آشنایی با سوره ها

نام سوره: جن    شماره سوره:: 72            محل نزول : مکه

تعداد آیه :28        تعداد کلمه: 286              تعداد حروف:1109

معنی: جن مخلوقاتى هستند كه از نظر هميشه مخفى و پنهانند.
     نام های دیگر: سوره جن، سوره قل‏ أوحي
    علت نامگذری : نام‌گذاری این سوره به نام «‌جن» به دلیل وجود واژه جن در نخستین آیه و وجود مطالبی درباره جن، در این سوره است.
    ترتیب سوره: این سوره در ترتیب مصحف، هفتاد و دومین سوره و در ترتیب نزول، چهلمین سوره قرآن کریم است که پیش از آن سوره اعراف و پس از آن سوره یس نازل شده است.
    ویژگیهای سوره: طایفه جن نیز مانند انسانها بعضی از آنان مومن و صالح و نیکوکار و خدمتگذارند و بعضی دیگر کافر و موذی و گمراه و فسادانگیز و ستمکارند.

 محتوي سوره : 

• داستان استماع تلاوت آیات قرآن بوسیله گروهی از جنیان.
• ايمان برخی جنیان به پيامبر اسلام (صلى‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) و خضوع در برابر قرآن و اعتقاد آنها به معاد
• بیان بعضی از عقاید خرافی درباره جن و پاسخ قرآن به آنها.
•  آثار ایمان و اسلام و فواید آن در این دنیا .
• آثار کفر و ستم و پیامدهای خطرناک آن .
•  مساله استقامت و صبر و پایداری.
• علم الهی به تمام اسرار.

فضیلت سوره:

رسول اکرم (صلى‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم) فرمودند: کسى که سوره جنّ را قرائت کند، خداوند به عدد هر جنّ و شیطانى که پیغمبر (صلى‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم) را تصدیق و یا تکذیب کرده، ثواب بنده آزاد کردن به او عطا فرماید.

