او كسي است كه تمام آنچه در زمين است را براي شما آفريد و سپس توجهي به آسمان كرد و هفت آسمان را مرتب ساخت و او به هر چيزي داناست . هنگامي كه پروردگار تو به فرشتگان فرمود : من در زمين جانشيني قرار مي دهم گفتند : آيا كسي را قرار مي دهي كه در آن فساد و خونريزي كند ؟ در حالي كه ما حمد و تسبيح تو مي گوئيم و براي تو تقديس مي كنيم ، فرمود : من چيزي مي دانم كه شما نمي دانيد و تمام اسماء را به آدم آموخت . بعداً آنها را به فرشتگان عرضه داشت و فرمود : اگر راست مي گوئيد از اسماء و نامهاي اينها به من خبر دهيد . گفتند : خداوندا منزهي ، جز آنچه به ما آموخته أي چيزي نمي دانيم تو دانا و حكيمي ، فرمود : أي آدم از نام هاي آنها فرشتگان را با خبر ساز هنگامي كه آدم ايشان را آگاه ساخت فرمود : نگفتم من غيب آسمانها و زمين را مي دانم و آنچه ظاهر مي سازيد يا مخفي مي كنيد با خبر هستم . بقره آيات 29 – 33 ( دعوت من اين است ) كه جز الله را نپرستيد ، من از سوي او براي شما بيم دهنده و بشارت دهنده ام . هود آيه 2 ( بدانيد ) بازگشت شما به سوي الله است و او بر هر چيزي قادر است . هود آيه 4 (ولي) آنها (طالبان دنيا و زينت آن) در آخرت جز آتش (سهمي) نخواهند داشت و آنچه را در دنيا (براي نيل به مقصد مادي و براي عير خدا) انجام دادند بر باد مي رود و اعمالشان باطل مي شود هود آيه 16 (بار ديگر) در صور دميده مي شود ناگهان از قبرها شتابان به سوي پروردگار شان مي روند يس آيه 51 آيا كسي كه آسمانها و زمين را آفريد قدرت ندارد همانند آنها (انسانهاي خاك شده را بيافريند ؟) آري مي تواند و آفريدگار دانا است . يس آيه 81 پس منزه است خداوندي كه مالكيت و حاكميت همه چيز در دست او است و (همگي) به سوي او باز مي گرديد . يس آيه 83 هماهنگونه كه از ظاهر آيات مورد اشاره پيدا است ، خداوند در آنها ، مسير وجودي انسان قبل از زندگي دنيا، در ان و بعد از آن ( آخرت ) و نيز دلائل خلقت بشر را بيان مي كند . ما اجمالاً به استناد آيات قرآن و احاديث اهل بيت (ع) تفسير مختصري از آنها را ، ارائه مي دهيم . تقدير الهي انسان را طوري آفريده كه با ساير موجودات زميني و آسماني اعم از بسائط و نيروهاي موجود در آنها و مركبات مانند حيوانات و گياهان و آب و هوا و امثال آن ، ارتباط كامل دارد . البته اين موضوع اختصاصي به انسان ندارد و همه موجودات طبيعي در يكديگر تأثير متقابل دارند و از يكديگر براي ادامه وجود خود استفاده مي كنند . ولي در اين ميان دايره فعاليت انسان از همه وسيع تر است چه اينكه او علاوه بر انواع تصرفات ساده را كه در موجودات طبيعي مي‌كند ، بواسطه مجهز بودن به نيروي تفكر و ادراك ، يكنوع تصرفات ديگري نيز در آنها انجام داده و از آن به نفع خود اتسفاده مي كند كه از قدرت ساير موجودات طبيعي خارج است گاهي آنها را بهم آميخته و گاهي تجزيه مي كند ، و صورت تازه أي مي سازد ، صورت موجودي را برهم مي زند ، گاهي از طبيعت تقليد مي كند و زماني با نيروهاي طبيعي به جنگ طبيعت مي رود . خلاصه از هر چيز براي هر چيز استفاده مي نمايد و دائماً به اين روش ادامه مي دهد تا اين كلام خدا « و سخر لكم ما في السموات و ما في الارض جميعاً منه » كاملاً درباره وي صادق شود و اين همان حقيقتي است كه از آيات 28 و 29 بقره استفاده مي گردد. اما تفسير آيات 30-33 سوره بقره : در اين آيات ، منظور از آمدن انسان بدنيا و حقيقت خلافت و جانشيني او در زمين و آثار و خواص اين خلافت تشريح شده است : آيه 30 اشاره بر اين است كه مطلبي را كه ملائكه به عنوان سؤال از خداوند متعال پرسيدند و گفتند : آيا مخلوقي در زمين قرار مي دهي كه توليد فساد نمايد و خونريزي كند ؟ آن را از جمله أي كه خداوند به آنها خطاب كرده و گفته بود : مسلماً در زمين خليفه و جانشيني قرار خواهم داد ، فهميد ه بودند . از كيفيت سؤال فرشتگان در مي يابيم كه نگراني فرشتگان از فسادهاي بشر است كه توضيح و توجيه خداوند را بدنبال دارد . زيرا آنها مي دانستند موجود زميني قطعاً مادي و مركب از قواي غضب و شهوت است و عالم آنها هم عالم برخورد و محدوديت است ، تر كيبات آن در معرض تجزيه و اصلاحات آن در خطر فساد و فناست و زندگي آن حتماً بايد بر پايه تعاون و اجماع باشد ، لذا چنين زندگاني طبعاً خالي از مفاسد و خونريزي ها نخواهد بود ، از طرفي مي ديدند خلافت و جانشيني كسي از ديگري در صورتي واقعيت خواهد داشت كه شخص جانشين از نظر تمام شئون وجود و اثار و احكام و تدبيراتش حكايت از وجود شخصي كه بجاي او قرار گرفته است بنمايد و مسلماً يك چنين جانشين زميني كه داراي چنين مفاسد و نواقصي است نمي تواند حاكي از وجود خداوند بزرگي كه داراي اسماء حسني و جامع تمام صفات كمال و منزه از هرگونه عيب و نقص است باشد ، آن وجود ناقص و آلوده چگونه مي تواند از چنين وجود مقدسي حكايت كند و كجا لياقت جانشيني او را دارد ؟ خاك كجا و خداوند پاك كجا ؟ البته منظور فرشتگان اعتراض بر اين عمل نبوده بلكه مي خواستند با اين سؤال مجهولات و مشكل خود را درباره اين خليفه حل كنند ، شاهد بر اين مدعي آن جمله أي است كه در پايان سؤال خود ذكر كده اند « انك انت العليم الحكيم » ( تو دانا و حكيمي ) از آيه استفاده مي شود كه اولاً خلافتي كه از آن گفتگو شده خلافت و جانشيني از خداوند است نه از يك نوع موجود زميني كه قبل از انسان بر زمين زندگي داشته و بعداً منقرض شده است و خدا خواسته نوع انسان را جانشين آنها كند ، كما اينكه بعضي از مفسرين گفته اند ، از اين جا معلوم مي شود كه مقام خليفه اللهي مخصوص حضرت‌ آدم (ع) نبوده است بلكه مربوط به نوع انسان است و فرزندان آدم نيز با پدر در اين قسمت شركت دارند. و معني تعليم اسماء مخصوص حضرت آدم (ع) نيست بلكه علم در نوع انسان به وديعه گزارده شده و همواره بطور تدريج آثارش در نسل او ظاهر مي گردد و چنانچه فرزندان آدم در راه هدايت قدم بگذارند مي توانند ان علم را از قوه به فعليت برسانند . آيات زير عموميت خلافت را به همه فرزندان آدم تأييد مي كنند . اذ جعلكم خلفاء من بعد قوم نوح ( هنگامي كه شما را خلفاء بعد از قوم نوح قرار داد ) ثم جعلناكم خلائف في الارض ( سپس شما را جانشينان در زمين قرار داديم ) و يجعلكم خلفاء الارض ثانياً خداوند نه فساد و خونريزي را از نوع آدم نفي كرده و نه تسبيح و تقديس را از فرشتگان و در واقع با سكوت خود در اين دو قسمت سخن ملائكه را تصديق كرده است ، تنها چيزي كه در اينجا بيان فرموده اين است كه اين خليفه زميني قدرت بر تحمل اسرار و حقايقي دارد كه از توانائي ملائكه خارج است . و علم آدم الاسماء كلها ثم عرضهم علي الملائكه … تعبيري كه در آيه بكار رفته اين معنا را مي فهماند كه اسماء يا معماهاي آسمائي كه خدا به آدم تعليم كرد يك سلسله موجودات زنده و صاحب شعور بودند كه در پشت پرده غيب از نظرها مستور بودند و منظور البته اطلاع آدم بر اسماء ، از علم به اسماء ، تنها نام هاي يك عده از موجودات ، يعني آن نام و لفظي كه در لغت دارند ، نبوده بلكه علمي بوده است كه توأم با كشف حقيقت و وجود آنها بوده ، يعني معماهاي آن اسم ها حقايق و موجودات مخصوصي بوده اند كه در پشت پرده غيب ، غيب آسمان و زمين ، مخفي بوده و علم به آنها براي يك موجود زميني مانند ادم امكان داشته است در حالي كه براي فرشته هاي آسماني امكان نداشته و از اين گذشته اين علم در احراز مقام خليفه اللهي نيز دخالت داشته است . با دقت و تأمل در اين چند قسمت ( تعميم اسماء ، زنده و عاقل بودن مسماهاي آنها ، غائب