه 170)
در آيه 171 پس از آن که با صراحت از تقلیدهای کورکورانه، جمودها و تعصب‏های غلط انتقاد شد دو تشبيه است: يكى تشبيه دعوت كننده‏ى حقّ، به چوپان و ديگرى‏ تشبيه كافران، به حيواناتى كه از كلام چوپان چيزى جز فرياد نمى‏فهمند.
يعنى اى پيامبر! مثال تو در دعوت اين قومِ بى‏ايمان به سوى حقّ و شكستن سدهاى تقليد كوركورانه، همچون كسى است كه گوسفندان و حيوانات را براى نجات از خطر صدا مى‏زند و آن‏ها اين پيام را درك نمى‏كنند. زيرا چشم و گوش دل آن‏ها بسته شده و در واقع كر و لال و نابينا هستند. تفسير نور، ج‏1، ص: 261. 262
نکته: بدون شك براى ارتباط انسان با جهان خارج ابزارى لازم است كه آن‏ها را ابزار شناخت مى‏خوانند، مهمتر از همه چشم و گوش براى ديدن و شنيدن و زبان براى سؤال كردن است، لذا در آيه فوق بعد از آن كه اين افراد را به خاطر عدم استفاده از ابزار شناخت به افراد كر و لال و نابينا تشبيه مى‏كند با ذكر» فاء تفريع» كه براى نتيجه‏گيرى است بلافاصله مى‏گويد: بنابراين آن‏ها چيزى نمى‏فهمند.
به اين ترتيب قرآن گواهى مى‏دهد كه اساسى‏ترين پايه علوم و دانش‏ها چشم و گوش و زبان است، چشم و گوش براى درك كردن مستقيم و زبان براى ايجاد رابطه با ديگران و كسب علوم آن‏ها. در فلسفه نيز اين حقيقت ثابت شده كه حتى علوم غير حسى، در آغاز، از علوم حسى سرچشمه مى‏گيرد، (تفسیر نمونه ج‏1، ص: 580)
منابع
قرائتى محسن‏، تفسير نور، ناشر: مركز فرهنگى درسهايى از قرآن‏ ، مكان چاپ: تهران‏، سال چاپ: 1383 ش
مكارم شيرازى ناصر، تفسير نمونه‏، ناشر: دار الكتب الإسلامية، مكان چاپ: تهران‏، سال چاپ: 1374 ش‏