درسی از قرآن
    برگرفته از جلسه عمومی تفسیر قرآن کریم حضرت آیت الله نورمیفیدی

اقْتَرَبَ لِلنَّاسِ حِسابُهُمْ وَ هُمْ فِي غَفْلَةٍ مُعْرِضُونَ‏.(1) انبیاءمردم را [هنگام‏] حسابرسى [آنچه در مدت عمرشان انجام داده‏اند] نزديك شده در حالى كه آنان با [فرو افتادن‏] در غفلت [از دلايل اثبات كننده معاد] روى گردانند. ماحصل آیات قبلی که بیان شد این بود که خداوند می‏فرماید: این جهان را با آنچه بین آسمان و زمین وجود دارد ما عبث و بیهوده و بازیچه نیافریدیم. سوالی که پیش می‏آید این است که هدف از خلقت چه چیزی می‏باشد؟ برای پاسخ به این سوال لازم است گفته شود که: ما انسان‏ها هر کاری را که انجام می‏دهیم و هر قدمی که برمی‏داریم یا برای برطرف کردن نقص خویش است یا برای برطرف کردن نیاز است.
مثلاً به خاطر این به دنبال کسب علم و دانش می‏رویم که نقص خودمان را جبران کنیم. به دنبال ساختن خانه می‏رویم برای اینکه نیاز خود را برای داشتن محل امن و آسایش و حافظ از گرما و سرما برطرف کنیم و از این قبیل ... . اما سوال این است که آیا خدای متعال هم برای رفع نیاز و رفع نقص، آفرینش را به انجام رسانده است؟ پاسخ منفی است چون خدا کامل است و نقصی ندارد و خدا غنی و بی‏نیاز مطلق است.
برداشتی که از آیات شریفه قرآن کریم می‏شود این است که خدا آسمان و زمین و همه موجودات و ... را آفریده بود اما یک موجودی جایش خالی بود و آن همانی بود که خداوند می‏فرماید: انی جاعل فی الارض خلیفه یک جانشین و موجود خداگونه. قبل از خلقت انسان، ملائکه همیشه از خدا اطاعت می‏کردند و آنچه را که خدا آفریده بود همه تحت فرمان الهی بودند و کسی تخلف نمی‏کرد و جای یک موجودی که هم خداگونه باشد و  قدرت و توان داشته باشد، هم مطیع باشد و هم طغیان‏گر باشد که از این طریق وجودش در مسیر تکامل قرار بگیرد، خالی بود.
بنابراین این انسان بود که قدم خود را بر فرق این عالم گذاشت که بتواند جانشین خدا در زمین شود. خداوند این جهان و این گلستان را بخاطر میوه این باغ که انسان است خلق کرد. سوالی که پیش می‌آید چرا این میوه خلقت و انسان را آفرید؟ جواب این است که برای اینکه انسان از طریق اختیاری که دارد به  کمال برسد و با اراده خودش به کمال برسد با این که می‏تواند در دره گمراهی سقوط حرکت کند اما تحت تاثیر جاذبه‏های دنیا بی قرار نگیرد. و قرآن کریم در مورد انسان درآیه 36 سوره مبارکه قیامت می‏فرماید: «آيا انسان گمان مى‏كند كه بيهوده و بى‏هدف رها مى‏شود؟! أَيَحْسَبُ الْإِنْسانُ أَنْ يُتْرَكَ سُدىً‏.» «سدى» (بر وزن هدى) به معنى مهمل و بيهوده و بى‏هدف است، عرب مى‏گويد:" ابل سدى" در مورد شترى كه بدون ساربان رها شده و هر جا مى‏خواهد به چرا مى‏رود.
منظور از «انسان» در اين آيه همان انسانى است كه منكر معاد و رستاخيز مى‏باشد، آيه مى‏گويد: او چگونه باور مى‏كند خداوند اين جهان پهناور را، با اين عظمت و اينهمه شگفتيها، براى انسان بيافريند، ولى در آفرينش انسان هدفى نباشد؟ چگونه مى‏توان باور كرد، كه هر عضوى از اعضاى‏ انسان براى هدف خاصى آفريده شده باشد، چشم براى ديدن و گوش براى شنيدن و قلب براى رسانيدن غذا و اكسيژن و آب به تمام سلولهاى بدن. حتى خطوط سر انگشتان انسان نيز حكمتى دارد، ولى براى مجموع وجود او هيچ هدفى در كار نيست و بيهوده و مهمل و بدون هيچگونه برنامه و امر و نهى و تكليف و مسئوليت آفريده شده است؟
و در سوره مومنون آیه ۱۱۵می فرماید: در آيه بعد از راهى ديگر، راهى بسيار مؤثر و آموزنده براى بيدار ساختن اين گروه وارد بحث مى‏شود و مى‏گويد:" آيا گمان كرديد كه ما شما را بيهوده‏ آفريده‏ايم و به سوى ما باز گشت نخواهيد كرد"؟! (أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناكُمْ عَبَثاً وَ أَنَّكُمْ إِلَيْنا لا تُرْجَعُونَ‏) اين جمله كوتاه و پر معنى يكى از زنده‏ترين دلائل رستاخيز و حساب و جزاى اعمال را بيان مى‏كند و آن اينكه اگر راستى قيامت و معادى در كار نباشد زندگى دنيا عبث و بيهوده خواهد بود، زيرا زندگى اين جهان با تمام مشكلاتى كه دارد و با اينهمه تشكيلات و مقدمات و برنامه‏هايى كه خدا براى آن چيده است اگر صرفا براى همين چند روز باشد بسيار پوچ و بى‏معنى مى‏باشد، چنان كه در نكته‏ها شرح داده خواهد شد. طبق این آیه معلوم می‏شود که هدف معاد و بازگشت انسان به آخرت مورد نظر است که به چه شکل می‏توانیم به سمت آخرت برویم. هم به شکل «فادخلی فی عبادی وادخلی جنتی»، هم به شکل «خذوه فغلوه؛ بگیریدش و در زنجیرش کنید». بهرحال انسان دائم در حال حرکت و رفتن است حال یا رفتن به سوی بهشت الهی و رضوان الهی یا رفتن به سمت قعر جهنم.