بودن از آسمانها و زمين ) معلوم مي شود كه منظور عيناً همان چيزي است كه در آيه ذيل به آن اشاره فرموده : و ان من شي الا عندنا خزائنه و ما ننزله الا بقدر معلوم طبق اين آيه آنچه « شي ء » بر آن اطلاق مي شود خزينه ها و منابع سرشار و نا محدود و تمام نشدني آن نزد خداوند است و تحديد و اندازه فقط در مورد خلقت و نازل ساختن ان است و تعدد اين منابع از سنخ تعدد اعداد كه مسلزم محدوديت است نيست بلكه از نظر مراتب و درجات مي باشد . و اعلم ما تبدون و ما كنتم تكتمون … چنين مي نمايد كه اين دو قسم ( انچه را ظاهر مي كنيد و آنچه را پنهان مي سازيد ) از افراد غيب نسبي هستند نه غيب مطلق ، غيب مطلق آن است كه از تمام آسمانها و زمين خارج و مخفي باشد و غيب نسبي آن قسمتي است كه از بعض ديگر پنهان است الا تعبدوا الا الله انني لكم منه نذير و بشير هود آيه 2 الي الله مرجعكم و هو علي كل شي قدير هود آيه 4 اولئك الذين ليس لهم في الآخره الا النار و حبط ما صنعوا فيها و باطل ما كانوا يعلمون هود آيه 16 اين آيات اشاره به وحدانيت خداوند و حركت انسان به سوي آخرت و نيز جزاي اعمال و حبط اعمال خير بر اثر گناهان دارد . آنچه كه از آيه 2 سوره هود بدست مي آوريم آن است كه دعوت به يكتا پرستي سرلوحه ي پيام همه انبياء است و فلسفه ي نزول كتابهاي آسماني ، توحيد و پاك سازي جامعه از شرك است و پيامبر از جانب خدا ، اما براي سعادت مردم آمده است و شيوه تبليغ ايشان هشدار و بشارت است . در آيه 4 سخن از بازگشت به سوي خداست و نيز اشاره به آن دارد كه خداوند از قدرتي برخوردارست كه مي تواند مردگان را زنده كند ، چيزي كه منكرين معاد قادر به فهم آن نبودند (هو علي كل شي ء قدير – خداوند بر هر كاري قادر است) در آيه شانزدهم سخن از سرنوشت اهل دنيا در آخرت مي كند ، آيه مي فرمايد : دست دنيا گرايان در آخرت خالي است و عمل براي دنيا و يا از روي رياء در آخرت پوچ و تباه است ( حبط ما صنعوا فيها و باطل ) نكته أي كه از اين آيه بدست مي آوريم آن است . آنجا كه وظيفه ي انسان عبادت بوده و نياز به قصد قربت داشته است ، عمل بدون قصد قربت باطل است و آنجا كه قصد قربت لازم نبوده و عمل به خاطر دنيا انجام شده است ، نتيجه ي آن محدود به دنياست و در قيامت آن عمل حبط و محو مي شود. اما آيات 51 – 81 – 83 صراحتاً دلالت بر بازگشت انسان و كيفيت آن به سوي خدا در قيامت مي كند و تصريحاً سخن كساني را كه منكر معاد بودند رد مي كند . در آيه 51 اشاره به كيفيت برانگيخته شدن انسان از قبر بعد از دميده شدن در سور اسرافيل مي كند و در آيه 81 در جواب منكرين معاد ، خلق جهان به معاد انسان قياس شده است بدين معنا كه خداوندي كه قدرت بر خلق جهان با همه عظمت آن دارد ، قدرت بر معاد انسان نداشته باشد ؟ در آيه 83 نيز بر قدرت ، مالكيت و حاكميت علي الاطلاق خداوند تصريح دارد و در نهايت اشاره به بازگشت انسان به سوي او دارد . نكته ديگري كه اين آيه به ما مي فهماند آن است كه هيچ چيزي از دايره قدرت ، ملكيت و سلطنت خداوندي بيرون نيست و ناتواني از ساحت مقدس او دور است . در نتيجه آيات مورد بحث ، اشاره به انسان قبل از دنيا ( قبل از خلقت و كيفيت و چگونگي آن ) في الدنيا و بعد الدنيا و نيز قدرت ، علم ، حاكميت و سلطنت خداوند و حسابرسي بندگان دارد . ظاهر آيات مي رساند كه فلسفه خلقت انسان ، اتمام خلقت آفرينش و قرار دادن خلافت الهي در انسان است . زيرا هيچ موجودي شايستگي اين معنا را ندارد. البته در علم كلام دلايلي عقلي براي خلقت انسان آمده است كه با مراجعه به كتابهايي همچون شرح تجريد يا كشف المراد و ساير كتابهاي كلامي مي توانيد به آنها دست پيدا كنيد. 1- ترجمه تفسير الميزان ج 1 ص 143 و 144 2- الميزان – ج 1 ذيل آيه