سوره ذاریات آیه 56: من جن و انس را نيافريدم جز براى اينكه عبادتم كنند «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ‏». که عبادت و بندگی خدا همان تسلیم بودن در برابر فرمان های الهی می‏باشد.
آیه ۱۲ سوره مبارکه طلاق: «اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ يَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَيْنَهُنَّ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ عَلى‏ كُلِّ شَيْ‏ءٍ قَدِيرٌ وَ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَحاطَ بِكُلِّ شَيْ‏ءٍ عِلْماً خداوند كسى است كه هفت آسمان را آفريد و از زمين نيز همانند آن را، فرمان او در ميان آنها پيوسته نازل مى‏شود، تا بدانيد كه خداوند بر هر چيز توانا است و علم او به همه چيز احاطه دارد.»
هدف از آفرينش عالم معرفت است‏ اين آيه كه آخرين آيه سوره طلاق است، اشاره پرمعنى روشنى به عظمت قدرت خداوند در آفرينش آسمانها و زمين و نيز هدف نهايى اين آفرينش دارد و بحثهايى را كه در آيات گذشته پيرامون وعده ثواب عظيم به مؤمنان پرهيزگار و همچنين وعده‏هايى كه به گشودن گره مشكلات آنها داده تكميل مى‏كند، بديهى است خداوندى كه قدرت بر اين آفرينش عظيم دارد، توانايى بر انجام آن وعده‏ها در اين جهان و جهان ديگر نيز دارد.
«او كسى است كه مرگ و حيات را آفريد تا شما را بيازمايد كه كداميك بهتر عمل مى‏كنيد؛ الَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَياةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا.» جمله «لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا» بيانگر هدف از خلقت موت و حيات است و با در نظر گرفتن اينكه كلمه «بلاء» (كه مصدر ليبلوكم است) به معناى امتحان است، معناى آيه چنين مى‏شود: «خداى تعالى شما را اينطور آفريده كه نخست موجودى زنده باشيد و سپس بميريد و اين نوع از خلقت مقدمى و امتحانى است و براى اين است كه به اين وسيله خوب شما از بدتان متمايز شود، معلوم شود كدامتان از ديگران بهتر عمل مى‏كنيد و معلوم است كه اين امتحان و اين تمايز براى هدفى ديگر است، براى پاداش و كيفرى است كه بشر با آن مواجه خواهد شد.»برای اینکه بشر به علم وآگاهی واقعی برسد وگرنه انسان تمام علوم دنیایی را که بداند اما با اصل علم که آشنا شدن با ذات اقدس الهی است، آشنا نباشد این فرد عالم واقعی نیست. عالم واقعی باید با سر منشا عالم خلقت آشنا باشد. «ان الله علی کل شی قدیر.»
بنابراین آیات، مشخص می‏شود که اگر آفرینش انسان نبود عالم مکتوم می‏ماند. چون خداوند در حدیث قدسی می‏فرماید: «کنت کنزا مخفیا» من گنج مخفی بودم می‏خواستم پرده از این گنج بیفتد و آشکار شود.
غیر از انسان چه کسی می‏توانست این کار را بکند؟ و این گنج مخفی را آشکار کند؟ خوشا به حال کسانی که جایگاه انسان را شناختند و آن جایگاهی که خدا برای او در نظر گرفته را فهمیدند.
البته تاخلقت انسان نبود باطلی هم وجود نداشته. وقتی انسان آفریده شد اول عصیان پیدا شد که شیطان بود که در مقابل خداوند سجده نکرد. با وجود انسان باطل پیدا شد و دومین باطلی که انجام شد بعد از خلقت انسان کشتن هابیل توسط قابیل بود. البته وقتی باطل پیدا شود خداوند می فرماید: ما بر فرق باطل می‌کوبیم و آن را از بین می‏بریم.
داستان های قرآنی
ایمان آوردن جنیان
آیه: «قُلْ أُوحِیَ إِلَیَّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ فَقالُوا إِنّا سَمِعْنا قُرْآناً عَجَباً * یهْدِی إِلَى الرُّشْدِ فَآمَنّا بِهِ وَ لَنْ نُشْرِکَ بِرَبِّنا أَحَداً * وَ أَنَّهُ تَعالى جَدُّ رَبِّنا مَا اتَّخَذَ صاحِبَةً وَ لا وَلَداً * وَ أَنَّهُ کانَ یَقُولُ سَفِیهُنا عَلَى اللّهِ شَطَطاً * وَ أَنّا ظَنَنّا أَنْ لَنْ تَقُولَ الاِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلَى اللّهِ کَذِباً * وَ أَنَّهُ کانَ رِجالٌ مِنَ الاِنْسِ یَعُوذُونَ بِرِجال مِنَ الْجِنِّ فَزادُوهُمْ رَهَقاً» (سوره جن ایات 1-6)
ترجمه:  بگو: به من وحى شده است که جمعى از جنّ به سخنانم گوش فرا داده‏اند، سپس گفته‏اند: «ما قرآن عجیبى شنیده‏ایم». * که به راه راست هدایت مى‏کند، پس ما به آن ایمان آورده‏ایم و هرگز کسى را شریک پروردگارمان قرار نمى‏دهیم! * و این که بلند است مقام با عظمت پروردگار ما، و همسر و فرزندى نگرفته است! * و این که سفیه ما (ابلیس) درباره خداوند سخنان ناروا مى‏گفت! * و این که ما گمان مى‏کردیم که انس و جن هرگز بر خدا دروغ نمى‏بندند! * و این که مردانى از بشر به مردانى از جنّ پناه مى‏بردند و آنها سبب افزایش گمراهى و طغیانشان مى‏شدند!
شأن نزول:
در تفسیر این آیات شأن نزول های متعددی آمده است:
1 ـ پیامبر(صلى الله علیه وآله) از «مکّه» به سوى بازار «عکاظ» در «طائف» مى‏رفت، تا مردم را در آن مرکز اجتماع بزرگ به سوى اسلام دعوت کند، اما کسى به دعوت او پاسخ مثبت نگفت، در بازگشت به محلى رسید که آن را وادى «جنّ» مى گفتند، شب در آنجا ماند و آیات قرآن را تلاوت مى‏فرمود، گروهى از جنّ شنیدند و ایمان آوردند و براى تبلیغ به سوى قوم خود بازگشتند.(1)
2 ـ «ابن عباس» مى گوید: «پیامبر(صلى الله علیه وآله) مشغول نماز صبح بود و در آن تلاوت قرآن مى‏کرد، گروهى از جنّ که در صدد تحقیق از علت قطع اخبار آسمان‏ها از خود بودند صداى تلاوت قرآن محمّد(صلى الله علیه وآله) را شنیده، گفتند: علت قطع اخبار آسمان از ما همین است، به سوى قوم خود باز گشتند و آنها را به سوى اسلام دعوت کردند».(2)
3 ـ بعد از وفات «ابوطالب»، کار بر رسول خدا(صلى الله علیه وآله) سخت شد، به سوى «طائف» عزیمت فرمود: تا یارانى پیدا کند، اشراف «طائف» شدیداً او را تکذیب کردند و آن قدر از پشت سر سنگ به او زدند که خون از پاهاى مبارکش جارى شد، خسته و ناراحت به کنار باغى آمد و سرانجام غلام صاحبان آن باغ، که نامش «عداس» بود، به حضرت ایمان آورد.
پیامبر(صلى الله علیه وآله) به سوى «مکّه» باز مى‏گشت، شبانه به نزدیکى نخلى رسید، مشغول نماز شد و در اینجا بود که گروهى از «جنّ» از اهل «نصیبین» یا «یمن» از آنجا مى‏گذشتند، صداى تلاوت قرآن حضرت را در نماز صبح شنیدند و ایمان آوردند.(3)
نظیر همین شأن نزول‏ها را جمعى از مفسران در آغاز سوره «جنّ» نیز آورده ‏اند.ولى، شأن نزول دیگرى در اینجا آمده که با آنها متفاوت است و آن این که: از «عبداللّه بن مسعود» پرسیدند: آیا کسى از شما یاران پیامبر(صلى الله علیه وآله)، در حوادث شب جنّ خدمت پیامبر(صلى الله علیه وآله) بود؟
گفت: احدى از ما نبود، ما شبى در «مکّه» پیامبر(صلى الله علیه وآله) را نیافتیم، هر چه جستجو کردیم اثرى از او ندیدیم، از این ترسیدیم که پیامبر(صلى الله علیه وآله) را کشته باشند، به جستجوى حضرت در دره‏هاى «مکّه» رفتیم، ناگهان دیدیم از سوى کوه «حرا» مى‏آید.عرض کردیم: کجا بودى اى رسول خدا؟ ما سخت نگران شدیم و دیشب بدترین شب زندگى ما بود، فرمود: دعوت کننده‏اى از سوى «جنّ» به سراغ من آمد، رفتم قرآن براى آنها بخوانم.(4)، (5)
پی نوشت: (1). «تفسیر على بن ابراهیم قمى»، طبق نقل «نور الثقلین»، ج 5، ص 19 (با تلخیص).
(2). «صحیح بخارى» و «مسلم» و «مسند احمد» مطابق نقل «فى ظلال القرآن»، ج 7، ص 429 (با تلخیص).
(3). «مجمع البیان»، ج 9، ص 92 و «سیره ابن هشام»، ج 2، ص 62 و 63 (با تلخیص).
(4). «مجمع البیان»، ج 10، ص 368.
(5). گردآوري از کتاب: شان نزول آیات قرآن(برگرفته از تفسیر نمونه)، محمد جعفر امامی، مدرسه الامام علی بن ابی طالب(ع)، چاپ اول، ص 469.

 قرآن در ادبیات

بِسْمِ ٱللَّهِ ٱلرَّحْمَنِ ٱلرَّحِيمِ

الْيَوْمَ نَخْتِمُ عَلَىٰ أَفْوَاهِهِمْ وَتُكَلِّمُنَا أَيْدِيهِمْ وَتَشْهَدُ أَرْجُلُهُمْ بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ

امروز بر دهان آن کافران مهر خموشی نهیم و دستهایشان با ما سخن گوید و پاهایشان به آنچه می‏کردند گواهی دهد.(یس/65)

در ادامه تفسیر آیه شریفه از زبان مولانا این نکته را متذکر می‏شویم، همانطور که می‏دانیم ایشان به هر نکته ای با نگاههای متفاوت و می‏نگرد. در دفتر سوم نیز نگاهی به آیه شریفه به آشکار شدن اعمال به وسیله اعضا و جوارح در همین دنیا هم اشاره ای می‏کند. گاهی آنقدر زیاده روی می کند و یا مواظب اعما خود نیست که ظاهر عملش، گواهی بر آن گناه دارد. مثلاً خشم، وقتی انسان خشمگین شود و نتواند بر خشم خود غلبه کند ناخودآگاه این عمل در چشم و صورت و زبان و دست و بقیه جوارح او انسان داده خواهد شد و خود ظاهر خبر از سر درون او خواهد داد هر چند بخواهد آن را کتمان کند.
همینطور ظلم و ستم به دیگران و .......

کافر و فاسق درین دور گزند ** پرده خود را بخود بر می‌درند

ظلم مستورست در اسرار جان ** می‌نهد ظالم به پیش مردمان

که ببینیدم که دارم شاخها ** گاو دوزخ را ببینید از ملا

پس همینجا دست و پایت در گزند ** بر ضمیر تو گواهی می‌دهند

چون موکل می‌شود بر تو ضمیر ** که بگو تو اعتقادت وا مگیر

خاصه در هنگام خشم و گفت و گو ** می‌کند ظاهر سرت را مو بمو

چون موکل می‌شود ظلم و جفا ** که هویدا کن مرا ای دست و پا

چون همی‌گیرد گواه سر لگام ** خاصه وقت جوش و خشم و انتقام

پس همان کس کین موکل می‌کند ** تا لوای راز بر صحرا زند(1)

در این روزگار پر آسیب و گزند آدم های کافر و تبهکار به دست خود، پرده از رازهای خودشان برمی دارند.خوی ستمگری در نهان خانه روح آدمی، پوشیده و مخفی است و اما ستمکار، آن خوی را با کج روی و اعمال ستمکارانه اش نمایان می‏کند. آن ستمکار با زبان حال می گوید: آهای مردم به من نگاه کندی که شاخ های بر سر دارم. آشکارا وقتی ظلم و ستم بر تو مامور می‏شود در آن هنگام خوی ستمکاری بر تو مسلط می‏شود و کانه به تو می‏گوید: اسرار درون خودت را فاش کن و از افشای آن اجتناب نکن. مخصوصاً وقتی خشمگین و غضبناک می‏شوی در اثنای گفت و گویت، اعمال ستگرانه و جفاکارانه ات اسرار باطنی تو را فاش می‏کند. وقتی خوی ستمگر بر تو غلبه کند مثل این است که به دست و پایت می گوید من را آشکار کند در این هنگام گواه سر، یعنی دست و جوارح آدمی چگونه می‏تواند از ارتکاب ظلم و ستم، اجتناب کند. چون وقتی کسی خشمگین می‏شود، اعضا و جوارح او از خود اختیاری ندارند و در این صورت است که گاه مرتکب جرایمی می‏شود و همین امر ضمیر و باطن آنها را آشکار می‏کند. پس همان کسی که ماموری به دست و پای انسان قرار داده تا پرچم راز او را در صحرا افراشته کند (شاید منظور از صحرا همین دنیا است) پس همو هم می‏تواند در روز قیامت، مامورهای دیگری بیافزاید تا اسرار نهان آدمیان را منتشر و فاش کند.
با توجه به آنچه از شرح و تفسیر آیه شریفه می‏دانیم، همان طور که مولانا در ابیات پیشین اشاره کرده بود؛ گاه ظاهر هر چیز پرده از درون آن بر می دارد و راز آن را آشکار می‏کند. او در دفتر پنجم مثنوی این مطلب را در قالب مثالی از درخت و آنچه ریشه می‏آورد و در برگهای او ظاهر می‏شود اینچنین بیان می کند که:

گرچه پنهان بیخ هر بیخ آور است  ** برگ سیماهم وجوهم اخضرست

آنچ خورد آن بیخ از زهر و ز قند  ** نک منادی می‌کند شاخ بلند

بیخ اگر بی‌برگ و از مایه تهی است  ** برگهای سبز اندر شاخ چیست

بر زبان بیخ گل مهری نهد  ** شاخ دست و پا گواهی می‌دهد(2)

گرچه ریشه هر درختی پنهان است اما برگ هر درختی، ماهیت و کیفیت درونی آن را آشکار می‏کند چرا که برگ ها هم نوع درخت را نشان می‏دهند و هم اینکه ریشه ها و بافت های درونی آنها زنده است یا میرا و آن ریشه هر چه از زهر و قند خورده باشد به وسیله شاخه بلندش فریاد می زند و اگر ریشه درخت فاقد توشه و مایه باشد، پس آن برگ‏های سبز چیست که بر شاخه روییده است؟ اگر گل و لای بر زبان ریشه، مهر بزنند شاخه هایی که به منزله دست و پای درخت هستند بر احوال پوشیده آن گواهی می‏دهند.
در ادامه تفسیر این آیه شریفه از زبان مولانا می‏بینیم که ایشان از هر آیه ای برداشتهای متفاوتی کرده و در آن رابطه، برای آگاهی ما نکاتی را متذکر می‏شوند که با توجه به آن ان شاالله بتوانیم راه درست را پیدا کرده و با حقایق و معارف آشنا شده، به آن عمل کنیم. او در دفاتر مثنوی به کرات این مطلب را متذکر می‏شود که هر گوشی شنوای گفتار حق و لایق درک آن نیست باید درون را صیقلی کرده و با گوش هوش شنید تا در کالبد وجود انسان اثر بگذارد. باید گوش باطنی را باز کرد تا بتوان لیاقت شنیدن رازهای الهی را داشت. گویا کسی از ایشان می‏پرسد: یا حضرت مولانا عارفان روشن بین که از قند معرفت برخوردارند آیا بهتر نیست که آن قند را از کسی دریغ نکنند؟ ایشان جواب می‏دهد. آنها از دادن قند معارف به اسیران جسم دریغ نمی‏کنند اما سرشت آنها به گونه‏ای است که نمی‏فهمند و کاه را به جای قند می‏پسندند.
ایشان در دفتر ششم مثنوی در ادامه گفتن این معارف به قسمتی از آیه شریف اشاره کرده، می فرماید:

معنی نختم علی افواههم  ** این شناس این است ره ‌رو را مهم

تا ز راه خاتم پیغامبران  ** بوک بر خیزد ز لب ختم گران

ختم‏هایی که انبیا بگذاشتند  ** آن بدین احمدی برداشتند(3)

عارف، قند معارف را بر همگان عرضه می کند اما کسی که دهان باطنی اش بسته است نم0ی‏تواند از آن بخورد. تا شاید به برکت طریقه محمد (ص) خاتم پیامبران مهرهای سنگین از لب‏های آدمیان برداشته شود. آنها که دهان باطنیشان با مهر شهوت و غفلت بسته شده است و نمی‏توانند قند معارف ربانی را تناول کنند اگر از سر صدق و صفا و معرفت در راه حنیف احمدی قدم گذارد قطعاً آن مهرها و قفل ها گشوده خواهد شد. 1ـ مولانا جلال الدین محمد بلخی، مثنوی معنوی، به کوشش محم استعلای، چ ششم، ج3، تهران: زوار، 1372، ص 116 و کریم زمانی، شرح جامع مثنوی، دفتر سوم، چ هفتم، تهران: انتشارات اطلاعات، 1383، ص619-622

2ـ مولانا، همان، ج5، ص103 نیز رک. زمانی، همان، دفتر پنجم، ص569-57

3ـ مولانا جلال الدین محمد بلخی، مثنوی معنوی، به کوشش محمد استعلامی، چ ششم، ج6، تهران: زوار،1372، ص15و کریم زمانی، شرح جامع مثنوی، دفتر ششم، چ هفتم، تهران: انتشارات اطلاهات، 1383، ص60-65 نیز رک. محمد تقی جعفری، تفسیر و نقد تحلیل مثنوی، ج13، چ یازدهم، انتشارات اسلامی، 1367، ص95ش

علوم قرآنی

در شماره گذشته به مسئله عهد در اسلام  اشاره شد و اینکه در اسلام وفاى به عهد از صفات خدا و سيرت صاحبان خرد معرفى شده و نقض عهد نيز موجب فسق، اضلال كيفرى و لعن خداى سبحان و مايه تفرق انسانهاست و قرآن کریم این مهم را به زیبایی در قالب تمثیلی به جامعه انسانی ارائه داده است که به نمونه‏ای از آن اشاره شد؛ حال در این شماره به بانویی که در قرآن به عنوان الگو و نمونه برای اهل ایمان معرفی شده است می‏پردازیم.حكايت دو زن-( آسيه و مريم) در قرآن كريم در قالب تمثيلى براى اهل ايمان آورده شده است. اينان چون ايمان آوردند و در صراط مستقيم خدا قرار گرفتند، مورد لطف و رحمت خدا در اين جهان و نيز در سراى آخرت واقع شدند. خداوند از اين دو زن تمجيد كرده و آنها را براى مؤمنين و مؤمنات، الگو قرار داده است. در این شماره به تمثیل قرآنی در خصوص حضرت آسیه خواهیم پرداخت. وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِلَّذِينَ آمَنُوا امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ إِذْ قالَتْ رَبِّ ابْنِ لِي عِنْدَكَ بَيْتاً فِي الْجَنَّةِ وَ نَجِّنِي مِنْ فِرْعَوْنَ وَ عَمَلِهِ وَ نَجِّنِي مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ.. (تحريم/ 12- 11) قرآن کریم در معرفی الگو، اسوه و تجلیل از شخصیت‌ها، فرقی میان زن و مرد قائل نشده است. قرآن زنان نمونه‌ای را برای الگوسازی به صورت مستقیم یا غیر مستقیم معرفی و سرگذشت آن‌ها را نقل کرده است؛ زنانی که قابلیت الگو شدن برای دیگران، اعم از مرد و زن را دارند. مطالعه و تأمل در سرگذشت این بانوان، گویای یک یا دو ویژگی خاص در وجودشان است که آنان را به الگوی ماندگار در تاریخ تبدیل کرده است. (محسن قرائتی، تفسیر نور، ج 12، ص 139.)قصر و بارگاهى است وسيع و بزرگ، كه پايه‏ها و ستونهاى بلندش از دوردستها نيز خودنمايى مى‏كند و به چشم تنگ دنيا پرستان، خيلى با شكوه و پر طمطراق مى‏نمايد. باغ و بستان آكنده از گل و گلزار، اطراف آن را پوشانيده و جويهاى آب در لابلاى درختان به هر سوى روان است.
غلامان و كنيزان زيبا روى بسيار، در اين قصر رفيع، كمر خدمت به خدمتگزارى خداوندگار قصر بسته‏اند. مأموران و نگاهبانانى تنومند، با نيزه‏هاى بلند و برّاق، شب و روز، آماده و بيدار به محافظت كاخ ايستاده و رفت و آمد هر انسانى را در زمين و پر زدن هر پرنده‏اى را در آسمان، زير نگاه تيز خود گرفته‏اند، تا مبادا گزندى از ناحيتى به خداوندگارشان برسد.
آدمها و همه جمعيّت شهر، بنده و اسير صاحب اين قصرند و بايد كه سر سجده در پيشگاه آن صاحب قدرت فرود آرند و پيشانى ذلّت بر آستان بارگاهش بسايند.!!
وقتى به اندرون قصر راهى بيابى، چشم از ديدن عجايب و نقش و نگارهاى شگفت، در حدقه خيره و مبهوت مى‏ماند. فرشهاى ديبا، سرتاسر گسترانيده، بوى عنبر و عود در فضا پيچيده، ميوه‏هاى الوان و گوشت بريان و هر نوع اطعمه و اشربه ديگر، مهيّا و فراهم است.در گوشه‏اى از اين قصر، تخت زرّين بلندى است كه بر پلّه‏هاى آن، حرير زربفت پوشانيده، و در اطراف آن خنياگران و رامشگران و مغنّيان صف كشيده‏اند. بر روى تخت، خداوندگار قصر- «رامسس دوم» فرعون مصر- مست از باده غرور و نخوت و تكبّر تكيه زده و در غفلت و جهل به ناروا حكم مى‏راند و به ناحق داورى مى‏كند.از وراى اين قصر به ظاهر با شكوه و خيره كننده، بوى ترس و وحشت و بيداد و كشتار و تباهى و سياهى، درد و ناله و شكنجه به مشام مى‏رسد. از هر ذرّه آن، رنگ خون پيداست. نفير و فرياد از سياه چالهاى آن، بلند است و غل و زنجير و ميخ بر دست و پاى بنديان آشكار است.
اگر با ديده بصيرت در زواياى قصر بنگرى، در خواهى يافت كه چه اجساد انسانهاى مظلوم و بى‏گناهى كه در لابلاى پيكره آن فرو رفته است ... نكته گفتنى اين جاست كه در اندرون اين كاخ به ظاهر زيبا، امّا پر از كفر و جور و ستم، بانويى عفيف و نجيب زندگى مى‏كند كه روزنه‏هاى قلبش را به روى نور خدايى گشوده است. او را «ملكه» قصر مى‏خوانند و در دربار فرعون، همه نعمات و لذايذ مادّى و دنيوى برايش مهيّاست.
هر چه در كاخ است در اختيار و دسترس اين بانوى قصر قرار دارد و از نظر مواهب و تمتّعات‏ دنيوى هيچ كم و كسرى ندارد. امّا او به اين زرق و برق و زخارف ظاهرى دنيا دل نبسته و جذب آن حشمت و شكوه پر فريب و بى‏دوام كه در بطن خود، ذلّت و خوارى را داشت، نشد. او در ميان آن همه خدم و حشم، تنها بود و هميشه در خود فرو رفته و در انديشه بود. گويا دلش جاى ديگرى آشيان داشت و مرغ جانش با اين قفس سازگارى نداشت و در فكر پر گشودن به سراى پر وسعت ديگرى بود. جايى كه در آن از ظلم و زور و شكنجه و بى‏عدالتى، خبرى نباشد و از ظالم و ستمگر، اثرى نتوان ديد.
آن بانو، با آن همه آدمها كه در قصر غوطه مى‏خوردند، بيگانه بود و در اين قصر وحشت‏زا و نفرت‏آور، همزبانى را مى‏جست. او در انتظار به سر مى‏برد تا يك منجى، سخن حق را به گوشش برساند و بگويد: «آمنوا»، تا بى‏درنگ لبيك اجابت گويد. آرى، اين زن، «آسيه» دختر «مزاحم» و همسر فرعون بود. او به معبود بى‏همتايى كه منبع همه خوبيها و جلال و جمالهاست و خزاين همه رزقها به دست اوست، دل بست. خدايى كه هر آنچه عزّت هست از آن اوست. «فَإِنَّ الْعِزَّةَ لِلَّهِ جَمِيعاً» (توبه/ 139) و هر كه را مى‏خواهد عزيز يا ذليل مى‏كند. «تُعِزُّ مَنْ تَشاءُ وَ تُذِلُّ مَنْ تَشاءُ» (آل عمران/ 26) قلب آسيه در آن شبستان كفر و جهل، آماده پذيرش نور حق شد. چون موساى كليم (ع) به رسالت مبعوث شد و با عصا و يد و بيضا براى نجات بنى اسرائيل به سوى فرعون رهسپار شد و دعوت خويش آشكار كرد، فرعون جبّار گردنكشى نمود و از پذيرش حق امتناع كرد و نغمه: «أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْلى‏» (نازعات/ 24) سر داد. ليكن آسيه، آن بانوى هوشمند، قلّه سياه و تاريك كفر و ظلم را شكست و در ظلمت و وحشت فرعونى، به حضرت موسى (ع) ايمان آورد. به دين او گرويد و قلبش براى دريافت آيات خداوندى خاشع و متواضع شد. او از فرعون و قصر او بيزارى جست و به هر چه در آن قصر بود، پشت كرد و رو به سوى سرچشمه خوبيها و نيكيها نمود.
آسيه ايمان آورد و جان خويش را نيز بر سر ايمان استوار خود گذاشت و به خشم فرعون از اين دنيا رخت بر بست. وى در هنگام مرگ، كه در پى شكنجه فرعون ستمگر بر او واقع شد، به درگاه خداى خود دعا كرد و طلب جايگاهى در بهشت كرد. دعايش مستجاب شد و در زمره بهشتيان قرار گرفت.آسيه بدان جهت كه در خطّ خدا و پيامبرش قرار گرفت، راه انبياء را تصديق كرد، خطّ بطلان بر كفر كشيد و كاخ ستم را رسوا نمود، الگو و نمونه مناسبى براى معرّفى زنان خوب و شايسته گشت و سرگذشت او عبرت و پند و «تمثيلى» براى همه  اهل ايمان قرار داده شده است. و در قران می‏فرماید: «وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِلَّذِينَ آمَنُوا امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ إِذْ قالَتْ رَبِّ ابْنِ لِي عِنْدَكَ بَيْتاً فِي الْجَنَّةِ وَ نَجِّنِي مِنْ فِرْعَوْنَ وَ عَمَلِهِ وَ نَجِّنِي مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ.» (تحريم/ 12- 11) و نيز خداى تعالى براى كسانى كه ايمان آوردند مثلى مى‏زند و آن زن فرعون است، هنگامى كه عرض كرد بار الها (من از قصر فرعونى و عزّت دنيوى او گذشتم) تو نزد خودت خانه‏اى در بهشت براى من بنا كن و مرا از شرّ فرعون كافر و عمل او نجات بده و از مردم ستمكار نجات‏

منابع:
     قرآن کریم
     جهان بخش ثواقب، تشبيهات و تمثيلات قرآن، 1جلد، نشر قو - تهران، چاپ: اوّل، 1376.
     قرائتى محسن‏، تفسير نور،  مركز فرهنگى درسهايى از قرآن‏، تهران‏، 1383 ش